“Shqipëria e madhe”, Ballkani i vogël, Europa plakë dhe “i sëmuri i Bosforit”
Ky cak, me sa duket, për cakton, jo thjesht për nostalgji, kufirin e aspi ratave të ithtarëve modern të “Megali idesë” në Athinë, të shenjuar me varreza dedikuar ushtarëve grekë te rënë gjatë Luftës italo- greke si antifashistë. Ata për ne nuk kanë dhe nuk duhet të kenë asnjë ngjasim me “hierollohitët” ( pjestarë të “kompanive të shenjta”) të para 100 vjetëve të ardhur që nga Kreta e vise të tjera Heladhës për “çlirimin” e “Vorio Epirit” për hesap të “Megali Idesë” panheleniste dhe panortodokse të Koletit.
“Megali Idea” greke gjeti një mbështetje të fuqishme te Patrikana ortodokse e Stambollit, e cila humbi dora- dorës karakterin ekumenik dhe u kthye në kishë greke, vegël e politikës grekomadhe të Athinës. Kisha ortodokse dhe shkollat në gjuhën greke u shndërruan në vatra për helenizimin e besimtarëvet dhe të nxënësve që i frekuentonin ato.
Edhe qarqet sunduese të Beogradit në sinkron me ato të Athinës, po më 1844, shpallën programin e tyre “Naçertanie” (“Projekt”), të hartuar nga ministri i jashtëm I. Garashanin. Edhe ky program me pretekstin e çlirimit të tokave të sllavëve të jugut nga sundimi osman, synonte të përtërinte perandorinë e carit Stefan Dushani, që i tejkalonte tejmaset aspiratat e mirëfillta kombëtare të serbëve në kohët e reja dhe të sotshme. Për t’u bindur për këte mjafton të kujtojmë masat e egra që parashikonte Zakoniku i tij ndaj shqiptarëve katolikë. Monumentet ortodokse të ritit pravosllav duhet të përcaktojnë edhe sot e kësaj dite, siç e dëshmon politika e Millosheviqit dhe e pasuesve të tij në Beograd, caqet e “Projektit” të Garashaninit në Kosovë, në Bosnjë e Hercegovinë e, madje, dhe në Mal të Zi.
Në kufijtë e “Naçertanijes” moderne, do të hynin edhe viset e Shqipërisë së Veriut së bashku me Kosovën, që ministri serb e pagëzoi me emrin “Serbi e Vjetër”. Arkaizimi i emrit të Kosovës dardane, të quajtur prej tij “Stara Serbija”, nuk përligj pretendimet serbomëdha mbi këto troje. Ai, si makrotoponim historik, jo vetëm që nuk mund të shtrihet përtej shek. VII të erës sonë, por as që ka ekzistuar në hartografinë dhe burimet historike të mesjetës deri sa u shpall Naçertanija.
Ky program shovinist do të mbetet në themel të politikës serbomadhe deri në fund të shekullit XX. Madje, dhe sot në Beograd ka politikanë që deklarojnë se Kosova na qenka amaneti i car Dushanit. Mendësi të tilla i shtyjnë qeveritarët serbe, kinse të alarmuar, të akuzojne Tiranën dhe Prishtinën se po kërkokan Shqipërinë e Madhe. Zëra të tillë natyrshëm jehojnë dhe në Athinë.
Të dy këto programe kishin karakter shovinist dhe shprehnin aspiratat ekspansioniste të borgjezisë greke e serbe. Ato nuk e njihnin ekzistencën e kombit e të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe si pasojë kundërshtuan me force idenë e krijimit të shtetit shqiptar. Sipas këtyre programeve, tokat shqiptare ishin të destinuara të ndaheshin midis Greqisë dhe Serbisë e, madje dhe Malit të Zi, i cili aso kohe quhej mikroskopik. Për realizimin e këtyre planeve shoven në vitet ’ 60 të shek. XIX u nënshkrua aleanca serbo- greke e cila hyri menjëherë në veprim.
Sipërfaqja e Ballkanit ishte tejet e pamjaftueshme për të kënaqur orekset e pangopshme të Megaliidesë, të Naçertanijas, të Bullgarisë së projektuar në Shën Stefan e, madje dhe të një Mali të Zi të parë me lente zmadhuese cariste në Shën Perburg si dhe ato, qofshin dhe republikane, në Paris. Pra, sipas këtyre orekseve, gadishulli ynë duhet të ishte shumë më i madh se sa është realisht.
Trojet etnike shqiptare u ndodhën në kryqëzimin e orekseve të tilla dhe përballë përplasjeve të egra në kurriz të këtyre trojeve. Si rrjedhim, Shqipëria u trajtua thjesht shprehje gjeografike në Shën Stefan si nga Rusia cariste ashtu dhe nga Perandoria Osmane. Ky konceptim udhëhoqi dhe punimet e Kongresit të Berlinit të kryesuar nga kancelari gjerman Bismark.
