کوه اوشیدا استوار، ولی ناآرام

کوه باســتانی اوشــیدا یا همان کوه خواجهی شهرستان هامون در بدترین شرایط نگهداری به ســر میبرد و در گوشهای رها شده است و روزگار ناخوشایندی را سپری میکند. کوه اوشــیدا و کوه رستم، نامهای باستانی کوه خواجه در شهرســتان هامون از استان سیستان و بلوچســتان است. کوهی ورجاَوند و اُستورهای که جایگاهی واال نزد ایرانیان داشته و از ارزش بسیار فراوانی برخوردار است. کوهی که در میان دریاچهی سپند(:مقدس) هامون جای گرفته است و برپایهی برخی از استورهها، زادگاه اشو زرتشت بوده است (هرچند امروزه برپایهی پژوهشهای نوین زادگاه زرتشت را شــهر باستانی ری و یا خوارزم میدانند). کوه اوشیدا تنها رخداد(:عارضه) طبیعی دشــت سیســتان اســت کــه در 30 کیلومتری جنوب باختری (:غربی) شهرســتان زابل جای گرفته اســت. کوه اوشیدا به گونهی برجستگی بازالتی (آتشفشانی) مشکی رنگ و با بلندای میانگین 595 متری در گذشــته همانند آبخوستی(:جزیرهای) در میان دریاچهی هامون و امروزه به انگیزهی خشــک شدن دریاچهی هامون در کنار آن خودنمایی میکند. نگارههای ِخشــتی و ِگلی نامدار به اسوا - استیکا یا همان اَسب سوار و شیر و عنصرهای ِمهرازی(:معماری) و آرایشهای این سازه (نگارهها و گچبریها) از جمله ارزندهترین عنصرها و آرایشها در دوران ساسانی به شمار میآیند. همچنین در محوطهی کوه آثاری از دوران پارینهســنگی، ساســانی و اسالمی است که ارزش این مجموعه را دوچندان میکند. کوه اوشیدا یکی از ارزشمندترین جاهای باســتانی در خاور ایران است. این کوه یکی از 2244 کوهی است که در کتاب اوستا از آن نام برده شده و گونهی ورجاوندی پیدا کرده است. ولی با اینهمه، در این کوه تنها نگارههای گلی و خشتی ساسانی ایران ، با مرگ دستوپنجه نرم میکنند و در حال پاک شدن از چهرهی روزگار هســتند و در بدترین شــرایط نگهداری به سر میبرند. این در حالی است که به باور کارشناسان میتوان با بودجهی اندکی ، سایبان و پوششی را بر روی آن جــای داد و زندگی را به این یادگار بیمانند ساسانی بازگرداند. پیشتر نیز دکتر علی اســدی، باستانشناس دربارهی کاربری و ارزش کوه اوشیدا به امرداد گفته بود : «کوه اوشــیدا درواقع یک دژ (قلعه) شهر اســت که ارزش فراوانی از دیدگاه آیینی دارد. این کوه در اســتورههای ایرانی از ارزش ویژهای برخوردار اســت. همچنین دریاچهی هامون جایگاه ویژهای در فرهنگ ایرانی و به ویژه آیین مزدایی(زرتشتی) دارد و کوه اوشیدا یا کوه رســتم در میان این دریاچه جای گرفته است. با رویکرد به اینکه روزگاری دریاچهی هامــون پر از آب بــوده، کوه اوشــیدا که به گونهی یگانه(:منفرد) با شــکلی کمابیش به ســامان(:منظم) در میان دریاچه جای دارد، از ارزش فراوانی برخوردار بوده اســت. این کوه در میانهی یک دشــت پهناور جای داشته و با نگرش به نزدیکی به دریاچهی هامون جنبهی نمادینی در آیین مزدایی به خود گرفته اســت. از ســویی در استورهها از سیســتان به عنوان یازدهمین سرزمینی یاد میشود که اَهوراَمزدا آفریده اســت. پس از آن نیز در نوشــتهها از دریاچهی هامــون به عنوان جایی که نطفهی زرتشت و دیگر رهاییدهندگان(:منجیان) آیین مزدایی در زیر این دریاچه نگهداری میشــده اســت، نام میبرند. مجموعهی کوه اوشیدا یا شــهر باســتانی خواجه به