“Ne, robërit gjermanë të luftës në Shqipëri. Qelitë e tejmbushura, flinim në çimento”
Marenglen Kasmi: Rrëfimet e të dhënat për robërit e punën e detyruar gjatë viteve 1944- 1952 Shënimet e kujtimet nga kampet, burgjet e punët që bënë derisa u riatdhesuan
Deri në vitin 1946, trajtimi si robër lufte ishte relativisht i mirë. Lëviznin të pakufizuar dhe po ashtu kishin ushqim të mjaftueshëm. Por, situata ndryshoi menjëherë, pas mbërritjes së misionit të parë ushtarak sovjetik në Shqipëri, në vitin 1946"( 9 gusht 1951, ish- ushtaraku gjerman Friedrich Husselbach).
Historia e robërve gjermanë të Luftës së Dytë Botërore që shtrihet në një hapësirë kohore prej më se 17 vitesh, u trajtua nga Dr. Marenglen Kasmi dje në konferencën Shkencore Ndërkombëtare “TË MOHUAR NGA REGJIMI” organizuar nga Autoriteti për Informim mbi Dosjet e Sigurimit të Shtetit. Kasmi tha se qysh prej fillimit të luftës në shtator 1939, e deri në fillim të vitit 1956, ushtria gjermane “mbolli” robër lufte në 20 shtete të ndryshme e në të gjithë vendet, ata u përdorën në fronte të vështira punë, për të rindërtuar vendet e shkatërruara nga lufta. Në Shqipëri, ashtu si në çdo vend tjetër ku shkeli këmba e ushtarit gjerman dhe u luftua ndaj pushtuesit, u kapën robër gjermanë, të cilët u përqendruan në kampe robërish, më saktë kampe pune të detyruar. Madje, ende nuk ka një shifër të saktë të numrit të tyre. Sipas Kasmit, mungojnë të dhënat për trajtimin e tyre, punët që ata kryen në Shqipëri gjatë viteve të burgimit si edhe për procedurat e riatdhesimit të tyre. Kjo temë është rrahur pak ose aspak në pikëpamje të një analize shkencore historike. Ai thekson që, si në arkivat tona ashtu edhe ato gjermane, dokumentacioni është i pakët. Gjithsesi, nga shfrytëzimi i fondeve arkivore të AQSH, MPB dhe të arkivit të Lidhjes Popullore për ushtarët gjermanë të rënë në Luftën e Parë dhe të Dytë Botërore, mund të arrijmë në disa konkluzione.
NUMRI I ROBERVE
Kasmi vuri në dukje se numri i robërve gjermanë të luftës në Shqipëri nuk është i saktë dhe paraqitet i ndryshëm, si në burimet shqiptare, ashtu edhe në ato gjermane. Në një informacion të hartuar në vitin 2000 nga Arkivi Qendror i Shtetit, arrihet në përfundimin e përgjithshëm se, pas Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri kanë qenë rreth 1523 robër gjermanë. “Ish- robi gjerman Alfred Wagner, në një letër që ai i dërgon ish- ministrit bavarez Franz Josef Strauß, pasi ky i fundit vizitoi Shqipërinë në vitin 1984 jep të dhëna. Wagner u kthye në shtëpi më 30 qershor 1950, pas gati gjashtë vitesh të vështira robërie në Shqipëri. Ai shkruan se, në Shqipëri kishin qenë pothuajse 1000 robër gjermanë dhe se qysh në vitet e para të robërisë, si pasojë e kushteve të këqija të jetesës dhe të punës së rëndë kishin vdekur rreth 300 robër gjermanë. Ndërsa një grup i vogël robërish gjermanë, që ishin specialistë, trajtoheshin në mënyrë të diferencuar”. Alfred Wagner ishte një nënoficer i Wehrmacht- it gjerman, që në vitet 19431944 u komandua në Shqipëri, si kryellogaritar dhe nënoficer furnizimi në batalionin e 999 të Wehrmacht- it. Në këtë batalion shërbenin ish- të dënuar politikë, kundërshtarë të regjimit nacionalsocialist, ish- të burgosur etj., të cilët fillimisht ishin konsideruar si të padenjë për të shërbyer nën armë, por me rritjen e nevojës së Gjermanisë për ushtarë, u rekrutua edhe kjo kategori në reparte të veçanta.
