ARKITEKTURA NËN PRESION
Elementët komunistë që veshën ndërtimet shqiptare Çelet në Venecia ekspozita e ndërtesave të ndërtuara si mishërim ideologjie
Pallati i Kongreseve, muzeu "Enver Hoxha" ( Piramida), mozaiku "Shqipëria", Pallati i Sportit në Elbasan, Vlorë dhe Korçë, spitale…
Duke marrë mbi vete edhe barrën e përcjelljes së ideve socialiste dhe proletare, arkitektura nën presionin e realizmit socialist shpërfaqte një stil që i referohej eklekticizmit dhe estetikës së arkitekturës neoklasike si imazhi i qyteteve të reja socialiste.
"UNDER PRESSURE- Facts of Socialist architecture in Albania" është titulluar ekspozita e çelur në Venecia, Itali, prej 27 qershorit deri më 21 korrik 2017. Ajo është realizuar nga Gjergji Islami, Denada Veizaj, Gjergj Thomai dhe Enrico Fontanari.
Arkitektura e periudhës së komunizmit në Shqipëri vendoset për herë të parë nën fokusin e një audience ndërkombëtare, pas një pune kërkimore 3- vjeçare të Universitetit Politeknik të Tiranës. Hulumtimi, kërkon të mësojë më shumë dhe të hapë debat mbi trysninë dhe projektimin, mbi ideologjinë dhe arkitekturën, në një nga realitetet më të izoluara komuniste në botë. Universiteti i Venecias, IUAV, ka mbështetur dhe mirëpritur ekspozitën, duke shfaqur interes e duke inkurajuar debatin mbi realitetin e panjohur të arkitekturës shqiptare. Tema e përgjithshme e ekspozitës mbetet ilustrimi i formave të shumta të dialogut të vendosur mes arkitekturës dhe pushtetit, duke iu qasur realitetit të Shqipërisë komuniste duke përdorur arkitekturën si mjet deshifrues.
Si u ndikua arkitektura në Shqipëri nga trysnia e kohës, e cila më së shumti modelohej nga propaganda dhe ideologjia komuniste? Përgjigjja vjen përmes një kolazhi episodesh që nxjerrin në dritë pjesëza realitetesh të deformuara, të përthyera apo të mbivendosura. Tetë etyde ilustrojnë mozaikun: Ideologjia dhe projektimi, Qasja dhe imazhi, Tipizimi, Parafabrikimi, Disidenca (?), Ateizmi, Forma Kombëtare dhe Arkitektura si mjet komunikimi.
ETYDET SI KARAKTERISTIKA TË ARKITEKTURËS
Grupi realizues i ekspozitës, Gjergji Islami, Denada Veizaj, Gjergj Thomai dhe Enrico Fontanari, përmes etydeve kanë ofruar edhe elementët përfaqësues të arkitekturës nën presion.
Mbi "Qasjen dhe imazhin" shënojnë se me ndryshimet politike në mesin e viteve ' 50, në BS fillon edhe lëvizja drejt arkitekturës racionale, e cila do të zhvillohet deri në mesin e viteve ' 70. "Pikërisht në këtë periudhë, fillon lufta ndaj liberalizmit dhe shfaqjeve të modernizmit, duke luftuar ashpër çdo influencë nga arkitektura perëndimore e udhëhequr nga parimet e modernizmit. Arkitektura i rikthehet kërkimit ideologjik për ' Formën Kombëtare' dhe ' Përmbajtjen Socialiste' duke krijuar tipare të veçanta të pahasura më parë".
Sa i takon "Tipizimit", kërkimi i tyre tregon se sektori i ndërtimit përballej me kapacitete të limituara si në projektim, ashtu edhe në realizimin e veprave ndërtimore. Për ndërtimin e veprave madhore të infrastrukturës, u përdor puna "vullnetare" e rinisë. Nevoja për të ndërtuar shpejt, lirë dhe kudo, solli edhe shkëputjen e arkitekturës nga konteksti, duke përzgjedhur shpeshherë projekte të suksesshme dhe duke i shumëfishuar ato në qytete të ndryshme të vendit. Projektet e shkollavetip dhe banesave- tip që u projektuan në institutet shtetërore të projektimit, sot ndodhen kudo në Shqipëri. "Tipizimit nuk i shpëtuan as ndërtesa të rëndësishme publike, që kanë impakt në kontekstin urban dhe imazhin e qyteteve. Në ekspozim janë paraqitur pallatet e sportit në Korçë ( 1973), Vlorë ( 1978) dhe Elbasan ( 1978- 1980), ku është përdorur i njëjti projekt, duke bërë modifikime minimale sipas nevojave specifike për secilin qytet".
Mbi "Parafabrikimin", del në pah se fabrika e prodhimit të 2000 apartamenteve në vit u ngrit në Tiranë dhe funksionoi për më shumë se 10 vite. Prej këtej, pllakat e betonit të parapërgatitura transportoheshin për t'u montuar në kantieret e qyteteve të ndryshme të Shqipërisë. Mendohet se sot janë mbi 20.000 apartamente të ndërtuara me këtë teknologji, që strehojnë rreth 3% të popullsisë së vendit.
