“Ndoshta roli i letërsisë sot është t’i bëjë jehonë kaosit”

Në panoramën letrare franceze Jean Marie Gustav Le Clézio zë një vend të veçantë për sa i përket të grupeve, shkollave, modave. Francez dhe maurician njëherësh, i mësuar, i rritur me kulturën frënge dhe njohës i hollë i letërsisë anglo- saksone, ky romancier i jashtëzakonshëm mburret me Lotremonin, Zolain, por gjithashtu me Stivensonin dhe Xhojsin. Kritika gjithnjë ka hequr keq ta ngacmojë, ta kufizojë në ndonjë përcaktim të veçantë. Qysh atëherë, nga romani i tij i parë, Procesverbali ( 1963), që i dha çmimin e përmendur “Teofrast Renodo” qysh në moshën njëzetetrevjeçare, shkrimësia, ashtu si tematikat e tij kanë përparuar dhe ndryshuar mjaft. Vepra e tij, pa- suruar deri sot me nja tridhjetë libra ( romane, ese, përmbledhje novelash, përkthime), pasqyron shqetësimet e tij ekologjike, revoltën kundër fanatizmit së mendimit racionalist oksidental, tërheqjen prej botës indiane të Amerikës, të cilën e zbuloi shumë herët dhe që ia ndryshoi jetën kryekëput. Në këtë intervistë ai rrëfen këtë takim, por gjithashtu rrënjët nga Mauriciusi, bashkëlidhjen me metisët, konceptimin e romanit dhe të letërsisë.

F D : Veprën tuaj e kanë cilësuar si mistike, filozofike, gjer edhe ekologjike. A e gjeni veten në këto cilësime?

J.- M. G. Le Clézio : Është e vështirë të përcaktosh atë çka e bën vetë. Nëse do të më duhej të përshkruaja librat e mi, do të thosha që është përcaktimi që më afrohet më shumë. Thënë ndryshe, për mua nuk është fjala thjesht të shprehësh ca ide, se sa të shprehësh atë çka je dhe atë në çka beson. Kur shkruaj, në thelb kërkoj të përkthej lidhjen time me të përditshmen, me ngjarjen. Ne jetojmë një një epokë të turbullt, ku na ka zaptuar kaosi, rrëmuja e ideve dhe imazheve. Roli i letërsisë sot është ndoshta t’i bëjë jehonë këtij kaosi a çrregullimi.

F D : A mundet letërsia të veprojë tek ky kaos, rrëmujë, ta shndërrojë atë?

J.- M. G. Le Clèzio: Nuk e ka më kryelartësinë, ( arrogancën) të besojë, si në epokën e Sartit, ku një roman të mund të ndryshojë botën. Sot shkrimtarët munden veç të vënë në dukje pafuqinë e tyre politike. Kur lexohet Sartri, Kamyja , Dos Pasosi, apo Shtajnbeku duket qartë që këta shkrimtarë të mëdhenj të angazhuar kishin një besim të patundur në përkryerjen e qenies njerëzore dhe në fuqinë e shkrimtarisë. Më kujthet kur isha 18 vjeç, lexoja në gazetën Express editorialet e nënshkruara Sartër, Kamy, ose Moriak. Ato sihin ese të angazhuara, të cilat të tregonin udhën e duhur. Kush mund ta përfytytrojë, se një editorial në gazetë mund të ndihmojë të zgjidhësh problemet, që ne na prishin ardhmërinë? Letërsia bashkëkohore është letërsi e dëshpërimit.

F D : Nëse ju emërtojmë shkrimtar të paklasifikueshëm, kjo mbase ndodh ngaqë Franca nuk ka qenë asnjëherë burimi juaj i vetëm i frymëzimit. Romanet tuaja hyjnë, marrin pjesë në imagjinaren e globalizuar. Pak si vepra e një Remboje, a e një Segaleni, autorë, për të cilët kritika letrare franceze ka hequr gjithmonë keq për t’i përcaktuar.

LE Clèzio : Në krye të herës, po ju përgjigjem që nuk më merakos fare të qenët i paklasifikueshëm. Vlerësoj se romani ka si veçori kryesore të jetë i paklasifikueshëm, domethënë të jetë një gjini polimorfe, që pjesëmerr në një farë kryqëzimi, e një tharmimi idesh, i cili, në fund të fundit është pasqyrimi i botës sonë shumëpolëshe. Me të thënë këtë, ndaj me ju mendimin se institucioni letrar francez, trashëgimtar i mendimit të ashtuquajtur universal të Enciklopedistëve, ka pasur përherë prirjen e pavend të margjinalizojë gjithë mendimin e kahershëm, duke e cilësuar si” ekzotik”. Remboja, Segaleni, etj. kanë bërë të tyren në kohën e vet. Po ashtu, ende sot shkrimtarët e Jugut nuk janë botuar tek ne, hiq rastet kur kanë pranuar të kufizohen në kategorinë “ekzotike”. Shembulli që më vjen ndër mend është ai i mauricianit Ananda Devi, veprën e të cilit e kam mbrojtur, kur isha në Komitetin e Leximit të botimeve Gallimard. M’u patën përgjigjur, se dorëshkrimi i tij nuk ishte aq ekzotik sa duhej!

