Grushti i shtetit i Dhjetorit 1921

100 vjet më parë

(historiograf i pavarur)

Orosh i Mirditës. Me thirrjen: “O sot o kurrë!”, në mëngjesin e 12 dhjetorit 1921, komandanti i krahut lindor të operacionit kundër “Republikës së Mirditës”, ahmet Zogu ngriti në këmbë kolonelin Leon Gjilardi, majorin Meleq Frashëri, kapitenët aziz Çami e Shefqet Korça dhe i nisi drejt tiranës. Brenda 10 ditëve 12-24 dhjetor 1921, Shqipëria përjetoi në ethe një ngjarjen dramatike të Grushtit të Shtetit, që i dha fund unitetit kombëtar të farkëtuar dy vjet më parë në Kongresin Kombëtar të Lushnjës.

dy muaj më parë, më 12 tetor 1921, Presidenti i vetëshpallur i “Republikës së Mirditës”, Marka Gjon Marku ishte nisur nga Prizreni me 1,5 milionë franga ari, të marra nga fondi i fshehtë i MPJ të Jugosllavisë, me 1300 “vullnetarë”, midis të cilëve 687 bjellogardistë rusë të gjeneralit Vrangel, 513 ushtarë e oficerë jugosllavë të maskuar si fshatarë shqiptarë, si dhe 100 efektiva të bandave esadiste të komanduar nga Osman Bali, Halit Lleshi dhe tafë Kaziu, të paguar nga qeveria jugosllave si oficerë në rezervë. Në mbështetje të tij ishin nisur drejt Shkodrës dhe dibrës dy kolona të ushtrisë jugosllave të shoqëruara me artileri dhe avionë. të gjendur përballë rrezikut të pushtimit të plotë të Shqipërisë Veriore nga trupat jugosllave, dy grupet parlamentare të Këshillit Kombëtar- “Partia Popullore” dhe “Partia Përparimtare”- kishin formuar grupin e përbashkët politik me emrin “Bashkimi i Shenjtë” dhe kishin zgjedhur një qeveri koalicioni me kryeparlametarin Pandeli Evangjelin në krye.

Më 1 nëntor 1921, ndërsa kolona e parë e trupave ushtarake jugosllave i kishte ngritur çadrat në brigjet e lumit Buna dhe kolona e dytë në pushtoi Lurën, “Republika e Mirditës” i hapi zyrat e saj në Orosh të Mirditës. inkursioni luftarak i ushtrisë mbretërore jugosllave në Shqipërinë e Veriut la pas “me qindra të varur e të pushkatuar në gjirin e banorëve të pafajshëm shqiptarë dhe fshatra të tërë të shkatërruar,” siç do të raportonin më pas të dërguarit e Kryqit të Kuq Ndërkombëtar. (AQSH, F. 246, V.1921, D. 35, fl. 19; Joseph Swire, Shqipëria-ngritja e një mbretërie, (1929), Tiranë: Dituria, 2005, f. 286-292; P. Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia 1918-1927, Tiranë, 1990, f. 64-65; O. Pearson, albania and king Zog, London, 2004, p. 173174)

Në përgjigje të intervensionit jugosllav, më 4 nëntor 1921, kryeministri Evangjeli e spostoi Komandantin e Përgjithshëm të Operacionit, kolonel Bajram Currin në krahun perëndimor të frontit (Pukë-Zadrimë) dhe emëroi deputetin matjan ahmet Zogu komandant të krahut lindor (Mat-Mirditë). Në përshtatje me kushtet e gjendjes së luftës midis dy shteteve, po atë pasdite, organi më i lartë i shtetit shqiptar, Këshilli i Naltë i Regjencës nxori dekretin e jashtëzakonshëm për mbylljen e punimeve të Parlamentit deri në fillim të vitit të ri 1922. Dekreti u lexua në mbledhjen e Parlamentit nga vetë kryeministri Evangjeli dhe u miratua me 41 vota pro, 10 kundra dhe 4 abstenime. (AQSH, F. 252, viti 1921, dosja 30, fl. 8, dekret dt.04.11.1921; Aqif Pashë Elbasani, përmbledhje dokumentesh, f. 362, dok. nr. 344; Historia e popullit shqiptar, vëll. III, Tiranë, 2007, f. 211-212)