نظر میرسد یک مجموعهی سراسر آیینی در پیوند با آیینهای مزدایی دریاچهی هامون بوده اســت. در واقع این مجموعه یک مکان پایشی بوده، یعنی این دژ ساخته میشود که از نطفههای زرتشتی در دریاچهی هامون نگاهبانی و نگهداری کند». کوه اوشیدا برپایهی پژوهشهای نوین وابسته به دورهی ساسانیان است. هرچند شواهدی از دورهی اشکانی در آن نمایان است، ولی نما و آنچه در رویهی ساختمانها برجای مانده است، گویای دورهی ساسانی است و شاید بتوان گفت که در این دوره ســاخت آن به پایان رسیده اســت. در کل بنیاد مجموعه وابسته به روزگار ساســانی است، زیرا این مجموعــه درون دریاچــهی هامون جای داشته اســت و بیشتر کاربری آیینی داشته تا جایی بــرای زندگی کــردن. همچنین نگارههایــی که بر روی دیوارههای ســازه وجود داشته و زمانی گمان میرفت وابسته به روزگار اشــکانی است همگی وابسته به زمان ساسانیان بوده است. ازســویی ارزشــمندترین و برجستهترین طرحــی که در کوه اوشــیدا وجــود دارد، طرح هنر نگارههای گلی و خشتی بر روی دیوارههای دژ نامدار به «کاخا» اســت که اینگونه برمیآید با برجستگیهایی که به وسیلهی ِخشت روی سطح دیوارهای ِگلی پدید آمده است و سپس به گمان فراوان با مالت گل و گچ گرفته شــده بوده، پدیدار شــده اســت. از دید ریخت و الگو سراسر همانند نگارکندهای(نقش برجسته) سنگی ساسانی است، ولی در اینجا با خشت و گل آفریده شــدهاند. با اینهمه، این نگارههای گلی و خشــتی ساســانی کــه تنهاترین نگارههای گلی ایران است واپسین روزهای زندگی خود را ســپری میکنند و در حال پاک شدن از چهرهی تاریخ هستند. هرچند از این نگارههــا ریزهکاریهای(:جزییات) بســیار کمی بر جــای مانده اســت، ولی نگهداری و پاســداری از آن امری بایسته (:ضروری) به شمار میآید. در این نگارهها ما با گروه اسب سواران روبهرو هستیم که میتــوان آن را همانند نگارههای ســنگی ساســانی در نقش رســتم و دیگر جاهای ایران دانســت. هماینک چیــزی بیش از بدنه و سر اســبها، بر جای نمانده است. در این نگارهها، سواری نیزه به دست گرفته است و در نگارهای دیگر، دو اسب روبهروی هم جای گرفتهاند که شــاید بتوان آنها را صحنهی تاجستانی همانند سنگنگارههای ساسانی به شمار آورد. این نگارههای گلی مدارک صددرصدی ما دربارهی گاهنگاری زمان ساســانی اســت. به هرروی از دید هنری و روش طراحی و آفرینش آن، یگانه و بیهمتا اســت و ما نمونهای دیگر از آن را تاکنون در ایران نداشــتهایم و از ارزش فراوانی نزد پژوهشــگران و بررســیهای باستانشناسی برخوردار است. به گزارش امرداد مجموعهی کوه اوشــیدا یا خواجه را نخستین بار در سال 1915 میالدی اورل اشــتاین باستانشناس مجاریتبار پیدا کرد. پس از آن نیز، اِرنست ِهرتسِفلد آلمانی در ســال 1932 میالدی نخســتین گزارش خود را در کتاب سکســتان چــاپ کرد. ولی برآیند(:نتیجهی) پایانی کار وی در سال 1941 میالدی در کتاب ایران در شرق باستان چاپ شد. هرتسفلد با نگرش به ارزش فراوان این مجموعه و با رویکرد به پژوهشهای خود، نام تختجمشید گلی را برای کوه اوشیدا برگزید. دراینمجموعهبایادمانهاییهمانندآتشکده، کاخ، دژ و راهرو روبهرو هستیم. وزارت فرهنگ و هنر مجموعهی کوه اوشیدا را در تاریــخ یکم اردیبهشــت ماه 1345 با شمارهی 540 ثبت ملی کرد. (شناسه: )36224