NOBELISTI FRANCEZ LE CLEZIO DHE BABAI

-KOHA NUK TËRHIQET PAS, QOFTË DHE NË ËNDËRR- (LE CLEZIO)

Jean Marie Gustave,ky mjeshtër i madh i shkrimtarisë moderne frankofone të kohës, i njohur si nobelisti Le Clesio,vjen në letërsinë botërore të shekullit tonë si një ortek i fuqishëm,inercia e të cilit duket se nuk do të ndalet kurrë drejt viteve dhe shekujve të ardhshëm. Me krijimtarinë e tij shumëplanëshe, ai shquhet si mjeshtër i rrallë i 40 veprave, në shumicën e të cilave trajtohen problematikat e biografisë vetiake. Në to zbulohen rrënjët e fisit, familjes dhe të identitetit vetjak e kombëtar. Nga Kritika letrare botërore ai është quajtur mjeshtër i përshkrimit të udhëtimeve dhe kujtimeve fëmijënore. ai ka qenë dhe mbetet një korife i madh që i ka kënduar refrenit të urisë dhe mjerimit afrikan, nën thundrën e pushtimit kolonial anglofrancez. Le Klezio, do të mbetet gjatë në kujtesën e lexuesve si mjeshtër i përballjes së individit me shoqërinë, i zhbirimit psikologjik,ankthit e frikës së njeriut nën kthetrat e diktaturës dhe të forcës së saj poshtëruese,e cila bën të mundur tjetërsimin e tij. Me mprehtësinë e tij ai u bë prijës i një shkolle eksploruese të vlerave muzeale dhe të miteve e traditave të popujve indianë e frankofonë. Për vlerat e përgjithshme të krijimtarisë së tij,ai në vitin 2008, nga akademia e Shkencave Suedeze, u nderua me çmimin e madh “Nobel”, me motivacionin: ”autor i eksperimenteve të reja, i aventurave poetike të një ekstaze sensuale, një eksplorues i thellë i njerëzimit, brenda dhe jashtë civilizimit mbizotërues”. Ndërsa, ‘’Le Monde’’, ditët që ai ishte lauruar me këtë çmim të madh, shkruante: ”Le Clezio nuk jep leksione morali. duke qenë delikat dhe bujar, në të njëjtën kohë shfaqet tejet i mençur. i gjithë arti i tij është përkushtim ndaj dhimbjes, por dhe rebelim ndaj padrejtësisë”.

Para se të zbulojmë vlerat e padiskutueshme të krijimtarisë së tij, le të ndalemi tek disa nga momentet kryesore të jetës dhe veprimtarisë së tij krijuese.

J.M.G Le Clezio u lind më 13 prill të vitit 1940, në një familje bretone në Rivjera të Nices së Francës,në ishullin Maurike. Babai i tij ishte mjek kirurg,ndërsa nëna një amatore udhëtimesh. Një ditë, ajo bashkë me Le Clezion e mitur u nis drejt Nigerisë për të takuar bashkëshortin e saj,i cili atje punonte si kirurg ushtarak,në shërbim të kolonialistëve anglezë. Ky udhëtim i rrallë e frymëzoi Le Clezion 8- vjeçar të shkruante rrëfimet e tij të para. Mësimet e para, ai i mori në Mossena dhe më pas i vazhdoi në kolegjin letrar të Nices. Pas udhëtimit të gjatë me anie, bashkë me nënën, ai u vendos në një nga fshatrat e Nices së pushtuar nga italianët, derisa mbaroi lufta, në vitin 1948.Këtë ai e ka përshkruar në romanin gjysmë autobiografik “Onitska”(1991). Studimet e larta i nisi në universitetin e Bristolit në angli dhe i perfundoi në Nice. Më pas, ai do të japë mësim në disa universitete si ai i Bankokut, Meksikës, Bostonit, austin-it, etj. Në vitin 1964 merr titullin “Master”,ndërsa në vitin 1983, ai mbron doktoratën. Në moshën 23vjeçare boton romanin e tij të parë të suksesshëm

