REXHINA NANO Guximi për të rrëfyer vetveten

RIBOTIM

Të rrëfehesh, duhet një guxim i jashtëzakonshëm qytetar. Fundja, ç’vlerë do të kishte një rrëfim i autocensuruar. Ndaj autobiografët mendohen gjatë para se të shkruajnë. Ndaj nuk është edhe aq e lehtë të bëhesh autobiograf. Ndaj shumë prej shkruesve të jetës vetjake, japin porosinë që dorëshkrimi të dalë në dritë vetëm pas vdekjes së tyre. Ndaj jetëshkruesit, më së shumti, ulen para letrave të bardha, në muzg të jetës. Shpesh “frika” më e madhe e atyre që rrëfejnë jetën e tyre, nuk është për veten, por për protagonistët e tjerë që duhet të popullojnë librin, të cilët s’mund të shmangen, e në pjesën me të madhe të rasteve janë të domosdoshëm. Sepse, njeriu, jeton në një mjedis shoqëror, jeton në një kontekst të caktuar kohor e hapsinor… Ndaj, të rrëfehesh, duhet një guxim i jashtëzakonshëm qytetar, madje jo vetëm i autobiografit, por edhe i të tjerëve, që me apo pa dëshirën e tyre, do ta shohin veten në një libër.

…Nuk është e lehtë të përballesh, të nesërmen e daljes së librit, me mijëra sy lexuesish. A do të pranohet sinqeriteti? Apo mos do të shndërrohet në boomerang? Kurse gënjeshtra është absolutisht e papranuar.

E megjithatë, edhe në tregun shqiptar të librit po shfaqen njëra pas tjetrës, autobiografitë. Kurse autorët, nuk janë aspak pleq, me kurrize të rënduara nga numri i lartë i dekadave të jetës. Autobiografët, rezultojnë të jenë në mes të udhës së jetës, e megjithatë rrëfehen. Shfaqen, tregojnë për veten, duke dëshmuar konsolidimin e guximit qytetar, edhe pse vështirësia ende qëndron. *** E me siguri, e vështirë duhet të ketë qenë edhe për Rexhina Nanon, marrja e vendimit për tu vetërrëfyer në sy të njerëzve. Ka të ngjarë të jetë përpëlitur gjatë. Ama pasi vendimi ishte marrë, s’kishte kthim prapa. Ajo e dinte se duhej të fliste hapur. Dorezat duhedhin hedhur tej. Asgjë, ose pothuaj asgjë, nuk mund të lihej në errësirë. Të paktën elementët kryesorë që konturojnë portretin e saj.

Dhe në të vërtetë, pak gjëra ka shpërfillur Rexhina Nano, në analizën që i bën jetës së saj, në librin “Të jetosh kohën”. Ish gruaja e njërit prej protagonistëve të politikës shqiptare të pas viteve ‘90, është rrëfyer, pothuaj krejt njëlloj siç do të kish ndodhur po të kish hyrë në rrëfyestore, ballë heshtjes miratuese apo jo të një prifti.

Por edhe e kujdesshme është përpjekur të jetë… Diku- diku, gjurmët e lapsit mbi letër, vijnë e zbehen e diku tjetër gjërat thuhen shkarazi, si për ti ikur shpejt argumentit. Por e përgjithshmja është shkruar qartazi.

***

Historia ia nis nga fillimi. Për herë të parë Rexhina Nano tregon, me hollësi, për familjen prej nga vjen. Për prindërit, të kaluarën e tyre, për prejardhjen, natyrat, karakteret, atmosferën e shtëpisë së fëmijërisë... Nano, bën një përshkrim të gjallë e të imtësishëm deri edhe të aspektit vizual të mjedisit ku është lindur e rritur, në shtëpinë e ulët, me çesmën në oborr, në një lagje të vjetër, në zemër të kryeqytetit. Madje, ndjehet edhe dashuria me të cilën ajo e shkruan këtë pjesë. Në faqet e para të librit, Xhina, që nuk është ende Nano, shfaqet si një prej luleve të një kopshti shumëngjyresh e erëmirë, botanik. Madje, kujtimet prej fëmije, mbeten për të një terren i fortë, ku çlodhet sa herë ka nevojë për relaks. Natyrshëm, sepse është fëmijëria e një vajze të lumtur, anipse vesh fustanet e përdorura të së motrës, anipse ka njohur urinë, anipse lodra e saj e vetme, ishte një kukull shëmtaraqe të bërë me lecka të vjetra nga gjyshja…Fëmijëria e Xhoana Nanos, është një oaz lumturie shpirtërore. Dashuria vinte nga ta gjitha anët, përthyhej në drejtime të tjera, kthehej prej saj e i rikthehej sërish asaj.

Përtej fëmijërisë, Rexhina, e bërë Nano në moshën 17- vjeçare, ka fatin ta shijojë gjatë lumturinë, duke njohur dashurinë e furishme të viteve të vajzërisë, e duke ju gëzuar forcës së dashurisë së viteve të pjekurisë.

Vështirësitë nuk ja cënojnë lumturinë. Mesa duket është rasti për të këmbëngulur, se lumturinë nuk e siguron fama apo pushteti, por më shumë se kaq e konturojnë gjërat e vogla të jetës njerëzore.

***

E shoqja e njëshit të së majtës shqiptare, e ish të burgosurit të Berishës, e ish kryeministrit të kohëve të ndryshme, vazhdon të rrëfejë jetën e saj të pasviteve ‘90, kohë në të cilën problemet ia dobësojnë shijen e jetës. Në këtë pjesë të gjerë të librit, shumëçka dihet, veç në mos fragmenteve të shkëputura të letrave intime, të cilat burrë e grua ia çojnë njëri -tjetrit, kohës kur ajo vazhdonte të jetonte me fëmijët dhe prindërit e burrit, në shtëpinë e tyre të përhershme, kurse ai, në “banesën e tij pa qira”, në qelinë 47 të burgurt të Tiranës.

