Rusia dhe Perëndimi
PJESA II
Politika e jashtme e sotme e Kremlinit, e cila ka si parim “mosndërhyrjen e shteteve të tjerë në punët e brendshme të Rusisë” (Moska deklaron vazhdimisht se Rusia është një “demokraci e pavarur”―“sovereign
democracy”), i ngjan çuditërisht politikës së jashtme të Bashkimit Sovjetik 60 vite më parë, për të cilën, Isaiah Berlin, më 1946, shkruante:
“Rusia është e gatshme të marrë pjesë në marrëdhëniet ndërkombëtare, por ajo preferon që vendet e tjerë të heqin dorë nga interesimi i tyre për zhvillimet në Rusi, çka do të thotë që ajo ta shohë veten e saj të veçuar nga bota, por pa mbetur e izoluar prej saj”.
Një formë e kamufluar e carizmit
Deri më sot, Rusia ka provuar se ka dështuar me tranzicionin e saj nga totalitarizmi në krijimin e një demokracie liberale. Në fakt, askush nuk do të habitej nëse themi se synimi i Presidentit Putin ka qenë dhe mbetet që Rusia të bëhet një shtet i fuqishëm dhe jo një shtet demokratik. “Udhëheqja e sotme e Rusisë”, ka venë në dukje Brzezinski, “ka bërë të qartë se qëllimi i saj kryesor është restaurimi i fuqisë ruse dhe jo reformat demokratike”.
Për më tezpër, Kremlinin e sotëm duket se nuk e preokupon shumë fakti se ç’mendojnë vendet e Perëndimit për të. Siç shkruan Dmitri Trenin, edhe udhëheqja e Bashkimit Sovjetik preokupohej më shumë për imazhin e saj [në Perëndim] sesa Vladimir Putini dhe stafi i tij.
Pavarësisht rimëkëmbjes ekonomike të Rusisë gjatë viteve të fundit, në themel të së cilës qëndrojnë çmimet e larta me të cilat ajo shet naftën dhe gazin e saj në tregjet ndërkombëtarë, politikisht Rusia nuk ka krijuar një rend konstitucionalist liberal,
por një “super presidencializëm”, në të cilin Presidenti Putin e ka personalizuar pushtetin duke marrë ai vetë, si president, fuqi të jashtëzakonshme.
Më shumë se një dekadë më parë, poeti i shquar rus, Evgéni Jevtushenko, parashikonte krijimin e rrethanave të tilla në Rusi, në të cilat kapitalizmi rus mund të shndërrohej në një “formë të kamufluar të carizmit”. Ky realitet duket se karakterizon Rusinë e sotme, e cila, siç shprehet Lilia Shevstova, e ka nisur shekullin e 21-të me një “carizëm efektiv”.
Duke forcuar kontrollin autoritarist mbi zhvillimet e brendshme në Rusi, në radhë të parë ndaj mediave, duke penguar krijimin dhe funksionimin e një shteti ligjor
dhe të sigurt në sundimin e tyre për shkak të të ardhurave shumë të mëdha nga shitja e naftës dhe e gazit rus në tregjet ndërkombëtarë, Putin ka asgjësuar edhe ato pak arritje të demokracisë në Rusi që u vunë re pas vitit 1991. Sot, sipas karakterizimit që ka bërë Brzezinski, Rusia drejtohet nga një “elitë politike, e cila është përgjithësisht, një aleancë midis aparatçikëve të mëparshëm, oligarkëve të inkriminuar dhe drejtuesve të KGB-së dhe të ushtrisë”. Një “dorë e fortë” për Rusinë?
Ka autorë që mendojnë se garancitë më të mira që Rusia të mund të zhvillohet dhe të përparojë duke mbetur një partnere e Perëndimit janë që ajo të drejtohet nga një “dorë e fortë”. Anatol Lieven, për shembull, në një artikull të botuar disa kohë më parë në revistën Foreign Policy, shkruante se “vetëm një qeveri gjysmë-autoritariste, si ajo e Presidentit Putin, mund ta mbajë Rusinë në drejtimin e duhur. Nëse Putini s’do të jetë më, ne shumë shpejt do ta ndjejmë mungesën e tij”.
