“Kineasti Kristaq Dhamo na përsëriste gjithmonë se puthje në filma nuk ka!”
Shkrimtari e skenaristi i filmave shqiptarë, Nexhati Tafa
JJanë thuajse gjithnjë rastësitë, ato që të çojnë drejt një rruge që ke dashur e mbase s'ke guxuar ta kërkosh me zë të lartë. Skenaristi e shkrimtari Nexhati Tafa ishte edhe atëherë kur sapo përfundoi studimet për gazetari njësoj i tërhequr e modest sikurse është tani në moshë pensioni e krejt i lirë për ta fokusuar vëmendjen vetëm në gjërat që e tërheqin. Jo se temat rreth Kinostudios, vendit ku ka punuar për thuajse 30 vite me radhë, nuk janë interesante për të, por se është abuzuar e folur aq shumë nga njerëz që e kanë njohur e nuk e kanë njohur, sa ata që kanë qenë vërtetë brenda saj kanë bërë ca hapa mbrapa. Kur e takuam, mëdyshjet e Nexhatit për të folur ishin më të forta se dëshira për t'iu rikthyer kujtimeve. Ai as do të jetë pjesë e mediumeve e as i ndjek ato, edhe pse për të thënë, nga puna e tij në sa e sa filma dokumentarë e artistikë, mund të ketë shumë… Ai na tregon vetë se si u përfshi në Kinostudio, në ç'sita kalonte puna e tij, cilat janë disa nga bashkëpunimet që ka veçuar ndër vite, çfarë kujdesi duhet të tregonin ai dhe kolegët për të prodhuar një produkt që Partia mos ta përçudnonte.
Si u bëtë pjesë e Kinostudios?
Ka qenë e rastësishme, një profesor i imi i praktikës së gazetarisë, në muajt e fundit të shkollës, u bë drej- tor i Kinostudios dhe më propozon të shkoj të punoj atje. Unë kisha pasur disa angazhime të vogla në të shkruar, isha afër pjesës letrare dhe sigurisht që Kinostudio ishte tepër intriguese, megjithëse më dukej thuajse e pamundur të futeshe atje. Të paktën nga jashtë dukej shumë e vështirë. Ai këmbënguli, edhe sepse kishte tendencën të merrte djem e vajza të reja, Luan Ramën, Bashkim Hoxhën, e të tjerë.
Cila ishte puna juaj e parë?
Fillimi ishte me kronikat e më pas me filmin dokumentarë, por unë kisha fatin që, kur punoja me kronikat, pata një bashkëpunim me Kristaq Mitron, regjisor mjaft i talentuar. Bëhej atëherë një segment i hekurudhës Librazhd- Pogradec dhe duhet të bëja një kronikë të gjatë dhe ndërkohë Kristaqi nguli këmbë ta bënim bashkë film dokumentar. Kishte një trajtesë e stilistikë tjetër për kohën ajo çka bëmë, pra, dilte nga klishetë e filmave të deriatëhershëm. Ndodhi që nga ky moment të kthehesha në të preferuarin e tij dhe pas kësaj u hap një kurs që mund të quhet pasuniversitar me gjuhën e sotme. Ishte kryesisht për regjisorët, por edhe disiplinat e tjera. I gjithë Nexhati Tafa, skenaristi i disa prej filmave shqiptarë ky brez i ri, pra, u përfshi në këto trajtime që i drejtonte Kristaq Dhamo. Të paktën në vizionin tim, por jo vetëm, Kristaqi është absolutist emblemë e Kinostudios. Gjithë brezi që vjen pas Viktor Gjikë, pas Dhimitër Anagnostit, janë një shkollim e produkt që formohen nga Kristaq Dhamo, edhe pse sigurisht që nuk është absolute, ndikon edhe pjesa individuale, por në kultivimin e tyre ka absolutisht dorë Dhamo. Në këtë kohë, Kristaq Mitro dhe Ibrahim Muço duhet të mbronin diplomën me një film dhe Kristaqi më kërkon të