Dodona pellazgjike, Tomori, tempulli mitik më i lashtë në botë, kryemal i historisë së gjenezës shqiptare
Pelegrinazh i madh botëror. Merr pjesë Presidenti Republikës Ilir Meta
lazgjike që banon larg duke sunduar Dodonën ( Tomorin e sotëm) që e rrahin dimra të rëndë e të egër. Këtu Zeusi deshi të ndërtohet Faltorja më e vyer për njerëzinë, Orakullin e Tij Dodonën Pellazgjike”.
Historishkrojësi i vjetër P. Aravantioit, në librin e tij botuar në Janinë në vitin 1859 pohon: “Dodona ishte qendër pellazge para Helenike, shumë më e vjetër se gjuha, perënditë dhe mitologjia greke, si e tillë, ajo u njoh në krejt botën e lashtë dhe këtë realitet ekzistues e kanë pranuar vetë autorët më të moçëm helen”. Historianët mendojnë se Dodona mëmë ka qenë në Tomor dhe bijat në Janinë, Volos, Selanik, Itali. Gjurmimet në studimin e gjuhësisë, toponimisë, historisë, gojëdhëna e legjenda, gjurmime e zbulime arkeologjike, ndoshta një ditë do të identifikojnë Dodonën mëmë pellazgjike në Tomorin e Shqipërisë. Hesiodi shek. VIII- VII p. e. s. pohon “Dodona dhe Lisi ishin qendra e Pellazgëve”, se hyjnori Lykaon ishte i biri i Pellazgut, duke përforcuar kështu thënien e Homerit shekuj më parë, se Pellazgët, paraardhësit e gjenezës sonë ishin hyjnorë. Herodoti fillimisht besonte se emrat e hyjnive vinin nga Egjipti, por duke kërkuar zbuloi se ata kishin ardhur nga barbarët. Origjina e fesë vjen nga barbarët, nga pellazgët dhe nga Shenjtorja Ilire Epirote e Dodonës. Prandaj Zeusi Perëndia më e fuqishme e mitologjisë greke, deshi që Dodona të ndërtohej në këtë majë të lartë ( Tomor) dhe ajo të ishte Orakulli i Tij. Herodoti që e ka vizituar këtë tempull, kur flet për profecitë e Dodonës, priftëreshat e tempullit në librin e tij thotë: “Dodona faltorja e saj, ka qenë më e vjetra nga gjithë të tjerat dhe më e para, tempulli më i lashtë mbi dhe”. Hesiodi, libri i shtatë, fq. 16, përmend si vend të faltores së Dodonës, qytetin Sella të Sellopisë. Në poemën “Carmina”, Hesiodi jo vetëm përshkruan Hellopinë , por edhe cilësohet si atdheu i Dodonës. … Është një fushë Hellopia, këtu në pjesën më të madhe. Është e nderuara Dodona Hellopia, fusha e Dodonës Pellazge, lëvduar prej Hesiodit qysh në shek. VIII p. e. s. vazhdon të thirret në gjuhën e vendit lopësia. Edhe vetë vendi rreth Dodonës u quajt Hellopia sikundër quhej edhe Eubea. Stefan Bizantini për të lidhur më mirë vijimësinë dhe ardhjen e gjenezës pohon se Hellopia me të cilën lidhet emri i krahinës është Gurra Mitologjike e emrit ku pozicionohet tempulli. Hellopi ishte i biri i Jonit, emri etnik i Hellopies, krahinë përreth Dodonës. Joni është i biri i Durrahut. Joni është edhe i biri i mbretit Ilir Adria nga mori emrin deti Adriatik. Gjiri Jonian është gjiri ku lindi Zeusi, deti i Kronit dhe i Reas, sipas Pierre Grimanit, vendi ku shtegtoi nimfa arkage, Io- ja e ndjekur nga Zeusi sipas Eskilit dhe Ovidid. Deti Jon në hershmëri të thellë përfshin edhe detin Adriatik. Dionis Halikarnasi në librin e tij të parë thotë se Pellazgu ishte i biri i Zeusit dhe i Miobës së Foronit, Zeusi ka lindur në Arkadi, në viset e Shqipërisë së sotme, se Foronidha përfaqëson Jonë, Evropën, një nga gratë e Zeusit, se emri i nimfës lidhet me detin Jon.