Shumë të tjerë, përfshirë edhe autorin e këtyre radhëve, nuk pajtohen me këtë gjykim. Alan Greenspan, për shembull, ka argumentuar se: “Historia tregon se ashtu sikurse rusët u ngritën në revolta kundër kaosit të viteve 1990, po kështu ata do të lodhen nga kufizimet e lirive të tyre politike. Natyra njerëzore në këtë drejtim është shumë e parashikueshme. Çështja nuk shtrohet nëse [rusët] do të reagojnë, por kur [do të reagojnë]”.
Po të perifrazojmë mendimin e shprehur nga Ralph Dahrendorf pas rrëzimit të Murit të Berlinit, Rusia e humbi në fillimet e tranzicionit të saj “kohën e juristit” (the
hour of the lawyer), që të mund të kalonte me sukses fazat e tjera të tranzicionit: “kohën e ekonomistit” (the hour of the economist) dhe “kohën e qytetarit” (the hour of the citizen)”.
Duke qenë vetëm një imitim i demokracisë liberale por jo një demokraci liberale e mirëfilltë, Rusia ka mundur të prodhojë një imitim të ekonomisë së tregut, por jo një ekonomi tregu të lirë.
Një “petroshtet” dhe një fuqi bërthamore
Njëlloj si Meksika në vitet 1970 apo Venezuela, Azerbajxhani e Kazakistani më vonë, Rusia ka përfituar shumë nga të ardhurat që i sjellin rezervat e pasura të naftës dhe të gazit dhe shitja e tyre me çmimet e larta të tregjet e sotëm, por këto përfitime, fatkeqësisht, i kanë zvogëluar shanset që Rusia të bëhet një shtet i vërtetë demokratik.
Sidoqoftë, Rusia ndryshon nga “petroshtetet” e tjerë për shkak se ajo është
gjithashtu një fuqi bërthamore. Si e tillë, pra si një “petro-shtet”, dhe si një fuqi nukleare njëkohësisht, Rusia është një “fenomen i ri” çka, së bashku me vendin permanent që ajo ka në Këshillin e Sigurisë të OKB-së,
legjitimon, sipas Moskës, ambicjet e saj për një rol kryesor në politikën globale dhe rikthimin në statusin e një fuqie të madhe (velikaja derxhava).
Ka autorë që besojnë se edhe pas mbarimit të Luftës së Ftohtë, nga e cila ajo doli e humbur, Rusia nuk ka marrë fund si një fuqi e madhe, se ajo disponon si vullnetin, ashtu edhe mundësitë për t’u rikthyer në skenën globale me statusin e një superfuqie dhe se “elitat e saj akoma e shohin shtetin rus si një projekt imperial”.
Sergei Stankevich, një ndër këshilltarët e lartë për çështjen e politikave në Kremlin në fillim të viteve 1990, ka shprehur pikërisht këtë “sindromë imperiale” të Rusisë, ose
doktrinën sllavofile mbi rolin e saj si një fuqi e destinuar për të qenë një urë―apo sipas fjalëve të poetit Aleksandër Blok, një “mburojë”―midis Lindjes dhe Perëndimit, kur shkruante se, misioni i Rusisë “në një botë të rindërtuar” mbetet i njëjtë: “një vend, i cili absorbon Perëndimin dhe Lindjen, Veriun dhe Jugun, unik dhe i aftë, ndoshta në mënyrë ekskluzive, për një kombinim të harmonishëm të shumë principeve të ndryshëm, të një harmonie historike. Ky është një rol përsosmërisht i natyrshëm për të”.
Një shtet militarist dhe ekspansionist
Unë, sidoqoftë, mendoj se shekulli i
21-të i ka rezervuar Rusisë një rol tjetër nga ai që ajo ka luajtur në skenën globale gjatë këtyre më shumë se 300 viteve të fundit, kur e vetmja mënyrë përmes së cilës Rusia ka “absorbuar” dhe “kombinuar” territore dhe kultura të ndryshme ka qenë ajo e pushtimeve ushtarake dhe e aneksimit të territoreve të huaja. Përvoja historike e Rusisë―që nga koha e Pjetrit të Madh deri te Stalini―tregon se ky vend është bërë fuqi e madhe dhe një superfuqi përmes militarizimit të jetës së përditshme, luftës dhe aneksimit të territoreve të huaja.
