Menaxhimi i mbetjeve urbane dhe KLSH
qytetarëve dhe përballimi i një rreziku të tillë kërkon zgjidhje komplekse. Menaxhimi efikas dhe brenda standardeve të përcaktuara të mbetjeve urbane është një proces që nis me edukimin qytetar dhe përfundon me krijimin e bazës ligjore dhe strukturës bashkëkohore të trajtimit të tyre.
Mbetjet urbane janë kryesisht një përzierje të mbetjeve ushqimore, të letrës, kartonit, qelqit, metaleve, drurit, gomës, plastikës dhe tekstileve. Duhet të dimë se më tepër se 30% e mbetjeve të ngurta urbane përbëhet prej paketimeve dhe rreth 40% e kësaj të fundit është plastikë. Plastika nuk biodegradohet, por ajo kalon nëpërmjet një procesi të njohur me termin fotodegradim, gjatë të cilit rrezatimi diellor e shpërbën në copa gjithmonë e më të vogla deri sa e kthen në pluhur.
Dihet se plastika është shumë e rrezikshme, madje edhe në gjendje pluhuri ajo mund t’u shkaktojë dëme të mëdha ekosistemeve në një hark kohor shumë të gjatë. Vetëm pak ditë më parë alarmi për rrezikun e plastikës është dhënë në nivelet më të larta të institucioneve ndërkombëtare.
Gjatë Konferencës për Oqeanet, konferencë që u zhvillua në selinë e Organizatës së Kombeve të Bashkuara me rastin e 8 qershorit, Ditës Botërore të Oqeaneve, Sekretari i Përgjithshëm i OKB- së, Antonio Guterres, është shfaqur i shqetësuar si kurrë më parë. Referuar të dhënave që bën publike OKB- ja, në vitin 2050 parashikohet që në oqeane të ketë më shumë mbetje plastike sesa peshq. Sekretari Guterres u ka bërë thirrje shteteve të fuqishme, atyre që kanë në dorë në njëfarë mënyre edhe fatin e globit, të lënë mënjanë ndasitë dhe kontradiktat për shkak të interesave të ngushta kombëtare, për të evituar atë që ai e cilësoi “një katastrofë globale afatgjatë”. Sipas vlerësimeve të ekspertëve botërorë, aktualisht në oqeane ndodhen më shumë se 150 milionë tonë plastikë. Një sasi kjo e frikshme dhe tërësisht jashtë kontrollit. Sekretari i OKB- së deklaroi se edhe klima është kthyer tashmë në një faktor risku. Emisioni i karbonit po provokon rritjen e nivelit të deteve, duke i bërë ujërat e tyre me acide dhe me më pak oksigjen.
Menaxhimi i mbetjeve urbane nuk është e thjeshtë pra, aq më tepër që lufta për dominimin e sektorit, shumë fitimprurës, është e ashpër dhe shpesh e ndikuar nga influenca të botës së krimit të organizuar. Referuar raportit të EUROSTAT për vitin 2015 ( raporti i publikuar në janar 2017), rreth 46% e mbetjeve urbane të vendeve anëtare të Bashkimit Europian është ricikluar apo i është nënshtruar procesit të kompostimit. Mesatarisht, sasia e mbetjeve për kokë/ person në Bashkimin Europian në vitin 2015 është e barabartë me 477 kg, me një rënie prej 9% referuar kulmit që arriti në vitin 2002 ( me 527 kg për person), por me një rritje të lehtë në krahasim me vitin 2014 ( 474 kg për person). Dhe duhet theksuar se kjo rritje vihet re për herë të parë pas vitit 2007.
Të paktën, bazuar në trendin e sotëm, pritet që bota të përjetojë një pesëfishim të volumit të mbetjeve urbane deri në vitin 2025. Dihet tashmë se në mënyrë direkte ose indirekte, mbetjet ndikojnë negativisht në mjedis, shëndet dhe ekosistem dhe ato janë një prej problemeve më të mprehta të planetit tonë. Në Shqipëri, sasia vjetore e mbetjeve të ngurta të gjeneruara në 2015 kap shifrën e 951 360 tonëve ose, për ta bërë më të prekshme, janë mesatarisht 305 kg mbetje të ngurta për banor. Sasia vjetore e mbetjeve të ricikluara është rreth 19 336 tonë. Në Shqipëri janë aktualisht rreth 65 venddepozitime të pakontrolluara mbetjesh urbane, të përmasave të ndryshme, të cilat lënë shumë për të dëshiruar për sa u përket kushteve teknike ose mjedisore që duhet të kenë referuar parametrave ndërkombëtare të pranuara.
