Θεσσαλονίκη: εκλεκτή γωνιά της Ευρώπης
Ταξιδεύουμε πίσω στον χρόνο, στον Μεγάλο Πόλεμο, παρέα με καλλιτέχνες συμμαχικών δυνάμεων
«Αυτοί που δεν έχουν γνωρίσει τον πόλεμο δεν μπορούν να καταλάβουν μέχρι ποιο σημείο η Τέχνη γίνεται μια ανάγκη για όσους την αγαπούν», έγραφε ο J. de Tournes στις 3 Ιουνίου του 1916 στο περιοδικό των αξιωματικών και στρατιωτών της Στρατιάς της Ανατολής που τυπωνόταν στη Θεσσαλονίκη. Ο συντάκτης δεν προσέγγιζε θεωρητικά τα οφέλη της Τέχνης για να εμψυχώσει τους ένστολους στα στρατεύματα των συμμάχων. Μιλούσε για την Τέχνη στα χαρακώματα. Για τους στρατιώτες που έβρισκαν καταφύγιο στην καλλιτεχνική δημιουργία. Για τους ξένους στη Θεσσαλονίκη και στη Μακεδονία, Γάλλους, Αγγλους, Σέρβους, Ιταλούς που χρωμάτιζαν την καθημερινότητά τους στον «εξωτικό» τόπο όπου βρέθηκαν. Για την αξία που είχε στη ζωή των στρατευμένων ένα φρέσκο έργο τέχνης «καθώς περνούσε από χέρι σε χέρι σαν ένα εύθραυστο και τρέμον φύλλο χρυσού»...
Αυτή τη καλλιτεχνική παραγωγή (1914-1918) των συμμάχων καλλιτεχνών στα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου με σκηνικό τη Θεσσαλονίκη και την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας συγκεντρώνει η ομότιμη καθηγήτρια αρχιτεκτονικής, Μαρία ΚαμπούρηΒαμβούκου στο βιβλίο της «Η Τέ-
Η έκδοση, με σκηνικό τη Θεσσαλονίκη και την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, είναι από την ομότιμη καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής Μαρία Καμπούρη-Βαμβούκου.
χνη στα Χρόνια του Πολέμου των Χαρακωμάτων». Είναι η 10η έκδοση της θεματικής επετειακής σειράς «Η Θεσσαλονίκη στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο», εικονογραφημένη και από μια σπάνια συλλογή έργων των Αρσέν και Ρουπέν Καλφαγιάν, με την οποία ο εκδοτικός οίκος University Studio Press ζουμάρει σε λιγότερο γνωστές πτυχές –εδώ στα εικαστικά έργα ως ζωντανές ψηφίδες– του Μεγάλου Πολέμου.
«Χωρίς καταγγελίες»
Τι αποκαλύπτει η πινακοθήκη των ζωγράφων στρατιωτών; «Σε αντίθεση με τους βαλκανικούς πολέμους, οι καλλιτέχνες-στρατιώτες στη Μακεδονία στα έργα τους δεν καταγγέλλουν, ούτε αποτυπώνουν αποκλειστικά τη φρίκη του πολέμου», σημειώνει η κ. Καμπούρη. «Η τέχνη δεν αποτελούσε αυτοσκοπό. Ούτε έδαφος προσωπικής προβολής αλλά λειτουργούσε ως ανάπαυλα ή θεραπευτικό μέσο που τους απομάκρυνε έστω και για λίγες στιγμές από την πραγματικότητα του πολέμου».
Με πηγή έμπνευσης την ιστορία του τόπου, το τοπίο, τους ανθρώπους και τις συνήθειες, καλλιτέχνες από διαφορετικές γενιές και σχολές ή αυτοδίδακτοι, επηρεασμένοι από διάφορα ρεύματα και τάσεις ζωγραφικής, απέδωσαν στον καμβά εικόνες από τις πόλεις και τα χωριά της Μακεδονίας, σκηνές από τη φύση, ενδυμασίες και ασχο- λίες των κατοίκων, στιγμιότυπα από τη ζωή στο στρατόπεδο, ξυπόλητους λούστρους και χωρικούς με ζωντάνια και χιούμορ σε καρτ ποστάλ, πίνακες και χαρακτικά.
Κυριαρχούν η εικόνα της Θεσσαλονίκης με τα μνημεία της, τα στενοσόκακα της Ανω Πόλης, η πολύχρωμη ανθρωπογεωγραφία, το λιμάνι και η θάλασσα. Ο κατάλογος των Γάλλων είναι μακρύς με ποικίλα και ευφάνταστα θέματα. Η ψιλόλιγνη κορμοστασιά του μιναρέ και τα κυπαρίσσια παίρνουν συμβολική διάσταση στα ατμοσφαιρικά έργα του Poul Jouve. Γωνιές της πόλης λουσμένες στο φως, αντανακλούν την τάση φυγής του Charle-Rene Darrieux. Δρόμοι και Τείχη εμπνέουν τον Piere Douillard lieutenant και τον Prejelean. Με χιουμοριστικό πνεύμα εικονογραφεί στρατιώτες και κατοίκους ο Drack Oub, ενώ ο «έξοχος ακουαρελίστας της μακεδονικής γης» Emile Gerlach διασώζει στις υδατογραφίες του σπίτια πασάδων, βυζαντινές εκκλησίες, γειτονιές.
Εργα σπουδαίων καλλιτεχνών στρατιωτών ήταν και οι εικόνες που διακινήθηκαν από εκατομμύρια καρτ ποστάλ – τα sms της εποχής του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μεταξύ αυτών οι φιγούρες του Jacques Touchet και οι εμπνευσμένες απεικονίσεις του Goyet, του υποπλοιάρχου Douillard, του Η. Gervese. Ταλαντούχοι ζωγράφοι που υπηρέτησαν στο μακεδονικό Μέτωπο υπέγραφαν τις ξεχωριστές εκδόσεις καρτ ποστάλ της γαλλικής La Pochette de la Marraine στην προσπάθειά της κυρίως να προβάλει τους Γάλλους στρατιώτες που ήταν ικανοί ακόμη και μέσα στα χαρακώματα για καλλιτεχνική δημιουργία.
Ξεχωριστές περιπτώσεις
Λίγα έργα Αγγλων, Ιταλών, Σέρβων και Ρώσων ζωγράφων που υπηρέτησαν στη Μακεδονία έχουν γίνει γνωστά, με ξεχωριστές περιπτώσεις των Γουίλιαμ Γουντ, Ρόμπερτ Χιούστον, του σερ Στάνλεϊ Σπένσερ, των Αλμπέρτο Σαβίνιο, Μάριο Πετζίλα και Μίλαν Μιλοβάνεβιτς .«Η Θεσσαλονίκη ήταν για τους καλλιτέχνες της στρατιάς ένα μάθημα τέχνης μοναδικό. Οι εικόνες που μας άφησαν συνθέτουν μικρές αφηγήσεις», αναφέρει η συγγραφέας Μαρία Καμπούρη. «Η παρούσα έκδοση αποτελεί ελάχιστη τιμή στους γνωστούς και άγνωστους καλλιτέχνες που ζωγράφισαν τη μακρινή αυτή “εκλεκτή γωνιά της ευρωπαϊκής γης”, έπεσαν ή επέστρεψαν στις πατρίδες τους στοιχειωμένοι από τα δεινά του πολέμου».