Qysh nga koha e carëve të parë të Rusisë, ka qenë i përhapur mendimi se Rusia do të ishte trashëgimtarja e Perandorisë Romake. Pas rënies së Konstandinopojës më 1453, duke filluar me Ivanin e Madh, Rusia filloi të ushqente ambicjen e saj perandorake për t’u bërë “Roma e Tretë”, ose “Roma e Re” (Roma e Dytë kishte qenë Konstandinopoja). Vetë fjala “Car”, të cilën filloi ta përdorë për herë të parë Ivani i Madh, në cilësinë e monarkut të Rusisë, vjen nga fjala Caesar
(Jul Qesar), sunduesi i Romës dhe themeluesi i Perandorisë Romake.
Ekspansionizmi rus dhe militarizmi që e ka bërë të mundur atë, natyrisht, kanë pasur paralelet e tyre edhe në Perëndim, por, në Rusi, nocioni i statusit të Fuqisë së Madhe ka pasur historikisht një rëndësi të veçantë ngaqë, si monarkia cariste, ashtu edhe
pasardhësit komunistë të saj, janë përpjekur ta legjitimonin autoritetin e tyre duke projektuar imazhin e një fuqie të pashkatërrueshme.
Politika e jashtme e Rusisë, nën presidentin Putin, i ngjan në stil, siç shprehet Robert Blackwill, pikërisht politikës europiane dhe asaj të Rusisë së shekullit të 19-të dhe synon t’i rikthejë Rusisë rolin tradicional të saj si një fuqi e madhe, të rivendosë pozitën e saj dominuese në sferën e dikurshme sovjetike dhe të sigurojë tregje për eksportet e saj të energjisë, gjë që i shërben avancimit të objektivave të saj gjeopolitike dhe gjeoekonomike.
Shumë rusë, madje edhe sot e kësaj dite, nuk duan të pranojnë se ata dolën të humbur nga Lufta e Ftohtë dhe nuk duan të trajtohen si të mundur. Këtë psikologji e ka shprehur shumë qartë Vladislav Surkov, një zyrtar i lartë i Kremlinit, i cili ka shkruar: “Ne nuk besojmë se dolëm të mundur nga Lufta e Ftohtë. Ne besojmë se në mbarim të saj ne mposhtëm sistemin tonë totalitarist”.
Rusia dhe NATO
Sido që të jetë, me shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik dhe të Traktatit të Varshavës,
Rusia e humbi tërësisht dhe përfundimisht statusin e saj si superfuqi. Me zgjerimin e mëtejshëm të NATO-s me 14 vende të rinj anëtarë në Europën Qendrore dhe Lindore qysh nga vitit 1999, Rusia ndeshet sot me një realitet, të cilin nuk e ka njohur asnjëherë më parë në historinë e saj si një shtet imperial.
NATO është bërë sot fqinji i saj gjeografik. Sipas udhëheqësve të Kremlinit, zgjerimi i kësaj organizate politiko-ushtarake drejt Lindjes, ashtu si dhe përpjekjet e Perëndimit për të promovuar demokracinë në ish-vendet komuniste dhe në ish-republikat sovjetike, janë një strategji, e cila, mbështetur në parimin “përça dhe sundo”, synon që ta rrethojë Rusinë me një varg vendesh, qeveritë e të cilave janë më miqësore ndaj Uashingtonit sesa ndaj Moskës.
NATO ka avionë ushtarakë të stacionuar në Europën Lindore; ajo ka baza ushtarake në disa vende të Azisë Qendrore. Nëse Ukraina do të bëhej anëtare e NATO-s, atëherë, distanca nga kufiri i saj verior (që do të ishte kufiri i NATO-s) me Moskën do të ishte vetëm 425 km, një distancë kjo pak a shumë e njëjtë me atë që ndan Nju Jorkun nga Uashingtoni, apo Parisin nga Amsterdami dhe më e vogël se distanca që ndan Vienën nga Berlini.
