Vepra e Samiut i parapriu Revolucionit xhonturk
fillimisht ishte menduar që ajo të përpilohej në dy vëllime. Në një botim të tillë dy vëllimesh bota shqiptare, aq e dashur për autorin, do të dukej e hipertrofizuar.
Që këtej arrihet në përfundimin, se, në përpjestim me zërat kushtuar Shqipërisë, u shtuan dhe u rritën edhe zërat e tjerë, duke filluar me ato që trajtojnë vende e personalitete të Perandorisë Osmane.
Atdhetarizmi i enciklopedistit tonë të madh duket jo vetëm në zërat kushtuar Shqipërisë e në krahasimin e tyre me zërat e tjerë. Ky atdhetarizëm përshkon gjithë veprën. Figura si Garibaldi, vende si Italia e Greqia e shumë të tjera lidhen natyrshëm me botën shqiptare. Nuk ka dyshim, se zëra si Kalabria janë futur në vepër, vetëm e vetëm, sepse ata lidhen me botën shqiptare. Aty, shkruan Samiu, banojnë ende 150 mijë shqiptarë, që kanë shkuar atje pas vdekjes së Skënderbeut, duke ruajtur gjuhën e tyre dhe karakterin kombëtar.
Shemsedin Samiu për Gjergj Kastriotin- Skënderbeun nuk shkruan vetëm në zërin kushtuar posaçërisht heroit tonë kombëtar, por edhe në shumë zëra të tjerë edhe atëhere, kur bën fjalë për sulltanët me të cilët ai luftoi. Samiu thekson se sulltan Murati i dytë udhëhoqi vetë personalisht fushatën kundër Shqipërisë dhe luftoi me Skënderbeun, që kishte ngritur flamurin e pavarësisë në ato anë. Ndërsa i biri i tij, Mehmedi i dytë, po sipas Samiut, luftoi vendosmërisht kundër Skënderbeut, i cili u qendroi sulmeve të fuqishme të ushtarëve osmanë. Vetëm me vdekjen e Skënderbeut mundi ta shtijë plotësisht nën administrimin e vet Shqipërinë, ky sulltan, konkludon autori, duke ia aneksuar perandorisë së vet. Evokimi i epokës së Skënderbeut nuk bëhej vetëm për erudicion. Ballafaqimi i heroit tonë kombëtar me dy nga sulltanet më të mëdhenj, që kishte nxjerrë Turqia, u frymëzonte bashkëatdhetarëve të autorit, jo vetëm krenari të ligjshme, por edhe besim e optimizëm. Ajo tingëllon si thirrje për luftë për çlirimin e atdheut të vet nga autokracia hamidiste por edhe të popullit turk.
Edhe zërat, ku Samiu nuk i zë në gojë fare Shqipërinë e shqiptarët, ai i ka gjithnjë parasysh ato. Edhe kur shkruan për Poloninë apo për Rusinë, mendon i shqetësuar për fatin e ardhshëm të atdheut të vet. Vë në dukje privilegjet që cari i Rusisë u dha përkohësisht polakëve, siç qe e drejta që ata të kishin një këshill shtetëror të veçantë dhe e drejta e përdorimit të gjuhës kombëtare në shkolla. Nuk ka dyshim që përvoja botërore i ka shërbyer shumë Samiut gjatë hartimit të projektit të tij për bashkimin e trojeve shqiptare në një vilajet të vetëm, ide këto që ai i zhvilloi më tej në veprën “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e çdo të behet”. Samiu dënon politikën e egër të rusifikimit të popujve të shtypur të Perandorisë cariste nga Aleksandri i dytë, pengesat që u nxirreshin atyre në përdorimin e gjuhës kombëtare, dënon suprimin e privilegjeve që u qenë dhënë polakëve etj. Duke lexuar këto zëra të Enciklopedisë menjëherë të shkon mendja te politika e Abdyl Hamidit e identifikimit të fesë me kombësinë. Me këtë politikë synohej të thellohej përçarja fetare e shqiptarëve, u mohoheshin atyre të drejtat kombëtare më fillestare dhe i në ndihmë pretendimeve të tyre aneksioniste.
Në çdo zë të Enciklopedisë ne ndeshim me iluministin e patriotin e madh antifeudal e demokrat, shqiptarin Shemsedin Sami Frashëri.
Enciklopedia, si një pasqyrë gjigante e mendjes së ndritur e të palodhur të mjeshtrit të madh, nuk mund të mos nxjerrë në pah dhe humanizmin e tij. Demokrati antifeudal e republikani Sami nuk e miraton terrorin revolucionar të jakobinëve, e dënon atë. Këto qëndrime deri dje janë parë si kufizime edhe pse janë bërë përpjekje të shpjegohen me kohën në të cilën jetoi, në kushtet në të cilat ai punoi.