Në këtë pjesë të librit të saj, Nano është më teknike. Ka shumë informacione zyrtare, politike, shkrime gazetarsh, promemorie, deklarata .... të cilat ajo edhe pse s’mund t’i shmangte, mund t’i kishte kaluar më shkarazi. Këtu nuk është më ngrohtësia dhe brishtësia e kapitullit paraardhës ku Nanot jetojnë kohët e bukura, të ngritjes së folesë familare, të shtëpisë së re, të lindjes së fëmijëve..., kapitull i cili, po t’i shmangeshin patetizmat femërorë, do të ishte me të vërtetë i një niveli të lartë.

Por edhe në këtë pjesë, ka detaje të brishta aq sa edhe elementë të guximit qytetar. Pa rënë në detaje banale, autobiografja, rrëfen deri edhe takimet intime me të shoqin në burgun e Bënçës, që realizoheshin një herë në muaj, në një dhomë, qe ishte fare pak më e madhe se sa një shtrat dopio, e ku për herë të parë, çifti që nuk kish pasur mundësinë të takohej në këtë mënyrë që prej një viti, nuk u shqetësua nga ashpërsia e batanijes së leshtë, apo nga dera e hekurt që iu përplas pas shpatullave...

***

Zonja Nano nuk ka harruar asgjë nga ajo kohë e vështirë për të…

Nuk ka harruar as problemin me të cilin u përball e bija, fëmija i brishtë, supet e të cilës rezultuan të paaftë për ta mbajtur mbingarkesën emocionale të asaj kohe, dhe iu drejtua drogës. Sërish një kapitull tejet njerëzor. Një kapitull që të mban të mbërthyer, që të befason mbi të gjitha për sinqeritetin. Zonja Nano nuk e kish pasur të lehtë t’i dilte zot gjitha detyrave që destini ia ngarkoi: të përpiqej fort, në favor të imazhit të të shoqit, duke këmbëngulur që ta bëjë ndërkombëtarisht të njohur çështjen e tij; të mbante kontaktet me politikën të cilës deri atij çasti i kishte qëndruar në skaj, me PSnë, me protagonistët ndërkombëtarë të poltikës, diplomacisë, drejtësisë; të kujdesej për gjendjen emocionale të të burgosurit e sigurisht për ushqimet e tij; të mbante familjen, shtëpinë; t’i jepte kohën e duhur fëmijëve, në moshën e tyre më delikate… Ajo nuk ka mundur ti bëjë të gjitha, e vetme. Diçka i ka shpëtuar syrit vigjilent. Ndoshta diçka që kurrsesi nuk do t’i shkonte ndërmend. Kjo histori e gruas me të bijën, Edlirën e cila nuk kishte mundur ta përballonte vështirësinë njëlloj si i vëllai, i jep vlera të jashtëzakonshme njerëzore zonjës Nano, e cila përpiqet, pafundësisht përpiqet, mes problemeve të pamata të viteve të burgimit të të shoqit, të shpëtojë fëmijën e pafajshëm.

***

Por është diçka që zonja Nano nuk e prek, pavarësisht ekzistencës së saj të fuqishme. Është gruaja e re dhe e bukur që u fut në mes të çiftit Nano. Askund nuk shfaqet ajo, as emri, as imazhi, as dyshimi, asgjë. Veç një frazë që bën fjalë për sjelljen e paqëndrueshme të Fatos Nanos, përballë së shoqes, në periudhën e njohes me gruan e tij të ardhshme, përgjithson gjithçka.

Mungesë, guximi apo shpërfillje? E vëshirë të thuhet. Shpjegimi psikologjik, ka të bëjë me mungesë guximi. Psikologjikisht thuhet se vështirësitë nga të cilat njeriu ende nuk ka shpëtuar, nuk mund të artikulohen. Ndoshta zonjës Nano, i duhet ende kohë, që të shndërrohet në një sy të distancuar nga kjo histori e saj, e fundit që e lidh me ish burrin. Ka të ngjarë që të jetë ende e përfshirë nga vorbulla e shokut, dhe e traumës, anipse çlirimi ka filluar të ndodhë. Ka të ngjarë që ndjehet ende si një rivale e humbur dhe humbjen ende s’e ka pranuar krejtësisht si diçka që i përket.

Zonja Nano, tek rendit vështirësitë me të cilat nisi për të shekulli i ri; humbjen e nënës, babait, nipit, motrës, sëmundjen e vëllait…e le mënjanë humbjen tjetër, jo pak të rëndësishme: divorcin. Ajo nuk prerferon të qëndrojë te kjo gjë… Ndoshta një herë tjetër. Pse jo, zonja e tanishme Nano; hyrja e saj në jetën e çiftit të dikurshëm Nano; përballja e nënës së dy fëmijëve të Fatos Nanos me gruan e re; detajimi i ngjarjes nga gjeneza e deri te salla e gjyqit… mund të përbëjë pjesën e dytë të librit “Të jetosh kohën”. Kush e di, në do t’i kthehet kësaj pjese të jetës së saj Rexhina Nano. Hë për hë, ka preferuar të qëndrojë te pjesa e lidhjes së fortë me të shoqin, te pjesa e dashurisë dhe e sakrificave, pjesa e adhurimit dhe e shprehjes së tij, te pjesa e pengesave dhe e kapërcimeve të tyre… te pjesa që me siguri do të kish dashur të mos i këputej, në fillim të shekullit të ri…