Moska, natyrisht, e sheh me shqetësim çdo zgjerim të mëtejshëm të NATO-s, organizatë e cila, siç vinte në dukje disa kohë më parë shkrimtari rus Aleksandër Solzhenicin, “po instalon në mënyrë metodologjike forcat e saj ushtarake në Europën Lindore dhe në kufijtë jugorë të Rusisë”. Si duhet vepruar me Rusinë?
Sipas burimeve zyrtare ruse, Rusia shpenzon 4 për qind të GDP-së së saj për mbrotje (qëllime ushtarake). Kjo përqindje është shumë me e lartë sesa ajo e çdo vendi të industrializuar dhe e barabartë me atë të buxhetit të mbrojtjes të Shteteve të Bashkuara në raport me GDP-në e atij vendi. Por, nëse përqindja për të dy vendet është afërsisht e njëjtë, ajo çfarë përfaqëson kjo përqindje në shifra absolute është shumë e ndryshme po të krahasojmë GDP-në e Shteteve të Bashkuara (mbi 14.27 triliardë në vitin 2009) me atë të Rusisë (1.25 triliard, po në të njëjtin vit). Me një GDP 11.5 herë më të vogël sesa ajo e Shteteve të Bashkuara (më të vogël se gjysma e GDP-së së Kalifornisë, ose të barabartë me GDP-në e shtetit të Nju Jorkut), Rusia ka, pra, një buxhet mbrojtjeje 18 herë më të vogël sesa ai i Shteteve të Bashkuara.
Nuk mund të mohohet se pozita e Rusisë në arenën ndërkombëtare është forcuar gjatë viteve të fundit dhe mund të forcohet edhe më shumë në vitet e ardhshëm. Sidoqoftë, Rusia nuk do të mund të bëhet dot Bashkimi Sovjetik i dikurshëm dhe as do të jetë në gjendje të rikthejë kohën e Luftës
së Ftohtë, pavarësisht retorikës së saj shpesh herë antiperëndimore.
Nëse Rusia arrin të bëhet përsëri një superfuqi, gjë që unë vetë e shoh realisht të pamundur, me politikën e brendshme dhe të jashtme të saj ajo mund të bëhet vetëm një superfuqi armiqësore ndaj Perëndimit dhe një vend gjithnjë e më shumë jodemokratik.
Kjo është arsyeja që shumë analistë, duke parë aspiratat e Rusisë për t’u bërë përsëri një superfuqi, këmbëngulin që Perëndimi të tregohet i vendosur ndaj Rusisë, duke e detyruar atë të heqë dorë nga “plani i saj ambicioz për riarmatim”.
Sidoqoftë, shumica e analistëve seriozë të marrëdhënieve dhe të politikës ndërkombëtare i konsiderojnë joproduktive dhe, ipso
facto, të gabuara qëndrime të tilla, të cilat i kanë shprehur edhe personalitete me influencë në Kongresin amerikan si, senatori
John McCain apo kongresmeni Tom Lantos. Këta kanë sugjeruar uljen e nivelit të marrëdhënieve të Uashingtonit me Moskën dhe izolimin politik të Rusisë për shkak të zhvillimeve jodemokratike në këtë vend. Ishzëvendëspresidenti amerikan, Dick Cheney, madje, shprehu idenë që NATO të përdoret si një aleancë ushtarake kundër Rusisë.
Deri më sot, sidoqoftë, madje edhe pas ngjarjeve të vitit 2008 në Gjeorgji, as Uashingtoni dhe as qeveritë e vendeve të Bashkimit Europian nuk kanë vepruar dhe nuk ka të ngjarë të veprojnë në këtë mënyrë përtej një retorike quasi in rem, pasi ata e shohin Rusinë―dhe kanë nevojë për të―si një vend partner i Perëndimit në luftën kundër terrorizmit ndërkombëtar, në përpjekjet për parandalimin e përhapjes së teknologjisë dhe të armëve bërthamore, si dhe në zgjidhjen e problemeve të energjisë.