Këto qëndrime nuk lidhen, siç është thënë, vetëm me përkatësinë e tij klasore, me pre
Idetë e përparuara që përshkonin veprën e Samiut në turqisht e që drejtoheshin kundër despotizmit të Abdyl Hamidit ndihmonin në krijimin dhe forcimin e frontit të përbashkët antisulltanor, antiabsolutist të popullit turk si dhe të popujve të tjerë të shtypur të Perandorisë.
Vepra madhore e Samiut nuk qe e parakohshme dhe jo rastësisht u botua në gjuhën turke. Ajo i parapriu ngjarjeve të mëdha: revolucionit xhonturk në Perandorinë Osmane dhe revolucionit kombëtar shqiptar të viteve 19101912. hapeshin dyert ndërhyrjes së fuqive të huaja e të shteteve shoviniste ne çështjen shqiptare, u vihej jardhjen e tij shoqërore, me faktin se ai qe përfaqësues i një borgjezie të dobët ekonomikisht, të paorganizuar politikisht, e cila nuk arriti të shkëputej nga aleanca me çifligarët. Nuk është vetëm shprehje e këtyre lidhjeve, fakti që figurat e pashallarëve e vezirëve shqiptarë në shërbim të Turqisë zënë një vend të gjerë në Enciklopedinë e Samiut. Duke evidentuar figura të tilla, autori i kundërvihej, në të njëjtën kohë, pretendimeve të reaksionit antishqiptar osman, ballkanik apo europian qoftë mbi, gjoja, paaftësinë e shqiptarëve për t’u vetëqeverisur. Në Enciklopedi vihet qartë në dukje që nga gjiri i tyre kishin dalë drejtues të shquar civilë dhe ushtarake jo të një por të disa perandorive të mëdha.
Sado që Samiu është kundër përdorimit të dhunës në zgjidhjen e problemeve shoqërore, ai nuk qe në parim kundër luftës atdhetare me armë, në përgjithësi. Ai shkroi me simpati për luftëtarët e lirisë e të drejtësisë shoqërore kundër pushtuesve dhe despotëve. Mund të thuhet me plot gojën, se, duke e krahasuar me paraardhësit e, madje, dhe me bashkëkohësit e tij, Shemsedin Sami Frashëri mbetet përsëri i madh, e në disa drejtime e për mjaft kohe, mund të pohohet pa e tepruar, se ai mbetet edhe i paarritshëm.
Shembujt e sjellë dhe arsyetimet e bërë besohet, se lejojnë të pohohet, që vepra e Samiut është një enciklopedi origjinale me fytyrë thellësisht shqiptare, sepse bota shqiptare jo vetëm zë vendin e merituar në të, por edhe sepse e gjitha ajo është ndërtuar në funksion të luftës kundër regjimit sulltanor, kundër obskurantizmit për çlirimin e popullit shqiptar. Në këtë luftë ai përdori të gjitha armët dhe mjetet, letërsinë artistike, gazetarinë, filologjinë, botimet shkencore, qoftë në gjuhën shqipe, qoftë në gjuhë turke. Përdori edhe armë, siç u tha që në fillim, të kalibrit të rendë, siç qe Enciklopedia e tij e madhe në gjashtë vëllime. Këtë armë të fuqishme ai e përdori vetëm në gjuhën turke. Kjo rrethanë nuk ia ndryshon dot karakterin kombëtar kësaj vepre. Hartimi i saj turqisht nuk u diktua vetëm nga mundësitë shumë të kufizuara për botimin e saj në gjuhën shqipe. Për më tepër, nevojat dhe kërkesat për botime shkencore në gjuhën shqipe asokohe ishin, shumë shumë, më modeste. Shqipëria kishte nevojë për shkolla shqipe, për abetare, për libra leximi. Parë me këtë sy, mos vallë një botim enciklopedik, sidomos në këto përmasa, del tepër i parakohshëm, ishte një luks i madh për shqiptarët, aq më tepër se botohej në gjuhën turke. Në të vërtetë, botimi i saj jo në shqip, por në gjuhë të huaj, në këtë rast në gjuhën turke, që ishte gjuhë zyrtare e perandorisë, kishte disa avantazhe për atë kohë. Një botim i tillë i shërbente më mirë popullarizimit të historisë së lavdishme të popullit tonë, lashtësisë së tij, vlerave të tij kulturore. Duke e paraqitur këtë histori dhe këtë kulturë në përqasje me historinë dhe kulturën e popujve të tjerë, vepra e Samiut fiton vlera të veçanta si në pikpamje patriotike, ashtu edhe në pikpamje shkencore. Përshkrimet e hollësishme dhe të sakta gjeografike dhe demografike të qendrave dhe të krahinave shqiptare i kundërviheshin mbi baza shkencore vendimeve të padrejta të Kongresit të Berlinit për copëtimin e trojeve shqiptare si dhe pretendimeve absurde të qarqeve shoviniste fqinje mbi të ashtuquajturën “Serbi e vjetër” apo “Epiri i veriut” etj., për realizimin e programeve të parashikuara nga qarqet shoviniste ballkanike, siç janë “Naçertania” apo “Megaliideja” etj. për krijimin e Serbisë së Madhe, të Greqisë së Madhe, të Bullgarisë së Madhe apo edhe të një Mali të Zi të Madh.
