ANTAL SZERB Nga librat e ndaluar te vdekja në kampin nazist
Vjen në shqip romani “Udhëtari dhe drita e hënës” i shkrimtarit hebre
Antal Szerb u lind më 1901 në Budapest, në një familje me prejardhje hebreje e të kthyer në katolike. Studioi hungarishten, gjermanishten dhe më vonë edhe anglishten duke u doktoruar më 1924. Më 1933 zgjidhet President i Akademisë Hungareze të Letërsisë, kur ishte vetëm 32 vjeç dhe sapo kishte botuar romanin e parë “Legjenda e Pedragonit” që e merr lëndën nga përvoja e Szerbit në Angli. Romani i tij i dytë dhe më i famshmi është “Udhëtari dhe drita e hënës” i botuar më 1937. Ndonëse iu krijuan një sërë mundësish për t’i shpëtuar persekutimit ndaj hebrenjve, Szerb, vendosi të qëndrojë në Hungjokse të admirueshme), Sépetnekin- mashtruesin që përherë të befason, persianin misterioz që shndërrohet e shëmbëllen në çast me tigrin, e me rrallë. Dhe, kur mbushi dyzetë e katër vjeç ajo e lexoi sërish librin për t’u ndërgjegjësuar për gjuhën, këtë instrument kaq elegant, kaq melodioz, të ditur, të lehtë.
Antal Szerb është një prej shkrimtarëve më elegantë të Hungarisë, përfshi këtu edhe Sándor Márai ( të dy të një brezi) dhe sigurisht më elegantin e të gjithëve, Dezsö Kosztolányi.
Le t’i krahasojmë pak; a thua ke dëgjuar për Bruce Chatëin- in këtu e shtatëdhjetë vite më parë. Gjithë kapitujt mbyllen si nudot e Ferenc Molnárit. Apo si ata manovrat e Milan Kunderës. Sikundër Umberto Eco, Szerb fut ligjërime të vogla religjionesh, gari, ku botoi edhe romanin e tij të fundit, “Oliveri VII”, një fantazi ala Pirandello për një mbret që komploton grusht shteti kundër vetes dhe që iu desh pastaj të tërhiqej nga ajo që ai vetë përfaqësonte. Romani u historish arti dhe letërsie, kaq dashurisht, kaq rastësisht.
Vetëm në romanet angleze mund të hasë lexuesi fraza kaq lakonike, të sigurta, miqësore, ndriçuese si ‘. . . ajo shkoi në Paris në atë mënyrë siç bën zakonisht ai që është pa shpresë dhe dëshirohet të fillojë një jetë të re‘ apo fjali të tjera të mrekullueshme si ‘ Nuk më pëlqejnë ata njerëz që nuk ngjajnë me të tjerët. Madje njerëzit e tjerë janë boll të shpifur. Edhe ata që nuk janë‘.
Imagjinata apo më mirë qendra pafundësisht e humbur e romanit, është miku i afërt i fëmijërisë, më i dashuri, Támash Ulpiushi. Ai dhe Eva brofin ( por si!) nga romani i Jean Cocteau ‘ Fëmijët e natës’. Gjithçka përcillet rreth Támashit, ai është qëllimi i kërkimit tonë, ai që nuk ekziston, por që na është dhënë; ai është subjekti botua si përkthim nga anglishtja për shkak se hebrenjve ato kohë iu qe ndaluar botimi. Përgjatë viteve ’ 40, Szerbit iu desh të përballej me një armiqësi të hapur ndaj prejardhjes së tij semite. Më 1943 librat e Szerbit u listua ndër veprat e ndaluara, sikundër edhe përgjatë sistemit komunist ku vepra e tij përgjithësisht u censurua. Më 1944 Antal Szerb deportohet në një kamp përqendrimi
TË DHËNA Botues: Aleph Klub Përktheu: Romina Kasharaj
Faqe: 280
Çmimi: 900 L
i nostalgjisë.
Askush përveç Antal Szerbit nuk e ka pikasur më parë këtë nostalgji kaq të qashtër, por sa të rreptë, ndaj dhe nuk është sentimentale, as e dhënë si lëmoshë e mekur, që dëshiron të përzgjedhë jo vetëm bukurinë dhe mirësinë e shelbimit të kujtesës, por ajo vetë Kujton të gjithën, gjithë oxhakun e Ulpiushëve me mbarë hollësitë. Një nostalgji e tillë është një kujtuese e pasionuar, e dhimbsur e gjithçkaje që nuk mund të arrihet kurrë. Miháli zbulon njerëzimin në vetvete. Apo mos ndofta njeriu i civilizuar zbulon këtu pararendësit e vet ende të pacivilizuar? Për të cilin asnjë besim ende nuk e ka zbutur disi mallin për vdekjen nga ndjenja e asaj që vjen më pas. Ku po largohen kështu, kapur dorë për dorë, Erosi dhe Thanatosi . . . ?
Miháli lëkundet mes skepticizmit të burrit dhe përmallimeve djaloshare, ndërsa përherë rrethohet nga kanosjet e banalitetit. Ky është njeriu i shekullit XX. Vetë romani është një lloj varianë Balf. Admiruesit e tij u përpoqën disa herë ta shpëtonin me dokumente false, por Szerbi i refuzoi ato, pasi dëshironte ta ndante fatin e vet me atë të brezit ku përkiste. Mesa dihet Antal Szerb u torturua për vdekje në kamp një ditë janari të vitit 1945, në moshën 43 vjeçare. Ai qe martuar me Klára Bálint e cila mbeti gruaja e tij e ve deri ditën e saj të fundit, më 1992. cioni i peshës së padurueshme të qenies. “Ai vuan në mënyrë të pashprehshme, pasi nuk vuan fare,” shkruan Szerb në njërin prej tregimeve të veta.
Ka shumë të dashuruar këtu; disa janë në dashuri me humanizmin, të tjerë me vetveten, apo me ekzistencën apo me shkencën. Dhe sigurisht, me jetën. Në dashuri, në vdekje, në mendje, në zhgënjime, në të shkuarën, në qytetërim. Ky është një roman madhor romancash.
Antal Szerb na prin në një tjetër botë, të vjetër – jo me temën apo veprimet, por me gjuhën e vet, me mënyrën e të menduarit, me pikëpamjet, me misticizmin e tij racional, në një botë ku njerëzit jetojnë veç për të blerë herë pas here një kapele të re dhe ku nuk tingëllon marrëzi apo parodi kur dikush thotë se një libër të edukon, të mëson, të mrekullon.
Dhe kur e kemi mbyllur këtë libër të ndriçuar, plot ajër, kur e kemi përfunduar kënaqësinë e leximit, përshkohemi papritur, fund e krye nga një pyetje imcake, therëse: ç’duhet bërë me shqetësimin tonë, me parehatinë tonë pasionante që njëherë quhet dashuri dhe një herë trazim? Ende na jehon në vesh fjalia e fundit e romanit: ‘ Për sa kohë jeton, nuk mund ta dish ç’mund të të ndodhë’. * Parathënia