Perëndimi ka nevojë për Rusinë, veçanërisht në përpjekjet e tij për të parandaluar nuklearizimin e Iranit. Për të evituar që kjo të ndodhë, Rusia, siç argumenton Robert Blackwill, do të duhej të luante një “rol qendror dhe pozitiv”, pasi Perëndimi “nuk mund të ketë sukses pa Moskën”. Sipas tij, Moska “ka një marrëdhënie më të ngushtë me Iranin sesa çdo vend i Perëndimit .... Ajo ka një marrëdhënie shumëvjeçare me Iranin [lidhur me përdorimin e] energjisë bërthamore për qëllime civile...Mundësia që ajo të ndikojë esencialisht në kalkulimet e Teheranit është ndoshta më e madhe se sa përpjekjet e përbashkëta të Europës dhe të Shteteve të Bashkuara. Për më tepër, Rusia duhet të bjerë dakord nëse Këshilli i Sigurisë do të adoptonte sanksione të ashpra ekonomike, të cilat do të kishin në mënyrë të pakontestueshme forcën detyruese të së drejtës ndërkombëtare dhe që mund ta detyronin Iranin të hiqte dorë nga programi i tij nuklear”.
Sa e fortë ose e dobët është Rusia?
Rusia nuk është një shtet disfunksional. Përkundrazi, ajo është një shtet i organizuar, i centralizuar dhe autoritarist. Sidoqoftë, nga pikëpamja ushtarake, Rusia nuk është Bashkimi Sovjetik i dikurshëm. Edhe pse Putini e ka rritur buxhetin për mbrojtjen, ushtria ruse sot nuk ka të krahasuar me Ushtrinë e Kuqe. Forcat e armatosura të Rusisë janë reduktuar nga 3 milionë njerëz në prag të mbarimit të Luftës së Ftohtë, në rreth 1 milion sot.
Ky do të ishte përsëri një numër i konsiderueshëm, nëse trupat ruse do të kishin në masë trajnimin dhe motivimin moral që kanë një pjesë e njësive ushatarake speciale të Rusisë, pa përmendur që armatimi i ushtrisë ruse sot është shumë i vjetëruar në krahasim me atë të ushtrisë amerikane dhe të vendeve anëtare të NATOs.
Rusia mund ta ketë relativisht të lehtë të matet ushtarakisht me fqinjët e saj të dobët në Azinë Qendrore, në rajonin e Kaukazit dhe me Ukrainën. Megjithatë, siç u dëshmua edhe nga sulmi i saj ndaj Gjeorgjisë, ushtaria ruse përballet me probleme të shumtë, duke filluar nga armatimi i vjetëruar, te mangësitë e shërbimeve të inteligjencës ushtarake dhe te standardi i ulët i survejimeve ajrore (për shkak të të cilit rusët humbën katër avionë ndërsa gjeorgjianët vetëm një) etj. Kujtojmë gjithashtu se, në korrik të vitit 2009, nëndetësja ruse “Bulava”, të cilën rusët kanë kohë që e kanë reklamuar si fjalën e fundit të teknologjisë ushtarake, dështoi për të gjashtën herë radhazi të lançonte predhat e saj.
Përsa u përket kapaciteteve të saj bërthamore, Rusia nuk duket se ka bërë ndonjë përmirësim të dukshëm. Sidoqoftë, edhe pse kapacitetet bërthamore ekzistuese të Rusisë mjaftojnë për të parandaluar një sulm bërthamor ndaj saj, në kushtet kur armët bërthamore nuk janë më monopol vetëm i Shteteve të Bashkuara dhe i Rusisë, por janë bërë tashmë pjesë e arsenalit ushtarak të disa vendeve, të qenët fuqi bërthamore nuk përkthehet domosdo në influencë politike. Në
mënyrë paradoksale, rreziku më i madh që
paraqesin armët bërthamore në kohën tonë vjen jo nga vendet që i zotërojnë ato, por nga mundësia që këto armë (në Rusi, në Pakistan apo gjetkë ) të bien në duart e grupeve terroristë dhe të përdoren prej tyre.
