Η Ε.Ε. και το δίκοπο μαχαίρι του εθνικισμού
Ειρωνεία της εποχής μας είναι ότι όσο οι χώρες αντιμετωπίζουν προβλήματα λόγω παγκοσμιοποίησης, ενισχύεται ο εθνικισμός, καθιστώντας πιο δύσκολη τη συλλογική δράση που θα μπορούσε να διαχειριστεί τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, δίνοντας συνεχώς νέα ώθηση στις φυγόκεντρες τάσεις, που υπονομεύουν διακρατικούς θεσμούς όπως την Ευρωπαϊκή Ενωση και διεθνείς εμπορικές συμφωνίες. Αυτό που ίσως δεν λογαριάζουν οι οπαδοί του εθνικισμού, καθώς καταφέρονται εναντίον συλλογικών μορφών διακυβέρνησης και διεθνών συμφωνιών, είναι ότι η επόμενη ημέρα μπορεί να απειλήσει τη συνοχή της ίδιας της χώρας τους.
Το πρόβλημα δεν θα περιορίζεται στις έως τώρα διαφορές μεταξύ εθνών και θρησκευτικών ομάδων, αλλά θα εκδηλώνεται ολοένα περισσότερο εντός της κοινωνίας πολλών χωρών, με την ενίσχυση ακραίων ομάδων, αποδυναμώνοντας κρατικούς θεσμούς, δηλητηριάζοντας την πολιτική, αποκλείοντας συμβιβασμούς και συναίνεση. Με λίγα λόγια: το πρόβλημα σε μια χώρα δεν είναι μόνο ότι ένα κομμάτι εδάφους της μπορεί να αποσπαστεί – όπως ενδεχομένως η Σκωτία από το Ηνωμένο Βασίλειο μετά το Brexit, ή η Καταλωνία από την Ισπανία, ή το Κουρδιστάν από την Τουρκία. Οταν τμήμα του πληθυσμού δεν αισθάνεται καλά μέσα στο σύνολο, θα αναζητήσει διέξοδο μέσω της αυτονόμησης. Το σύνολο μπορεί να είναι είτε το κράτος είτε ο διακρατικός οργανισμός στον οποίο ο πολίτης μιας χώρας μπορεί να αισθάνεται κάποια ταύτιση – όπως, π.χ., Ελληνας που πιστεύει ότι μέσω της Ε.Ε. θα λυθούν τα προβλήματα της δικής του χώρας.
Οι «τάσεις φυγής» που τρέφουν τον εθνικισμό ίσως να μην καταλαγιάσουν με την αποχώρηση από το «προβληματικό» σύνολο. Δημοψηφίσματα, εκλογικές αναμετρήσεις και η δημόσια συζήτηση, γενικώς, διεξάγονται σε τέτοιο πνεύμα αντιδικίας –έως και μίσους– μεταξύ ομάδων με διαμετρικά αντίθετες απόψεις που το κέντρο συνθλίβεται. Καθίσταται ολοένα πιο δύσκολη οποιαδήποτε απόπειρα συνεννόησης και συναίνεσης. Οταν οι νόμοι, οι θεσμοί και η συμπεριφορά πολιτικών και πολιτών καθορίζονται από τη συμμετοχή της χώρας (ή, όπως στην περίπτωση της Τουρκίας έως πρόσφατα, την επιδίωξη μιας χώρας να συμμετάσχει) σε έναν διακρατικό οργανισμό με συγκεκριμένες αρχές, η ένταση μεταξύ ομάδων πολιτών μπορεί να κρατηθεί υπό έλεγχο. Οταν ο διακρατικός οργανισμός παρουσιάζεται ως αιτία του κακού και όσοι τον εχθρεύονται εμφανίζονται ως πατριώτες με αέρα στα πανιά τους, τότε ο σεβασμός για τις καθορισμένες αρχές όχι μόνο δεν διατηρείται αλλά στηλιτεύεται ως ύποπτος, ως ένδειξη μειοδοσίας. Οι περιπτώσεις των Βρετανών και των Τούρκων μετά τα δημοψηφίσματά τους, καθώς και των Αμερικανών μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ, δείχνουν πόσο γρήγορα και εύκολα φθείρεται η επικάλυψη πολιτισμού στην πολιτική αντιπαράθεση όταν ο νικητής τα παίρνει όλα, έστω και με ελάχιστη διαφορά από τον αντίπαλο.
Το δίδαγμα της Ιστορίας είναι σαφές: η Ευρώπη ασπάστηκε τη συνεννόηση μεταξύ χωρών μόνο μετά τη χειρότερη καταστροφή που είχε υποστεί ποτέ – τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο– και αφού προηγούμενες κινήσεις απέτυχαν. Τώρα που ηγέτες και λαοί δεν γνωρίζουν από πρώτο χέρι τον πόνο του πολέμου, εντείνεται η πίεση για κάθε χώρα να αναλάβει η ίδια τη διαχείριση της τύχης της, να περιφρουρήσει τα δικαιώματά της. (Ενδεικτική του πόσο παραπλανητικά είναι τα επιχειρήματα όσων κατηγορούν την Ε.Ε. για αυταρχισμό είναι η ευκολία με την οποία οι Βρετανοί αποφάσισαν την αποχώρησή τους, καθώς και η αγωνία τους να μη χάσουν τα προ- νόμια της συμμετοχής.) Την ίδια ώρα, η Ε.Ε. δεν διαθέτει ούτε τους μηχανισμούς ούτε τις προσωπικότητες που θα μπορούσαν να προστατεύσουν το ευρωπαϊκό εγχείρημα εναντίον των εχθρών του – ακριβώς επειδή η κάθε χώρα-μέλος διατηρεί ουσιαστική αυτονομία και οι κυβερνήσεις θέτουν το εθνικό και στενό πολιτικό συμφέρον (το δικό τους, με άλλα λόγια) πάνω από το συλλογικό.
Η ελλιπής συλλογικότητα συμβάλλει σε πολιτικές που δεν μπορούν να λύσουν τα μεγάλα προβλήματα. Αυτό, με τη σειρά του, αυξάνει τον εθνικισμό και αποδυναμώνει περαιτέρω την Ε.Ε., οδηγώντας την σε νέες ήττες, με αποτέλεσμα περισσότερη οργή και αγανάκτηση ετερόκλητων ομάδων εντός χωρών-μελών οι οποίες συσπειρώνονται ευκαιριακά εναντίον της Ενωσης. Οταν πετύχουν την αποδυνάμωση είτε του δεσμού της χώρας τους με την Ε.Ε. είτε της ίδιας της Ενωσης, τότε θα βρουν ότι η ένταση και το απόλυτο των απόψεών τους δεν συμβιβάζονται με την ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος, ώστε να δυσκολευτούν να συνυπάρξουν οι διαφορετικές ομάδες εντός των χωρών τους. Ο εθνικισμός που σήμερα απειλεί τη συνοχή της Ευρώπης αύριο θα απειλήσει τη συνοχή στις ίδιες τις χώρες που υποκύπτουν σε αυτόν.