bashkëpunoj me të për filmin "Dimri i fundit"… Vendosëm ta realizonim, kapërcyem fazat e para, uleshim bashkë me Kristaqin që ndër të tjera, kishte edhe predispozitën që të kushtohej edhe për të tjerët, për të përcjellë ato që dinte e për t'i mësuar. Ai jepte veten, bënte atë që nuk besoj ta ketë bërë ndonjë shkollë kinematografike. Në rastin e "dimrit të fundit", kuptoni që bëhet fjalë për një djalë të ri pasionant, me ëndrra për të arritur qiejt, diskutonim dhe të nesërmen unë çoj materialet. Në çastin e parë, e kujtoj që Kristaqi e lexon dhe i bie me kryq faqeve, lë vetëm një shënim te kreu: Jemi në film me çati, themi bie borë dhe pikë! Ndërkohë që unë isha goxha poetik dhe mendoja që kisha bërë një material mjaft të mirë. I mora ato fletët dhe i thashë, nëse filmi është, siç thoni ju, atëherë unë nuk do shkruaj kurrë skenare. Ai qeshi dhe vonë e kam kuptuar që ai kishte të drejtë. Këtë gjë që ka bërë me mua, e ka bërë me të gjithë brezin e kineastëve që erdhën nga viti ' 70 deri në fundin e viteve ' 80. Po ta keni vënë re, filmat shqiptarë të këtyre kohërave, edhe pse kanë emrat e gjithsecilit prej regjisorëve, diku- diku bashkohen, kanë një frymë të për- bashkët. Sipas meje, kjo ndodh sepse është stilistika, është ndjekja hap pas hapi në etapat krijuese të Kristaqit.
Çfarë ndodhi me "Dimrin", u përshtatët?
Patjetër, ishte fat të kishe këta njerëz të të udhëzonin… Pastaj, ajo ishte etapë e të shkruarit. Shkrimi i skenarit përfshin, në fakt, një grup njerëzish që e ndjekin… është një proces ku individi i parë krijues pothuajse e humbet autorësinë. Kjo ka ndodhur dikur
Kinostudio ka qenë një ëndërr. Këshilli artistik i asaj kohe ka qenë me emrat më të mirë të shkrimtarëve, Kadare, Agolli, Arapi… piktorët më të mirë gjithashtu, kompozitorët, pra, emrat më të mirë që kemi pasur, kanë qenë aty. Sigurisht, që nuk e përjashtojmë pjesën ku futej politika sepse producent ka qenë ai shtet dhe nuk e shmangie dot vetëkontrollin, por emrat që kanë punuar aty kanë qenë më të mirët që kemi pasur. Pra, ka qenë një oaz krejt i panjohur për ata që vjellin vrer sot. Ka qenë një përrallë, por theksoj që nuk përfshij këtu kornizën ideologjike. Jam i bindur që Shqipëria nuk do të ketë më kinematografi
dhe ndodh edhe sot… Pra, është fat… Unë shpesh, kur dëgjoj që flasin për Kinostudion, më vjen pak të qesh sepse shoh që njerëzit janë jashtë njohjes… Në të gjithë hapësirën shqiptare, Kinostudio ka qenë një ëndërr. Këshilli artistik i asaj kohe ka qenë me emrat më të mirë të shkrimtarëve, Kadare, Agolli, Arapi… piktorët më të mirë gjithashtu, kompozitorët, pra, emrat më të mirë që kemi pasur, kanë qenë aty. Sigurisht, që nuk e përjashtojmë pjesën ku futej politika sepse producent ka qenë ai shtet dhe nuk e shmangie dot vetëkontrollin, por emrat që kanë punuar aty kanë qenë më të mirët që kemi pasur. Pra, ka qenë një oaz krejt i panjohur për ata që vjellin vrer sot. Ka qenë një përrallë, por theksoj që nuk përfshij këtu kornizën ideologjike. Jam i bindur që Shqipëria nuk do të ketë më kinematografinë e saj, do të ketë kineastë, por jo Kinostudio.
Pse?