Duhet theksuar, gjithashtu, se hapësira gjeografike e jashtëzakonshme e Rusisë dhe popullsia e saj krahasimisht shumë e vogël, shumë e rrallë dhe që vjen duke u pakësuar, përbëjnë një realitet paradoksal për një vend që aspiron statusin e një superfuqie. Siberia, për shembull, një provincë shumë e madhe, me pasuri të shumta natyrore dhe me një popullsi jashtëzakonisht të rrallë, ndodhet gjeografikisht shumë larg nga pjesa europiane e Rusisë. Vladivostoku është më shumë se 9,000 km larg Moskës, pothuajse njëlloj larg sa edhe nga Sidnei në Australi.
Këta dy faktorë, demografia dhe gjeografia, do të përcaktojnë―së bashku dhe në një masë të madhe―fatin e Rusisë në shekullin e 21-të, veçanërisht në raport me Kinën dhe me fqinjët e saj jugorë në Azinë Qendrore. Këtë situatë gjeodemografike e ka analizuar mjaft mirë Zbigniew Brzezinski, ndaj edhe preferoj të citoj gjerësisht prej tij, më poshtë:
“Kur sheh kufirin mes Kinës dhe Rusisë, faktori demografik dhe kërkesat për resurse natyrore janë të tilla që të bëjnë të mendosh se ka diçka pothuajse të panatyrshme përsa i përket hartës së kësaj pjese të globit. Në njërën anë të kufirit ka një hapësirë të jashtëzakonshme, aq e madhe sa pjesa tjetër e Azisë, që popullohet nga 35 milionë njerëz. Në anën tjetër të kufirit, pjesa tjetër e Azisë popullohet nga 3 miliardë e gjysmë njerëz, një miliard e gjysmë prej të cilëve po zhvillohen në mënyrë dramatike, duke u bërë më të pasur, më të fuqishëm, më modernë. A mundet kjo situatë të mbetet e tillë për shumë kohë?”.
Më tej Bezeziznski shkruan:
“Rusia përballet me një kombinim alarmues të demografisë dhe të gjeografisë. Fqinji i saj në Lindjen e Largët, Kina, jo vetëm që ka një popullsi mbi 1.2 miliardë, por ka edhe një ekonomi, GDP-ja e së cilës është katër herë më e madhe sesa ekonomia e Rusisë. Po kështu, fakti që ekonomia e Japonisë është rreth pesë herë më e fuqishme se ekonomia e saj, nuk i jep Rusisë garanci gjeopolitike. Nga ana tjetër, në perëndim të saj, Bashkimi Europian, ekonomia e të cilit është pothuajse dhjetë herë më e zhvilluar sesa ajo e Rusisë dhe popullsia e të cilit është rreth 375 milionë (popullsia e Bashkimit Europian të përbërë nga 15 shtete, para zgjerimit të tij me dhjetë shtete të rinj në vitin 2004) vazhdon të zgjerohet. Për më tepër, kjo Europë që është shumë më e pasur, është e lidhur në aleancë me Shtetet e Bashkuara, vend ky me një popullsi dy herë më të madhe dhe me një GDP mbi dhjetë herë më të madhe sesa ajo e Rusisë”.
* * *
Në përfundim, edhe nëse ka autorë që besojnë se Rusia mund të bëhet përsëri një superfuqi, është pothuajse universalisht i pranuar mendimi se Rusia nuk do të mund të rimëkëmbet si një “superfuqi” aq shpejt sa
u shemb dhe e humbi këtë status. Edhe sikur këtej e tutje çdo gjë të shkojë mbarë në atë vend, fuqizimi ekonomik, ushtarak, politik dhe teknologjik i Rusisë në atë shkallë sa ajo të mund të krijonte një pol të dytë për ta ndryshuar rendin e sotëm notëror do të kërkonin një kohë domosdo më të gjatë sesa ajo e një brezi njerëzor.