“Procesverbali”,me stilin e famshëm ekzistencialist të aalbert Kamy-së, i cili i dhuroi atij çmimin “Renaudot”. Në vitin 1967 nis të kryejë shërbimin kombëtar në tailandë,por dëbohet prej andej, për t›u dërguar në Meksikë, për shkak të denoncimit që ai i kishte bërë prostituimit të fëmijëve. Pas viteve 1970 ai fillon të shkruajë libra voluminozë për fëmijërinë dhe identitetin e njeriut, me të cilët tërhoqi vëmendjen e lexuesve. Në vitin 1980 boton librin “Shkretëtira”,me të cilin fiton çmimin “Paul Morond”, i pari çmim që ndan akademia Franceze që prej themelimit të saj. Në vitin 2007, bëhet një nga firmëtarët e manifestit “Për një letërsi frankofone me vlera botërore”.Reagimi i tij i parë kur mori lajmin e akordimit të çmimit ‘’Nobel’’, ishte: ”Ky shpërblim i madh nuk do të më ndryshojë mënyrën e të shkruarit”. Në vitin 2010, kur Presidenti Calderon i dhuroi Urdhrin e Shqiponjës aziatike Meksikane, thekson se, edhe pse ai jeton në Nice e Paris, shkroi për jetën e pesë kontinenteve. Pas studimeve me vlera historiko-shkencore e mitologjike dhe veçanërisht pas hulumtimeve e vizitës së tij në muzeun e Luvrit, ai u quajt “i ftuari i madh i muzeut”.

Pasioni i tij më i madh, që do ta shoqërojë tërë jetën, është shkrijmtaria narrative. Edhe pse shumë shkrimtarë të mëdhenj si: Salingeri, Foukner, Heminguei, Kamy…u bënë idhujt e tij, nga të cilët mori lirizmin,monologun e ‘’përroit të ndërgjegjes ‘’dhe stilin e udhëtimit, ai mbetet tepër origjinal dhe i papërsëritshëm në llojin e vet. Shpesh bëhet eksplorues i botës tjetër. Pas viteve tetëdhjetë, ai nis të shkruajë ese dhe romane rrëqethës, të ushqyer nga mitet indiane dhe veçanërisht nis të lëvrojë prozën e gjatë me temën e autobiografisë vetjake. Bëmat e karaktereve të tyre frymëzohen nga të afërmit e tij. Kështu,tek romani ‘’Shkretëtira’’, vajza e vogël, Lala, pasardhëse e luftëtarëve të shkretëtirës së Saharasë,kur ajo shkon të jetojë në kasollen e saj, nuk harron luftëtarët Flu. E frymëzuar nga natyra dhe legjendat ajo, jo vetëm që nuk thyhet nga vështirësitë, por bëhet dhe më e fortë. asgjë nuk e zbeh dashurinë e saj për njerëzit dhe shkretëtirën. Siç kemi përmendur dhe më lart, ai botoi 40 libra me tregime e novela, ese, poezi, përkthime mitologjike dhe shumë parathënie librash,por disa nga veprat e tij më të njohura janë:”Ekstazë dhe materie”(1967),”Ëndrra amerikane”(1988),tregimi biografik “Diego Frid a”(1993),”Ontisko”(1991),”Ylli gabon”(1992), romani autobiografik “Revolutions”(2003),të cilt janë përkthyer në shumë gjuhë të botës,ndërsa disa prej tyre edhe në gjuhën shqipe. ai u nderua me rreth 12 çmime kombëtare dhe ndërkombëtare. Disa prej tyre janë:”Renaudot”(1963),”Valery Larbaud”(1972), ”Paul Morond” (1980), ”Bahkimi latin i letrave romane’’ (1992) ”Joan Giano Puterbaugh (1998),”Oficer i legjionit të nderit”(2009) ”Shqiponja aziatike”, etj.