Natyrisht që mbetjet urbane janë një faktor risku për shëndetin, po aq të rrezikshme sa edhe emetimet e gazrave të dëmshëm në mjedis. Dhe statistikat për Shqipërinë nuk janë inkurajuese për sa u përket problemeve shëndetësore dhe përhapjes së sëmundjeve edhe në moshat më të reja. Madje, të dhënat e Organizatës Botërore të Shëndetësisë janë të frikshme për sa i përket numrit të vdekjeve që i atribuohen ajrit të ndotur në Shqipëri. Shifra mesatare e vdekjeve është mesatarisht 5 mijë persona në vit. Kjo shifër e rendit Shqipërinë në vendin e pestë në botë, me numrin më të lartë të vdekjeve për frymë që shkaktohen nga ndotja e ajrit. Shifrat janë raportuar nga Forumi Ekonomik Botëror. Bazuar në statistikat e Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë, vendi me numrin më të lartë të vdekjeve nga ndotja e ajrit në planet është Gjeorgjia. Në këtë shtet vdesin mesatarisht 300 persona për çdo 100 mijë banorë në vit nga ndotja e ajrit. Lista pasohet nga Koreja e Veriut. Në shtetin e izoluar diktatorial humbin jetën mesatarisht 234.1 persona për çdo 100 mijë banorë nga ndotja e ajrit. Në vendin e tretë dhe të katërt renditen Bosnja dhe Bullgaria, të cilat kanë një tregues vdekjesh nga ndotja e ajrit respektivisht 223.6 dhe 174.8 persona për 100 mijë banorë. Pas tyre renditet Shqipëria. Sipas Agjencisë Botërore të Energjisë, ndotja e ajrit në Shqipëri vret 171.4 persona në çdo 100 mijë veta.
Nëse do t’i referoheshim kuadrit ligjor sa i përket menaxhimit dhe trajtimit të mbetjeve urbane në vendin tonë, ai është i plotë dhe i përafruar me standardet e Bashkimit Europian, duke filluar nga Strategjia Kombëtare e Menaxhimit të Mbetjeve Urbane e duke përfunduar te planet e menaxhimit të mbetjeve në nivel lokal. Edhe pse baza ligjore është e plotësuar moszbatimi i Strategjive, Kuadrit rregullator dhe akteve ligjore e nënligjore të miratuara nga organet e pushtetit qendror, ashtu dhe nga ato të pushteti vendor ka qenë dhe mbetet një problem, i cili për fat të keq duket se do të na shoqërojë për një kohë të gjatë.
Në vendin tonë gjenden rreth 65 venddepozitime të pakontrolluara mbetjesh urbane të përmasave të ndryshme, të cilat nuk ndjekin ndonjë kusht teknik ose mjedisor. Ndërkohë ekzistojnë landfillet e Sharrës; Bushatit; Bajkajt dhe landfilli i Maliqit. Në këto landfille përfundojnë rreth ¼ e sasisë totale të mbetjeve, ndërsa pjesa tjetër përfundon në vend depozitimet e pakontrolluara.
Metodat kryesore të menaxhimit të mbetjeve janë: Depozitimi në landfill; Asgjësimi me incinerim; Asgjësimi me anë të gazifikimit ose pirolizës; Asgjësimi me anë të kompostimit.
Në vendin tonë deri më sot është për- dorur menaxhimi i mbetjeve urbane nëpërmjet depozitimit në landfill. Së fundmi, në qarkun e Elbasanit është përuruar Impianti i Përpunimit të Mbetjeve dhe Prodhimit të Energjisë, e cila është një teknologji që po përdoret për herë të parë në vendin tonë. Ky impiant është ndërtuar si një koncesion i partneritetit publik privat me një fond prej 22 milionë eurosh. Mbetjet në këtë impiant do të përpunohen me metodën e incinerimit dhe gjatë këtij procesi do të përfitohet energji elektrike.
Incinerimi përfshin djegien e mbetjeve në temperatura të larta për kohë të gjatë, duke mundësuar një reduktim thelbësor të volumit të mbetjeve dhe shkatërrimit të organizmave biologjikë patogjenikë. Nënproduktet e procesit të djegies konsistojnë në emisione gazesh në atmosferë dhe hi mbetës. Djegia e mbetjeve prodhon gjithashtu një numër të madh ndotësish, të cilët mund të grupohen në grimca dhe gaze, metale dhe komponime organike.
Një impiant i dytë i përpunimit të mbetjeve dhe prodhimit të energjisë është projektuar të ndërtohet në qarkun e Fierit me një fond prej rreth 28 milionë eurosh. Edhe ky impiant do të ndërtohet në formën e partneritetit publik privat.
Fillimisht projekti ishte planifikuar të ndërtohej në zonën e Plykut në qarkun e Fierit, por për shkak të protestave të banorëve është zhvendosur në zonën e Mbrostarit po në këtë qark. Punimet për ndërtimin e këtij impianti aktualisht janë të ndërprera, si pasojë e protestave të qytetarëve që banojnë në afërsi të zonës ku është planifikuar zhvillimi i këtij projekti.
Banorët pretendojnë se janë tejkaluar hapa të rëndësishëm të procedurave të miratimit të këtij impianti. Ata u janë drejtuar me një peticion institucioneve kryesore të shtetit, ku kërkojnë anulimin e ndërtimit të këtij impianti në këtë zonë.
Natyrisht që teknologjitë e reja që përmirësojnë situatën e menaxhimit të mbetjeve urbane janë të mirëpritura dhe duhen inkurajuar, por ato duhet të implementohen konform kuadrit rregullator ligjor të fushës në fuqi, nxitimi apo anashkalimi i procedurave përkatëse do të krijonte hapësira që lënë vend për keq menaxhim të financave publike.
Kontrolli i Lartë i Shtetit në zbatim të detyrave të tij si institucioni më i lartë i kontrollit ekonomik e financiar në vend, gardian i financave publike, ka nisur një auditim mbi procedurat e miratimit të lejes për dhënien me Partneritet Publik Privat, si dhe të miratimit të lejes mjedisore të këtij projekti. Përfundimet e këtij auditimi, në vijimësi të transparencës së veprimtarisë së institucionit, do të bëhen publike në faqen zyrtare të Kontrollit të Lartë të Shtetit.