Në të njëjtën kohë, intervencioni dhe mizoritë e ushtrisë jugosllave mbi popullin shqiptar kishin ngritur në alarm kancelaritë e Fuqive të Mëdha të Europës, veçanërisht qeveritë e Britanisë së Madhe dhe italisë, të cilat ishin të interesuara për investime në fushën e kërkimshfrytëzimit të naftës dhe vajgurit në Shqipëri. Më 8 nëntor 1921, Kryetari i Këshillit të Ministrave të Shqipërisë, Pandeli Evangjeli, u njoftua nga Sekretariati i Lidhjes së Kombeve se kryeministri i Britanisë së Madhe, david Lloyd George i kishte dërguar Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, Eric drummond notën e fortë të 7 nëntorit 1921, ku e cilësonte “vazhdimin e mëtejshëm të agresionit jugosllav në Shqipëri, si rrezik real për prishjen e paqes ndërkombëtare (Continued advance of Yugoslav forces into albania being of nature to disturb internacional peace). (A. Puto, Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare, vëll. III, f. 301-302: dok. 38; f. 305-306: dok. 39; f. 306-308: dok. 40; O. Pearson, Albania and king Zog, p. 176-177)

Konferenca e ambasadorëve e Britanisë së Madhe, Francës, italisë dhe Japonisë, e mbajtur në Paris më 9 nëntor 1921, ripohoi trasenë e kufijve të Shqipërisë, ashtu siç i kishin përcaktuar Konferenca e ambasadorëve në Londër më 1913 dhe e kishte njohur përfundimisht Shqipërinë: “Shtet Sovran dhe të Pavarur”. Vendimi i katër Fuqive të Mëdha i ishte bërë i njohur menjëherë qeverisë mbretërore të Jugosllavisë. duke përshkruar gjendjen paqësore në frontin e Mirditës, ish-deputeti Sejfi Vllamasi dëshmon:

“Pozita e ushtrisë në këtë kohë prej 2-3 javësh mbetet stacionare. Pas kësaj kohe dhe papritmas, në krye të një fuqie të përbërë prej afro 100 xhandarësh dhe afro 1000 dibranësh e matjanësh, arrin në Orosh, si komandant i përgjithshëm i operacionit për Lindjen, ahmet Zogu dhe si komandant i ushtrisë major Meleq Frashëri. Me arritjen e Zogut krejt situata u përmbys. Zogu hyri në kontakt me kryengritësit, grumbulloi ushtrinë, deri atëherë të shpërndarë; thirri në raport në një ditë të caktuar të gjithë komandantët e kolonave dhe i lajmëroi se operacioni mori fund dhe se të nesërmen gjithë paria e Mirditës me gjith’ armët e tyre do të vinin në komandën e operacionit për t’i bërë akt-nënshkrimin qeverisë.” (S. Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri, botim ii, tiranë: Neraida, 2002, f. 252)

Në fakt, qysh më 12 nëntor trupat e ushtrisë jugosllave kishin marrë urdhër nga Beogradi për të filluar tërheqjen nga Mirdita. Për më tej, në raportin e Komisionit Ndërkombëtar të Hetimit të dërguar nga Lidhja e Kombeve në Mirditë, thuhet:

“Sapo u përhap lajmi, aty nga mesi i nëntorit, se trupat jugosllave ishin duke zbrazur vendin, popullariteti i Marka Gjonit filloi të bjerë. Edhe përkrahësit e tij nuk po merrnin rrogë veçse në të rrallë dhe po bëheshin çdo ditë më të pakënaqur. Fundi erdhi më 20 nëntor. Marka Gjoni bëri një shpallje, duke i dërguar në shtëpi përkrahësit e tij, kurse vetë iku në Prizren bashkë me nja 50 miq e familjarë. Qeveria e Tiranës dërgoi në Orosh një të deleguar të quajtur ahmet Bej, i cili ndoqi një politikë pajtimi që dha rezultate. Më 28 Nëntor, ditën e përvjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, u shpall amnisti e përgjithshme.” (A. Puto, Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare, raporti i KNH, dt.1920.12.1921, f. 311)

Kështu, pa shkrehur asnjë pushkë, ahmet Zogu vuri në kokë kurorën e lavdisë së një lufte të zhvilluar për afro gjashtë muaj nga qindra ushtarë e oficerë të ushtrisë e xhandarmërisë kombëtare, si dhe dhjetëra çeta vullnetare të fshatrave e qyteteve të gjithë Shqipërisë. Përveç kësaj, Zogu u kujdes që, për çdo rast, të lidhte pas vetes me besë të gjithë bajraktarët e Mirditës, të cilët i premtuan se mund të rekrutonin deri 1000 pushkë. dhe rasti nuk vonoi të vinte.

Në qetësinë e krijuar pas tërheqjes së ushtrisë jugosllave, “Bashkimi i Shenjtë” i partive Popullore e Përparimtare u prish dhe midis kryeministrit Evangjeli dhe Këshillit të Naltë të Regjencës shpërthyen polemikat mbi kandidaturat e tre titullarëve të Ministrive të Luftës, Arsimit e Financës. Në kulmin e situatës së acaruar politike, ministrat ahmet dakli e Zija dibra u larguan nga qeveria. Kështu, qeveria e Pandeli Evangjelit, e mbetur vetëm me dy ministra, ra vetvetiu de facto e de jure. (Historia e Shqipërisë, vëll. i dytë (1965), f. 507; Historia e popullit shqiptar, vëll. III (2007), f. 182)

Për të mos e lënë vendin pa qeveri, dy regjentët që ndodheshin në Shqipëri, aqif Pashë Elbasani dhe imzot Luigj Bumçi, në bazë të Kanunores së Kongresit Kombëtar të Lushnjës mbi rastet e krizave ministrore, i kërkuan Pandeli Evangjelit të jepte dorëheqjen, pasi detyrën e formimit të qeverisë së re do t’ia ngarkonin deputetit Qazim Koculi. Pandeli Evangjeli e kundërshtoi kërkesën e Regjencës me argumentin se do ta jepte dorëhiqej vetëm përpara Këshillit Kombëtar (Parlamentit) dhe shkoi e u mbyll në dhomën e tij të banimit në hotelin “internacional”. aqif Pasha urdhëroi rrethimin e hotelit “internacional” me trupa ushtarake, ndërsa deputetët Qazim Koculi, Irfan Ohri, Hasan Prishtina, Ramiz daci, Mustafa Kruja, Riza dani dhe prefekti i Gjirokastrës Kolë tromara u futën në dhomën e Pandeli Evangjelit dhe i kërkuan të nënshkruante aktin e dorëheqjes. Evangjeli iu bind kërkesës së tyre, por shkroi edhe një letër për ahmet Zogun, të cilën ia nisi me anën e shoqëruesit të Komisionit Ndërkombëtar të Hetimit të ngjarjeve të Mirditës, Mehdi bej Frashërit. (Aqif Pashë Elbasani , f. 367, dok. nr. 346; f. 371, dok. 347; Mehdi Frashëri, Kujtime, tiranë, Omsca-1, 2005, f. 101)

të nesërmen në mëngjes, kryeministri Qazim Koculi nuk shkoi fare në zyrë, pasi deputetët e partisë së tij e kërcënuan aq rëndë,