Një nga librat më të njohur të nobelistit francez J.M.G.Le Clezio është ai me titullin’’afrikani’’,shqipëruar nga Urim Nerguti, i cili është bërë objekt kryesor i shënimeve tona. Ky libër,edhe pse për nga përmasat fizike është i vogël, brendia e tij mban peshën e madhe të jetës së vështirë të një familjeje franceze të përplasur nga stuhitë dhe dallgët e jetës deri në viset më të egra të afrikës së largët. Një udhëtim, sa i bukur aq dhe i vështirë, bashkë me nënën e tij, në kërkim të babait të tjetërsuar në ‘’afrikan’’,i jep tharmin dhe motivin kryesor për shkrimin e një libri familjar biografik,i cili herë i ngjan një romani dhe herë një rrëfimi eksplorues. Nobelisti Le Clezio, për të na bindur se çfarë e ka frymëzuar të shkruajë ketë libër kaq interesant,që në faqet e para të tij thekson:”Për një kohë të gjatë kam ëndërruar se nëna ime ishte zezake. Pas kthimit nga afrika,për t’i ikur realitetit,sajova një histori të shkurtër. Më pas kur im atë, në moshën e pensionit, erdhi të jetonte me ne në Francë,kam zbuluar se afrikani ishte ai. E kam patur të vështirë ta pranoj. dhe në kujtim të kësaj dileme që më brente kam shkruar këtë libër të vogël”(fq.5). Në atë kohë ai kishte shumë gjëra për të thënë për ngjyrën e tij të çuditshme,por siç tregon edhe vetë, edhe pse nuk e urrente, e shpërfillte…Rreth moshës 8- vjeçare narratori kishte jetuar në Nigeri,ku përveç babait dhe nënës së tij,nuk kishte evropianë të tjerë. Kasollja në Ogoja ku ata jetonin kishte erën e kolonjalizmit anglo-francez. Luksi ironik i saj ishte: ”Një dysheme çimentoje, mure betoni të pa suvatuar, çati llamarine, mbuluar me gjethe, shezlogë të varur në vend të shtretërve dhe një dush që ngrohej me diell,pa asnjë pasqyrë për të parë fytyrën. Sapo hynin brenda saj niste fashitja e fytyrave të zbehta të nënës,vëllait dhe gjyshes.-Unë-tregon narratorinuk ndjeja as tmerr as mëshirë, por përkundrazi kureshtje e dashuri nga ato që të ngjall pamja e së vërtetës. Shqetësimi i tij i vetëm ishte, se pse ia kishin fshehur të vërtetën. Kujtimi i parë i hidhur i narratorit për afrikën ishte trupi i tij i mbushur me bulëza të zeza, një lëndim nga i cili vuajnë të bardhët kur hynë në një zonë ekuatoriale. afrika, që po i merrte frymën, po i jepte një trup të dhimbshëm plot ethe. E tashmja afrikane po ia fshihte gjithçka të mëparshme. tronditëse do të mbetej në kujtesën e Le Clezio-s së vogël dhuna çnjerëzore në afrikën koloniale,por sidomos lufta pushtuese e Gestapos,e cila e kish detyruar nënën e tij që nga frika të zhdukej në thellësitë e maleve. Në thellësitë e atyre maleve, sa bukura, aq edhe të virgjëra, jetoj edhe lirinë e vërtetë edhe tmerrin e luftës, shijoj edhe bukuritë përrallore të natyrës afrikane, edhe egërsinë e jetës plot ankth e mall. Mes atyre maleve të thepisura, larg luftës ku kishin shkuar për t’u fshehur ndjenin lirinë e trupit dhe të mendjes. Para shtëpisë ku punonte si kirurg i ati, vështrimi i ngulej tej në horizont mbi fushat e pafunda të mbjella me kështjella gjigante dhe drurë të mbuluar nga qielli nga i cili buronin rrezet e zjarrta të diellit. dhe pas kësaj bukurie sa mahnitëse,aq përvëluese, tregon narratori,më kujtohet dhuna. Jo një dhunë e fshehtë, por e drejtpërdrejtë dhe rrëqethëse. Sikur të mos mjaftonte hakamja dhe uria që i detyronte njerëzit të ushqeheshin me lëvore bimësh, presionet dhe shantazhet psikologjike, spiunimet dhe trafikimet i brenin ata si një sëmundje e keqe. dhe ky tmerr nuk mbaronte këtu. Për t’u shpëtuar stuhive shkatërruese,tregon ai, fshiheshim poshtë tavolinës për t’u shpëtuar palmave që rrëzoheshin mbi çati, shkreptimave të rrufeve të panumërta dhe përplasjeve të stuhive të fuqishme. dhuna në afrikë ishte e përgjithshme, e padurueshme, puna që bënte babai në Ogoja ishte e jashtëzakonshme. Edhe pse vëllai dhe unë ishim të bardhë,tregon Le Clezio ishim të detyruar t›u përuleshim fëmijëve të zotërinjve. ishin të vetmit që nuk