Në këto rrethana rilindasi ynë i madh Pashko Vasë Shkodrani, sapo u bë i njohur Traktati i Shën Stefanit, shpejtoi të sqaronte diplomacinë angleze, me shpresë se do gjente, sado pak, mirëkuptim në Londër, jo vetëm rreth përmasave gjeografike dhe demografike të Shqipërisë, por në veçanti për identitetin etnik e kombëtar të shqiptarëve të ngritur mbi baza mbifetare. Ai jepte mendimin e tij dhe për prespektivat e zgjidhjes së çështjes shqiptare që po lindte.
P. Vasa nuk e trajtoi çështjen shqiptare nisur nga pozita të ngushta por e shtroi në një kontekst të gjerë, si pjesë të mbarë problematikës së Çështjes Lindore. Përkujtesa e 23 marsit 1878 e bindi ambasadorin A. H. Layard për “rrezikun, që ishte duke lindur nga frymëzimi i popullsive të ndryshme të Perandorisë Osmane, të cilët shpresonin, që “autonomia” mund të shërbente si ilaç kundër të gjitha padrejtësive. Madje, ai pranon, se shqiptarët tani po i jepnin vetes të drejtën për t’i shpallur institucionet autonome dhe deri dhe pavarësinë e plotë. Ai krijoi gjithashtu bindjen se shqiptarët e besimit islam dhe të krishterë do të bashkoheshin për këtë qëllim dhe do të bënin dhe aleancë me grekët, për t’i rezistuar depërtimit sllav.
Ishte pikërisht autori i Parashtresës, P. Vasa, ndër të parët, i cili kishte nisur punën për realizimin e bashkimit politik të popullit shqiptar. Pikëpamjet e P. Vasës ndikuan te A. Layard, edhe për një vështrim më objektiv të realitetit politik, etnik e fetar në Ballkan. Ai paralajmëron diplomacinë londineze lidhur me pasojat negative që do të sillte në Ballkan zbatimi i Traktatit të Shën Stefanit. Nisur nga vizione realiste Vasa efendiu i parashtron me kurajo dhe me optimizëm diplomacisë angleze midis të tjerash, se “një çështje e re do të dalë në shesh nga këto komplikime të grumbulluara- çështje kjo e Shqipërisë.”
Parashikimi i shqiptarit të madh Pashko Vasa rezultoi plotësisht i saktë. Në përfundime të përaferta do të arrijnë diplomatët anglezë në Rumeli dhe në Stamboll, pas dy tre vjetësh, të bindur sado pak nga lufta këmbëngulëse e Lidhjes së Prizrenit kundër vendi- meve të Kongresit të Berlinit dhe për realizimin e autonomisë së Shqiperisë. Porse Evropa plakë, u angazhua vetëm në mbrojtjen dhe përkrahjen e popullsive të krishtera të gadishullit, duke injoruar myslimanët dhe katolikët, jo sepse i mugonin kapacitetet intelektuale për ta konceptuar një komb plurifetar si kombi shqiptar. Realizimi i aspiratave kombëtare të shqitptarëve myslimanë dhe të krishterë nuk përputhej me planet e saj gjeostrategjike, rrjedhimisht gjeofetare, në rajon, sepse cenonte marrëveshjen e fuqive të mëdha për ruajtjen e status quos në Ballkan dhe më gjerë. Madje, dhe mendimet më realiste të diplomatëve të tyre në Rumeli dhe në Stamboll për të marrë në shqyrtim të paktën kërkesën e shqiptarëve pa dallim feje pë vilajetin autonom të Shqipërisë, nuk ndikuan sado pak në qëndrimin zyrtar të Londrës dhe të fuqive të tjera të krishtera ndaj çështjes shqiptare.
Në Kongresin e Berlinit delegatët e tij nuk morrën parasysh kërkesat kombëtare të parashtruara nga Lidhja e Prizrenit e mbështetur nga një lëvizje e fuqishme popullore që zgjati trek vjet. Ata shqyrtuan dhe morrën vendime për çështje inekzistente që nuk kishin lindur ende të stisura nga politika europiane, si çështja armene e madje dhe ajo maqedone.
Vendimmarrësit në Kongres u angazhuan për të parashtruar çështjen e përfolur aq shumë dhe të artikuluar veçanërisht nga diplomacia francize, jo aq nga ajo ruse, të diasporës armene në territoret e gjera osmane, kryesisht në Anadoll. Ata ngritën edhe çështjen maqedone të padëgjuar deri më atëherë në një territor gjeografiko- historik të quajtur Maqedoni, territor shumëkombësh dhe plurifetar, ku ende askush nuk deklarohej etnikisht maqedon. Në pjesën perëndimore të saj mbizotëronte popullsia shqiptare.
Le të kujtojmë që në qeveritë osmane ministra armenë ashtu dhe grekë në kabinetet e sulltman Hamidit II, pa u shtyrë më tutje, vendosnin për fatet e shqiptarëve jo vetëm në çështjet financiare, por dhe në ato diplomatike. Kur në Berlin nuk përfillej çështja shqiptare dhe diskutohej çështja aq e përfolur armene më1879 ministër i jashtëm ishte janinioti Sava pashaj ndersa në ambasadën osmane në Paris punonte armeni Gabrijel Norunxhijan efendiu, i cili, më 1912- 13 kur shqiptarët shpallën Pavarësinë dhe diskutohej statusi i Shqipërisë së re ishte ministër i jashtëm i Pernadorisë osmane.