Kështu, Enciklopedia e Samiut i ka shërbyer afirmimit të kombit shqiptar, argumentimit të të drejtave të tij kombëtare, luftës për të fituar këto të drejta. Gjuha në të cilën ajo u botua nuk ishte gjë tjetër, në këtë rast, veçse një mjet. Në kushtet, kur shumica e shqiptarëve të shkolluar të kohës qenë arsimuar në shkollat turke, enciklopedia shërbeu për rritjen e ndërgjegjes kombëtare të kësaj shtrese mjaft të gjërë për kohën. Kur nuk arrinin ta siguronin këtë botim, shqiptarët nuk përtonin dhe kopjonin pjesë të tëra të tij.
Aq i madh është Shemsedin Samiu si turkolog sa që shumë autorë turq edhe sot e kësaj dite, edhe përballë faktesh kokëfortë, e kanë të vështirë të pranojnë, çka vlen të ritheksohet, që autori i “Kamus- i turki” dhe i “Kamus yl alam”, ishte jo vetëm një shkencëtar dhe enciklopedist i madh, por në radhë të parë ishte një patriot i madh shqiptar. Madje, si patriot, ishte më i madh se sa si shkencëtar. Patriotizmi dhe humanizmi e iluminizmi i tij përfaqëson atë forcë të pallogaritshme që vuri në lëvizje mendjen e tij të madhe e dorën e tij të palodhur jo vetëm në dobi të popullit që e lindi, e rriti e edukoi, por edhe në të mirë të popullit vëlla turk, për të mirën e përbashkët.
Idetë e përparuara që përshkonin veprën e Samiut në turqisht e që drejtoheshin kundër despotizmit të Abdyl Hamidit ndihmonin në krijimin dhe forcimin e frontit të përbashkët antisulltanor, antiabsolutist të popullit turk si dhe të popujve të tjerë të shtypur të Perandorisë. Ky front u realizua në praktikë katër vjet pas vdekjes së këtij luftëtari të madh të lirisë me revolucionin e korrikut të vitit 1908.
Pra, vepra madhore e Samiut nuk qe e parakohshme dhe jo rastësisht u botua në gjuhën turke. Ajo i parapriu ngjarjeve të mëdha: revolucionit xhonturk në Perandorinë Osmane dhe revolucionit kombëtar shqiptar të viteve 1910- 1912.
Duke bërë fjalë për jetën e poetit italian, Viktor Alfieri ( 17491803), Samiu, pasi thekson, se ai ka shkruar shumë vepra për lirinë dhe republikën, vë në dukje, se ai vdiq 54 vjeç nga puna e shumtë. Sigurisht që është një rastësi, por nuk mund të mos kujtohet me këtë rast se edhe Samiu ynë i madh vdiq edhe ai po në atë moshë, 54 vjeç, po nga puna e shumtë, e cila i shkurtoi jetën organizmit të tij të brejtur nga turbekulozi. Jo rastësisht autori i “Kamus- it” thekson shkaqet e vdekjes së këtij poeti. Ai ishte i qartë për gjendjen e vet shëndetësore dhe për pasojat e punës shkencore intensive. Megjithatë ai i vetëdijshëm për misionin e tij si ideolog i Rilindjes sonë Kombëtare dhe si shkencëtar përparimtar, në radhë të parë, si filolog dhe enciklopedist, nuk rreshti së punuari deri në minutat e fundit të jetës së tij. Ai la pas vepra që e bënë atë të pavdekshëm si mendimtar përparimtar, si turkolog, si enciklopedist i madh i kohës së tij, si publiçist, pa bërë fjalë për fusha të tjera të dijes e të letërsisë.