Kasmi thotë se më 11 nëntor 1944 ai dhe katër shokë të tij u zunë rob nga partizanët gjatë tërheqjes në rrugën Librazhd- Elbasan. Mesa duket, kolona ku bënte pjesë edhe reparti i Wagnerit ishte pjesë e grupimit të Artilerisë që komandohej nga koloneli Styerer, e cila përbëhej nga forca gjermane të dislokuara në Greqi, të cilat në Strugë morën urdhër të marshonin në drejtim të Tiranës, për të ndihmuar gjatë tërheqjes forcat gjermane që ndodheshin në Tiranë. Sipas tij, brenda një kohe shumë të shkurtër, në bazë të marrëveshjeve bilaterale ndërmjet Shqipërisë dhe Italisë, ushtarët italianë u lejuan të largohen për në vendlindjen e tyre, ndërsa robërit gjermanë u përdorën për të kryer punë të ndryshme. Sa e rëndësishme ishte puna që bënin robërit gjermanë për vendin e shkatërruar të sapo dalë nga lufta e tregon fakti që, pas fillimit të negociatave për lirimin e robërve gjermanë që ndodheshin në Shqipëri, të organizuara në qershor 1950 nga Ambasada e Republikës Demokratike Gjermane në Rumani, instancat shqiptare u munduan të pengonin riatdhesimin e gati gjysmës së robërve gjermane duke ngritur akuza të paargumentuara, me qëllim shfrytëzimin e mëtejshëm të tyre.
Kumtesa e Kasmit tregon se më 9 gusht 1951, ish- ushtaraku gjerman Friedrich Husselbach, i cili në janar të po këtij viti sapo ishte kthyer nga Shqipëria, raportoi në Qendrën për Kërkimin e të Humburve në Luftë, në Kassel të Gjermanisë, ku thekson se numri i robërve gjermanë të luftës në Shqipëri ishte rreth 650 burra. Një pjesë e konsiderueshme e tyre kishin qenë efektiv i batalionit të të dënuarve 999 të Korfuzit. Duke thënë se robërit gjermanë do të riatdhesohen së shpejti, gjithë robërit gjermanë u grumbulluan në Tiranë. Sipas Husselbach- ut, prej këtyre ditëve filluan vuajtjet e robërve gjermanë. Ata u tërhoqën në punë të detyruar në kuadër të rindërtimit të vendit të shkatërruar nga lufta. Uria dhe sëmundjet u bënë pjesë e pandarë e jetës së robërve gjermanë. Si pasojë, në vitet 1949- 1951, vetëm 227 robër gjermanë arritën të riatdhesohen. Vetë Husselbach- u u kthye në shtëpi me transportin e fundit të organizuar në vitin 1951, me një anije sovjetike që u nis nga Durrësi, nëpërmjet Dardaneleve dhe mbërriti në Konstancë, Rumani. Prej Konstancës udhëtoi me tren në linjën BukureshtBudapest- Pragë- Dresden.
Sipas Husselbach- ut, rreth 423 robër gjermanë kishin humbur jetën në Shqipëri si pasojë e sëmundjeve, urisë dhe punës e jetesës së vështirë. Kasmi sjell më tej dëshminë e Paul Kahlenberg, rob gjerman në Tiranë, që më 15 shtator 1948 shkruan një thirrje për ndihmë në Gjermaninë Lindore. Ai njoftonte se, në Tiranë ishin 217 robër gjermanë, dhe njëmbëdhjetë prej tyre antifashistë që kishin shërbyer në batalionin e të dënuarve 999 të Wehrmachtit gjerman. “Mos duhet që ne antifashistët të derdhim edhe për shumë vite gjak për klikën, ndërkohë që gjithë ish- nazistët janë kthyer në shtëpi”, shkruante Husselbach- u në thirrjen e tij.
Një dëshmi të plotë për robërit gjermanë jep më 25.06.1949 edhe Walter Enge nga Auerwalde i Gjermanisë Lindore, pasi ishte kthyer nga kampet shqiptare. Ndër të tjera ai shkruan: “[...] Dëmet e luftës ishin shumë të mëdha, por rindërtimi filloi shumë shpejt. [...] Ne shumë herë ndihmuam për transportin me kamionë të mallrave të konfiskuara si, makina, makineri, ushqime, vaj etj. Këto u vunë në dispozicion të ndërmarrjeve të reja për të rigjallëruar ekonominë e re. [...]. Ne, si robër lufte kemi një meritë të madhe për rindërtimin [ e Shqipërisë] dhe, kjo është e pamohueshme. Kjo gjë na u tha edhe kur na liruan. Ne ishim rreth 150 robër gjermanë dhe 800 robër italianë në kampin