Nuk mund të bëhet dot, sepse kinemaja është art i parasë. Nëse ju doni të bëheni shkrimtarë, është vetëm vetja juaj që ju ndihmon apo pengon ta bëni këtë gjë… nëse keni prirje në pikturë, sido të jetë puna, do të gjeni një telajo, ca mjete modeste do t'i gjeni, edhe në muzikë një hapësirë do ta gjesh, por filmi është para! Gjithë shtetet e vogla e kanë këtë problem. Edhe po të ketë dashamirësi ekstreme për filmin, është e pamundur që brenda mundësive të një vendi të japësh ato para që kërkon kinematografia. Kur bëhej dikur një film, të gjitha dyert hapeshin. Që nga fshatari, kudo të ishte, e deri te zyrat e institucioneve më të larta. Filmi shqiptar është i destinuar të shuhet!
Cili ishte filmi që erdhi pas "Dimrit"?
Pas tij, unë kisha fatin të preferohesha dhe kam punuar "Apasionatën", "Njeriun e mirë", Përsëri me Kristaqin dhe Ibrahimin… Pastaj. "Pas vdekjes" me Kujtim Çashkun dhe më pas kam punuar gjatë me Spartak Pecanin. Filmi është fat i madh sepse është shumësi artesh, lidhet me aktrimin, pikturën, letërsinë…
Filmat me Kristaqin, siç edhe ju e përmendët se kishin një frymë tjetër, skenat dashurore ishin pak më të lira seç lejonte koha… sa ndikon skenaristi, në linjën që do ndiqej në këtë temë?
Po të veçosh një lloj vetëkontrolli, që ishte i njohur nga të gjithë, problematikat sociale, kryesisht dashuria, nuk është se vinin me udhëzime të qarta. Ne e dinim dhe kaq! Mirëpo, shumë krijues e kanë bërë fare skematike, ndërsa të tjerë e kanë zhvilluar më ndryshe. Ka disa momente, si puthja apo marrëdhëniet konkrete, ne e dinim që nuk lejohej dhe nuk kishte diskutim. Megjithatë, skenaristi shkruan, kjo është çështje regjisoriale… Po të kthehemi prapë te Kristaq Dhamo… te filmi i parë, "Tana", ai na thoshte vazhdimisht për xhirimet e puthjes së famshme me Naim Frashërin dhe Tinka Kurtin, që sistemi nuk na i lejonte. Ai e përsëriste vazhdimisht këtë si gjë të ndaluar, të paktën me miq krijues.
Megjithatë, kjo temë që trajtohet sot, mua ma kanë pyetur në vitin ' 80 në Suedi, ishte ekzaktësisht për puthjen dhe përgjigjja ishte e thjeshtë, që nuk lejohet dhe kaq.
Në këtë kontekst, cilat kanë qenë rastet kur ju është thënë të hiqet apo modifikohet një pjesë e skenarit?
Duhet të kihet parasysh gjithnjë procesi i shkrimit të skenarit… po të përjashtojmë rastet e veçanta që një shkrimtar mund të sillte një shkrimtar të gatshëm, skenari kalonte në shumë filtra krijues. Të bëje një film, duhet të paraqisje një sinops që miratohej ose jo. Paraqitej në redaksi ku nuk ishte Enver Hoxha, por krijuesit më të mirë të vendit. Nëse miratohej, kalonte në një fazë tjetër zhvillimi derisa shkonte te skenari. Mblidhej sërish redaksia e shihte dhe nëse i plotësonte të gjitha llojet e kërkesave artistike, atëherë skenari kalonte në këshillin artistik ku bënin pjesë, siç thamë, shkrimtarët më të mirë të vendit. Aty lexohej sërish dhe bëheshin sugjerime, vërejtje… mendohet sikur aty dilnin me shpata dhe bënin namin. Pra, bëheshin disa sugjerime, por në fund përmblidheshin kryesoret. Pastaj, skenari kalonte në faza të tjera, shkonte në ministri dhe ky ishte padyshim procesi burokratik i kohës. Në fund duhet të vinte miratimi nga lart.
A jeni prekur ndonjëherë nga fazat e fundit?
Këtë duhet ta kenë thënë edhe regjisorët, sepse në këtë pikë i prekte të gjithë. Filmi ishte kryer dhe nëse ministria kërkonte modifikime apo shkurtime, do t'i bënim të gjithë bashkë. Ka pasur raste, patjetër! Ndihet sot që duan të mohojnë gjithçka. Ka pasur kinematografi shqiptare dhe ky është një fakt, të thonë, të shtojnë apo të heqin, koha do t'i lërë aty…