Ismail Kadare:
Sunduesit shpirtërorë dhe ata tiranë
Radhët e gjata, e lexuesit që shtyhen para stendës së Onufrit për të marrë një autograf, e fshehin Ismail dhe Helena Kadarenë. Të ulur në tryezën e shtëpisë botuese, për të pritur publikun, ata duket se janë kthyer në shtëpinë e vet- mes librave e lexuesve. Përkrah tyre, besnik si gjithnjë, botuesi Bujar Hudhri, është eminenca gri. I ka munguar panairit Kadare këto vitet e fundit e këtë mesnëntor e sjell aty, botimi më i ri. "Kur sunduesit grinden", merr shkak nga një bisedë telefonike, mes Stalinit dhe Pasternakut, kur pushteti i kohës kishte shtënë në burg mikun e tij poet. Ato që u thanë në atë telefonatë të papritur edhe sot pas pothuaj një shekulli, interpretohen në mënyra kundërthënëse. A e mbrojti kolegun Pasternaku? Apo e ' la' në baltë? Ç'domethënie pat një fjalë, a një pauzë mes frazave? Si u interpretuan ato që tha me gjysmë zëri para timbrit arrogant e shantazhues së diktatorit? Dhe në fund, fuqia e cilit kushton më shumë, shkrimtarit si sundues i shpirtit, apo diktatorit si sundues tiran?
"Sunduesit janë dy palët e librit, ata që janë sundues, që quhen tiranë, diktatorë, por, nga ana tjetër, unë sjell këtu edhe sunduesit shpirtërorë. Këtu ka një telefonatë, është një grindje, në fakt, midis Stalinit dhe Pasternak, por aq e ngatërruar është saqë ka një shekull që nuk zbërthehet tamam lidhur me marrëdhëniet e ndërlikuara të shkrimtarit dhe sunduesit. Ky është një realitet, duhet ta pranojmë të gjithë, ky ndodh, ka ndodhur tërë jetën e do të ndodhë gjithmonë", tha Ismail Kadare para mediave dje. Ai vuri në dukje se materialet arkivore të mbledhura ndër vite për këtë ngjarje, për të cilën versionet janë të ndryshme, e kanë bindur edhe më tepër Kadarenë, që në Shqipëri duhet hapur dosjet. "Nuk është i pamundur, është plotësisht i mundur, por ka një pengesë që duhet që të na shqetësojë të gjithëve. Pengesa jemi ne, duke nisur nga ju, nga ne, nga të tjerët", tha ai.
Shkrimtarja Helena Kadare dhe bashkëshortja e Ismailit u ndal më gjatë tek raporti që i shoqi ka pasur me këtë vepër. "Ky libër, i ka ngrënë më shumë kohë. Dokumentacioni sa vinte e shtohej, ndonëse telefonata mes Pasternakut e Stalinit ka që e lashë mënjanë egon e një krijuesi. Megjithatë, aq pak sa kam bërë kam pasur përherë mbështetjen e tij", tha Helena edhe një herë.
Sa i takon librit të fundit, Helena tha se "e gjithë pjesa që është shkruar, është krejtësisht e përfunduar. Mbetet fundi. Nuk është i kënaqur me fundin. Në fakt, nuk donte që ta çonte në shtyp. Edhe fundi bëhet fjalë për disa faqe, që mund ta ribëjë më vonë, siç ka bërë ' Mosmarrëveshjen'. Nuk duhej ta mbante më në duar. I gjithë libri është i përfunduar", tha bashkëshortja e shkrimtarit. Ndonëse i gjithë libri është i përfunduar, Ismail Kadare, ka dëshirën që në vazhdim të rishikojë edhe njëherë mbylljen e këtij libri.
BOTUESI
Botuesi Bujar Hudhri, në gazetën që ka nxjerrë, "Exlibris" e përjavshme kulturore kushtuar letërsisë, kujton një vizitë në Moskë me Ismail Kadarenë më 2010 kur për shkrimtarin xhirohej një libër. I vetmi çast, kur Kadare u gjallërua nga bota e mendimeve ku kishte rënë, ishte gjatë vizitës në Peredelkino te vila e Pasternakut. Duke rrëfyer çaste të ndryshme të asaj vizite, ai kujton se në dhomën e hotelit të shkrimtari televizori nuk punonte. Kur shkuan të shihnin çfarë kishte, sapo ekrani u ndez, në të u shfaq imazhi i Pasternak- transmetohej një dokumentar për të.
"Kur Kadare më dorëzoi faqet e para të librit të ri, tre vjet më parë, m'u duk sikur isha ende atje, në atë dhomë të atij hoteli të stërmadh, me një emër të denjë për të, ' Kozmos'. Dhe gjëja e parë që më shkoi ndërmend ishte se po e gjeja zanafillën e këtij libri. Kisha qenë me autorin pikërisht në ato vende që lexova në dorëshkrim dhe kjo më dukej kaq e natyrshme ta mendoja kështu. Por çdo ditë që kalonte, aq më shumë më largohej ky mendim", shkruan Hudhri. Shton se ky libër mbase e ka zanafillën tek romani "Muzgu", kur ishte një gjimnazist dhe debatonte me shokët se kush ishte më i madh, Kadareja apo Agolli? Apo te poemat për Llorën, për.... "Apo qysh në momentin kur redaktori i librit të tij të parë i thotë, po si nuk ke një vjershë për Moskën? Edhe më herët akoma, ndoshta, që në lindjen e shkrimtarit, sepse Pasternaku këtu është sivëllai i tij, Kadare. Me një fat më të bukur, natyrisht. Për fatin e ne të gjithëve. Për të gjitha gjuhët e botës",- shënon Hudhri.