Eksperimentet e para për parafabrikimin e banesave u kryen në gjysmën e dytë të viteve ' 70. "Teknologjia e përdorur u soll nga Kina, aleatja e vetme e Shqipërisë pas prishjes së marrëdhënieve me BRSS në 1961. Specialistët kinezë, asistuan ata vendas deri në vitin 1978, kur Shqipërisë iu desh të ndërpriste marrëdhëniet politike edhe me Kinën dhe të niste një rrugë 12 vjeçare vetizolimi", - thonë organizatorët e ekspozitës "Arkitektura nën presion". Sipas tyre, prodhimi masiv i paneleve të parapërgatitura për banesat u udhëhoq nga specialistë vendas. Projektet e hartuara për banesat me panele të parapërgatitura bazoheshin në 4 tipe, mjaft të ngjashme me njëra- tjetrën.
"Disidencë(?)"- edhe këtu, megjithëse me pikëpyetje, pati një kohë ' frikë' për guxim. "Në periudhën ' 65 -' 75 gradualisht filloi të krijohej një liberalizëm që i dedikohet kryesisht reduktimit të vëmendjes së sistemit kundrejt artit dhe arkitekturës. Në këtë kuadër, ata që guxuan më shumë, mundën të thyenin kornizat arkitektonike të kohës, duke krijuar vepra që, duke shfaqur elementë krijues të rinj, u kritikuan për përmbajtje moderne", - thonë organizatorët e ekspozitës. Sipas tyre, modernizmi, si filozofia e artit të botës perëndimore, ishte një armik që duhej luftuar që në gjenezë, ndoshta edhe kur nuk ekzistonte. Si reagim ndaj kësaj lufte, pas vitit 1975 shfaqet një arkitekturë e cila lidhet më fort vizualisht me parimet e Realizmit Socialist; Forma Kombëtare dhe Përmbajtja Socialiste.
Në fakt, fushata e viteve 1974- 1975 e luftës ndaj ndikimeve të huaja dhe modernizmit, pjesë e "revolucionit kulturor" ( frymëzuar nga Revolucioni Kulturor Kinez), preku përveç fushave të artit edhe arkitekturën. Ndër emrat që u rreshtuan në bankën e të akuzuarve ishin Koço Çomi, Maks Velo, Mauricio Bego, Petraq Kolevica dhe Sokrat Mosko. Velo duke u akuzuar edhe për një seri sjelljesh të papërshtatshme u burgos, ndërsa të tjerët u transferuan në qytete të tjera ose u ulën në detyrë.
"Ateizmi" nuk mund të mbetej i pareflektuar në arkitekturë, herë duke shkërmoqur, e herë duke ribërë së dyti, tanimë me forma të reja që fshihnin të vjetrat, projektet e kahershme dhe godinat ekzistuese.
"Në vitin 1967 pushteti komunist nisi luftën kundër fesë. Kjo lëvizje synonte zhdukjen e besimeve fetare dhe zakoneve prapanike që pengonin përparimin dhe zhvillimin e shoqërisë shqiptare. Ndërtesat fetare ishin gjith- ashtu pjesë e luftës. Pavarësisht vlerave të tyre historike dhe arkitektonike, mjaft ndërtesa u shembën dhe mjaft të tjera u transformuan në magazina bujqësore dhe stalla apo, në rastin më të mirë, në ndërtesa me funksione socialkulturore apo sportive. Kujdes i veçantë pati që të transformohej imazhi i ndërtesave të ripërdorura në mënyrë që në to të mos mbetej asgjë fetare", dëfton ekspozita.
"Forma kombëtare" e arkitekturës, i qëndronte besnike sloganit të artit dhe arkitekturës së Realizmit Socialist në Shqipëri "Socialist në përmbajtje dhe Kombëtar në formë". Ndërsa përmbajtja socialiste ishte vështirësisht e justifikueshme në arkitekturë, forma kombëtare ishte një element që nuk mund të neglizhohej. Ajo duhet të lidhej fort me kulturën e vendit, me identitetin shqiptar, me traditën popullore.
Në kërkim të saj u angazhuan jo vetëm profesionistët e studiuesit, por edhe sferat politike.
"Arkitektura si mjet komunikimi" ishte një ndër mjetet më të fuqishme shprehëse të ideologjisë, dhe si e tillë duhej të ishte e thjeshtë për t'u kuptuar dhe e drejtpërdrejtë. "Forma kombëtare dhe përmbajtja socialiste duhej të ishin evidente edhe për vëzhguesin e zakonshëm.
Nën këtë presion, arkitektët prodhuan mjaft vepra ku mbivendosja e arkitekturës dhe ideologjisë ishte thjesht një gjest artificial për të justifikuar përmbajtjen e veprës së tyre. Në këto vepra shfaqen herë- herë simbolika formale apo dekore dhe motive të vendosura jashtë kontekstit", - shënon grupi organizator.
Hapësira ku ekspozohen imazhet e arkitekturës së presionit është IUAV University of Venice, ' Gino Valle' Exhibition Space, Cotonificio Veneziano, Dorsoduro 2196, 30123 Venice, Italy.