نفِس َمهموِمشیخ

نگاهی به تألیف شیخ عباس قمی درباره سیدالشهدا

بــه امیرالمؤمنیــن بسیار متوسل بود و روزهای آخر حیات را به اتاقی میرفت کــه پنجــرهاش رو بــه مضجــع شــریف ایشــان بــاز میشــد؛ البته پس از مرگــش، کســی خــواب دیــد کــه آن حضــرت، او را در آغــوش گرفتهانــد، عنایــات حضــرت ثامــن الحجــج هــم به او چنان بود که در مشــهد مقیم میشــود و «مفاتیــح الجنــان»ش را هم بــه بانوی آب و آیینــه هدیه کرد اما در این میان، به حضرت سیدالشهدا عشق و عالقهای تام و تمــام داشــت و نوشــتهاند که شــبهای جمعه زیارت عاشورایش ترک نمیشد.

«شــیخ عباس قمی» که حاال 78 سال از درگذشــتش میگذرد، افزون بر مفاتیح الجنان کــه حاال دهههاســت در کنار قرآن و نهــج البالغه و صحیفه ســجادیه و حتی نهــج الفصاحه، میهمــان خانــه ایرانیها شــده اســت، آثــار برجســته دیگــری نیــز ازجملــه «ســفینة البحــار و مدینــة الحکم و اآلثــار»، «منتهــی اآلمــال فــی تواریــخ النبــی و اآلل»، «منازلاآلخــره»، «الکنــی و االلقــاب»، «هدیهاالحبــاب فــی ذکــر المعروفین بالکنی و االلقاب و االنساب»، «فوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریــه»، «فیضالقدیــر فیمــا یتعلق بحدیــث الغدیــر»، «بیــت االحــزان فــی مصائب سیده النسوان» و «تتمه المنتهی فــی وقایــع ایــام الخلفــاء» دارد. در ایــن میان اما، «َنَف ُسال َمهمــوم» خود حدیث دیگــری اســت کــه شــاید مــرور آن در این روزهای سوگ و حزن آل رسول بد نباشد؛ اثری درباره حضرت اباعبداهللالحســین و البته به عربی. او انگیزه خود را جمعآوری مقتل مختصری با استفاده از روایات مورد اعتماد دانســته و ایــن کار را نهایت آرزوی خــود دانســته اســت. نــام کتــاب را امــا از حدیثی فرموده امام صادق انتخاب کرده اســت: ُ ََ «نفسَ المهمــوِم ِ ُِلظلمنا

ٌ َتســبیح َ وُ ُ َ همــهَلنــا َ ِ عبادهَ وُ کتمان ّ ِ ســرناِ جهاُد فی

ََنفس َســبی ِل اهللِ» که ایشــان میفرمایند: کسی که به خاطر مظلومیت ما اندوهگین شــود تســبیح اســت، انــدوه بر مــا عبادت اســت و کتمان و پوشــاندن راز ما جهاد در راه خداست.

ایــن اثــر را کــه در ســال ۱335 قمــری (69۲۱ خورشــیدی)، وقتــی ۲4 ســال داشــت، بــه رشــته تحریــر درآورده، یــک مقدمــه، پنج باب و یک خاتمه دارد. باب نخســت، از شــجاعت، علــم، فصاحــت، زهــد، تواضــع و عبــادت امــام حســین میگویــد و ثواب گریســتن در عــزای امام حســین و لعن قاتالن وی را برمی شمرد. بــاب دوم امــا مفصلتریــن بخــش کتاب اســت که خود 0۲ فصــل دارد، وقایع بعد از بیعــت کــردن مردم با یزید تا شــهادت امــام حســین را نــگاه میکنــد. باب ســوم روایتکننده حوادث پس از شهادت امام ســوم شــیعیان اســت. باب چهارم حاوی رویدادهایــی ماننــد گریســتن آســمان، نالــه فرشــتگان و گریســتن جنیــان بعد از عاشوراست و باب پنجم درباره اهل بیت امــام حســین و اســرای کربالســت. کتاب در نهایــت با تشــریح قیام توابیــن و قیام مختار پایان میپذیرد.

اگرچه پیش از نــگارش این کتاب، آثار دیگــری چــون بحاراالنوار مکتــوب عالمه مجلســی، ُمثیراالحــزان اثــر ابــن نمــای حلــی، ُ مهیــجاالحــزان و ُمثیراالشــجان نوشــته ســیدعبداهلل شــبر، ُ لهــوفتألیف ســید بــن طــاووس و مقتــل ابوِمخنــف، مرجــع و منبــع مقتــل خوانــان بــوده امــا شــیخ عباس قمی بابی تازه گشود تا آنجا کــه همیــن اثــر، توســط میــرزا ابوالحســن شــعرانی بــا عنــوان «دمعالســجوم فــی ترجمــه نفــس المهمــوم» و محمدباقــر کمــرهای بــا نــام «رموزالشــهاده» ترجمه و بوســیله ســیدعلی کاشــفی خوانســاری تلخیص شده است.

حــاال کــه در ایــن نوشــتار، قدرشناســی محــدث قمی نســبت به ســاحت خامس آل عبا به اشــاره رفت، شاید بد نباشد ذکر شــود که اخیراً نوادگان آن مرحوم، آقایان حســین و عباس محــدثزاده، در اقدامی فرهنگی، گذرنامه وی را به سازمان اسناد و کتابخانــه ملــی ایــران هدیــه کردنــد که تصویری از ســالهای آخر حیات پربرکت آن مرحوم اســت. این گذرنامه، بیشــتر از آن رو اهمیــت دارد کــه تــا به امــروز، تنها یک عکس از شــیخ قمی در دسترس بود کــه تقریبــاً معروف و مشــهور اســت اما با در اختیــار قــرار گرفتن این ســند، عکســی دیده نشــده از او، برای نخستین بار انتشار مییابد.