PRIFTËRESHAT E TEMPULLIT, GUGUTITNIN GJUHË BARBARE
Priftërinjtë që shërbenin në tempull, edhe popullsia në viset përreth fliste gjuhën e pellazgëve. Dhe vizitorët që vinin nga krahinat greke ishin të detyruar të merrnin vesh më përkthyes. Popullsia e Atamanisë( Aspropotam, nahijet e Xhumrekës e të Kalaritës) ishte pellazge, paraardhës të gjenezës sonë. Qendra shpirtërore e tyre ishte tempulli i famshëm i Dodonës. Tri plakat e Orakullit të Dodonës, që përmend Straboni, lidhen me emrin e fisit “Graik”- “Gratë” që lokali- zoheshin pikërisht në Epir. Fjala “Gra” është vendase, pellazge, ilire, shqipe. Sipas babait të historisë, Herodotit, feja helene e Athinës buron nga atdheu ku ndodhet Dodona, nga Arkadia, nga “Pleqtë”, d. m. th. nga Pellazgë, nga Epiri. Sami Frashëri shkruan se edhe kohët më të lashta, të qytetëruara të Greqisë, Tempulli i famshëm i Dodonës që ndodhej në Epir, u përkiste pellazgëve. Gjeneza e vendit tonë që ka pasur disa Orakuj të Zeusit, jo vetëm në trojet tona por edhe në Libi e në Egjipt ka një Dodonë famëmadhe disa Orakuj të Zeusit, edhe jashtë Epiriote Toske. Tradita mitologjike dhe historike dëshmon se banorët e lashtë të këtij vendi quheshin Arë, Argë, Arkadhë dhe më pas Pellazgë, Likaonë, Dorë, Kadmej, Heraklidë, Hylejë dhe në antikitet Ilir. Në kohët e historisë Homerike banorët e këtyre vendeve quheshin pellazgë, në antikitet epirot dhe ilir, sinonimet e emrave të përgjithshëm etnik kombëtarë të gjenezës tonë. Dodona është ndërtuar në një epokë shumë të hershme, në epokën mitologjike. Lidhja Argë- Pel- lazgë- DodonëLikaone- Aiakas- Pirrej- Hyllej- Heraklide- Epiote- ( Thesprote- Mollose) është lidhje vertikale e drejtpërdrejt e banorëve, e gjenezës sonë. Homeri tek “Iliada” thotë: “Pas Enianëve vijnë Perrebetë, që banojnë rreth Dodonës dimërkeqe”. Këto dy fise sipas Omerit ishin pjesëmarrëse në luftën e Trojës dhe banues pranë Dodonës Pellazge. Pindari pohon: “Prej Dodonës nisin fushat ku kullosin gjedhët” , saktësisht fushat Dodoniane janë fushat para Tomorit, Myzeqeja, fusha e Shqipërisë Perëndimore, fusha e Elbasanit. Dodona është vend malor… thotë Straboni, gjeografi Grekë. Talarët, fis i Molosëve, janë ata që banojnë pranë këtij mali, këtij vendi. Straboni na mëson se Orestët, banorët e Orestiadhës ( krahinë e vjetër e Beratit) banonin në gjithë rrethin e Tomorit e Beratit, dhe morën emrin nga Oresti, i biri i Agamemnonit, komandantit të ushtrisë greke në luftën e Trojës. Dodona është ndërtuar nga banorët vendas të Epirit, nga më të moçmit, Pellazgët, Arkadhët dhe Tirrejtë. Në librin e dytë Dionis Halikarnasi pohon se Enea arriti në Dodonë me ushtarët më të zgjedhur, për të kërkuar mendimin e perëndisë, ku gjetën edhe ata trojanë që kishin ikur bashkë me Helenën. Enea mbërriti në vendin e Enianëve, me të cilin e lidhë jo vetëm emri i përbashkët por siç duket edhe origjina. Halikarnasi fakton se pjesa më e madhe e pellazgëve shkuan tek aleatët, vëllezërit e tyre në Dodonë, kundër të cilëve askush nuk mendon-