Enciklopedia turke e Sami Frashërit, ku territori shqiptar kishte më shumë zëra se SHBA!!

Në enciklopedinë e S. Frashërit, nuk mungojnë edhe jetëshkrimet e mbretërve dhe perandorëve të kohëve të kaluara dhe të fundit të shekullit të 19- të, në radhë të parë, të Turqisë. Porse krahas tyre, më mirë të thuhet, përballë tyre mbizotërojnë jetëshkrimet e letrarëve, shkencëtarëve, piktorëve, skulptorëve, arkitektëve, kompozitorëve dhe, sidomos, bien në sy jetëshkrimet e luftëtarëve të lirisë e të drejtësisë, të përparimit shoqëror, të mendimtarëve përparimtarë të të gjitha kohërave. Sa për ilustrim mund të përmenden këtu zërat kushtuar Spartakut, që vdes burrërisht me armë në dorë, të

Zhak Bonhomme, udhëheqës i kryengritjes fshatare në Francë të njohur me emrin Zhakeri, Zhan d’Arka, Fra Diavolo- Mikel Roza, Kromvelli, Aleksandër Nevski, Guljelm Teli, udhëheqësit e revolucionit francez Robespier, Danton etj. Në jetëshkrimet e shumë mendimtarëve ai do të vejë në dukje se si luftuan apo u shprehën kundër privilegjeve të klaneve e të kastave, se si u ndoqën nga reaksioni obskurantist, që nga Galileu, Rabële- ja, Xhordano Bruno- ja, Erasmi i Roterdamit e deri te prifti skoces Xhon Skot. Në këtë konceptim Guljelm Telin autori ia kundërve Geslerit.

Një vend jo të vogël midis zërave kushtuar personaliteteve të të gjitha kohërave e zënë figurat e luftëtarëve kundër regjimeve tiranike për drejtësi e barazi shoqërore që nga Aristogitoni e Aristidhi i lashtësisë e deri tek Garibaldi, socialistët utopistë Oven dhe Sen Simon. Simpatia e autorit është haptas nga ana e personaliteteve përparimtare, në një kohë kur jeta e shumicës së mbretërve dhe perandorëve, përfshijë këtu edhe sulltanët, përshkruhet, në rastin më të mirë, në mënyrë “objektiviste”. Në këtë rast, kjo mënyrë të shkruari përfaqëson një tendenciozitet të paramenduar mirë e të shprehur qartë. Samiu nuk trembet të demaskojë tiraninë dhe krahas saj shpejton të vejë në pah qëndrimet realiste të ndonjërit prej mbretërve qoftë ky edhe cari i Rusisë. Trajtime të tilla, po të shihen në përqasje me Perandorinë Osmane nën sundimin despotik të sulltan Abdyl Hamidit të Dytë janë mjaft të guximshme. Qëndrime të tilla nuk vërehen në botimet turke të po këtij karakteri të mëparshëm apo të njëkohshme me Enciklopedinë e Samiut.

Një vend të konsiderueshëm në veprën e Samiut zënë përfaqësuesit e arteve figurative që nga kohët e lashta e deri në kohët më të vona, që nga Fidia e Praktisteli deri te Rembrandi e Delakura. Nga një shikim i shpejtë i Enciklopedisë të krijohet përshtypja që autori i saj i ka kushtuar një vëmendje të posaçme kësaj fushe të artit, çka nuk është një rastësi. Me këtë ai i kundërvihej me guxim obskurantizmit të thellë, të mbjellë nga klerikë fanatikë, që mbretëronte, mund të thuhet, në Perandorinë Osmane.