F D.: Prej nga vjen tek ju ky joshje nga tjetërkundi?

Le Clezio : Kultura oksidentale( perëndimore) është bërë tepër monolite. Ajo privilegjon gjer në acarim anën e saj qytetëse, teknike duke penguar kësisoj zhvillimin e formave të tjera të shprehjes : besimin fetar, ndjenjat, sa për ta shembullzuar. Gjithë pjesa e papërshkueshme e qenies njerëzore është fshehur në emër të racionalizmit. Është kjo marrje e ndërgjegjes që më ka shtyrë kah qytetërimet e tjera. F D: Në këtë tjetërkundin që ju keni kërkuar, Meksika në veçanti dhe bota indianoamerikane në përgjithësi, zënë një vend të mbizotërues. Si e keni zbuluar Meksikën?

Le Clezio : Më dërguan në Meksikë për të kryer shërbimin ushtarak. Për ato dy vite kam ndenjur në atë vend, kam rastin të udhëtoj. Kam shkuar veçanërisht në Panama, ku kam takuar les Emberas. Kalova katër vjet ( 1970- 1974) me këtë popullatë indiane të pyjeve. Ishte një përvojë drithëruese, sepse zbulova një mënyrë jetese, ë s’kishte fare të bënte me atë që kisha mundur të njihja në Europë. Emberasit jetojnë në harmoni me natyrën, me mjedisin rrethues, me veteveten pa patyur megjithatë nevojë t’ju referohehj një autoriteti juridik, apo fetar çfarëdo qoftë. Kjo m’u duk e çuditshme dhe ndërsa pas kthimit desha ta tregoj kohezionin socailtë kësaj bashkësie, kritikët më ofruan të qenët naiv, të isha thjehtëzues dhe të bija në mitin e “egërshanit të mirë”, ndërkohë që, ky nuk ishte fare qëllimi im.. Nuk mund të thosha kurrë për ata njerëz, me të cilët kam jetuar se ishin të egër, as që ishin të mirë. Ata jetonin sipas të tjera kriteresh dhe vlerash. Librat e mi janë ajo çka më shembëllen më shumë.

F D.: Sot ju jetoni mes Albukerkut, në Nju Meksiko, ishullit Mauricius, nga ku rrjedh dhe familja juaj dhe Nicës, ku jeni rritur dhe ku ende jeton nëna juaj. Ashtu si ju, personazhet e tregimeve tuaja janë të shkapërdarë mes kontinenteve. Për shembull, Zemër e djegur dhe romancat e tjera shtjellohen në Meksikë. Novela e parë e përmbledhjes rrëfen historinë e dy grave të reja, që kanë jetuar aty kur kanë qenë të vogla. Ajo ishte një fëmijëri traumatike. Ato dukeshin të gjitha të mendjeerrësuara nga kjo e kaluar. A mund të thuhet se dy motrat janë viktima të endacakërisë?

Le Clèzio : Ato janë viktima e të përkiturit njëkohësiht të dy kulturave të ndryshme. Është shumë e vështirë për fëmijët të lidhen me dy kultura me kaq kundërshti sa kultura meksikane, e cila, së pari është kulturë e çastit( atypëratyshmes), e rrugës, e të përjashtmes dhe kulturës europiane, që është kulturë e shtëpisë, e së brendshmes dhe e rregullave shkollore. Ësh- të bash përplasja e kulturave ajo çka kam dashur të tregoj.

F D.: Po përse atëherë “romancë”?

Le Clèzio : Është fjalë pak ironike për të përshkruar gjendjet tragjike. Libri përbëhet nga shtatë novela ; janë rrëfime të errëta. Në romancë ndjesia mbizotëron mbi të vërtetën sociologjike. Mendoj se roli i novelës është të vërë në pah këtë shkarje të vazhdueshme mes ndodhive sentimentale dhe botës shoqërore, botës së vërtetë. Nga ana tjetër, gjithë npvelat e këtij vëllimi janë ndodhi të ndryshme që i kam përshtatur. Pra, bëhet fjalë për histori të vërteta. Ato zotërojnë atë pjesën “lule blu”, që gjendet po ashtu në faqet “fakte apo ndodhi të ndryshme” të gazetave.

F D.: Në librat tuaj, kufiri ndëmjet gjinive mjegullohet Është larg rrëfimit romanor klasik. A besoni se romani si gjini, trashëguar nga shek. XIX, mbetet tepër i shenjuar prej origjinës borgjeze dhe koloniale dhe se ai nuk mund të bëjë tjetër, veçse të vetëdijesohet për ndërliqshmërinë e botës postmoderne, postkoloniale?

Le Clezio : Romani është faktikisht zhanër borgjez. Përgjatë tërë shek. XIX, ai ka mishëruar me madhështi fatet dhe fatkeqësitë e botës borgjeze. Mandej erdhi kinemaja. Ia mori kreun