Si t’i kthejmë PPP- të në një alternativë zhvillimi?

mbi financat publike prof. Arnold Harberger, një nga ekonomistët amerikanë më të njohur në botë dhe njëkohësisht themelues i shkollës së Çikagos bashkë me Milton Friedman. Rëndësinë e madhe të investimeve publike, prof. Harberger e ilustroi përmes një shembulli praktik: supozoni sikur jeni përfaqësues të qeverisë dhe do të shkoni në një zonë të humbur apo në një fshat të largët ku jetojnë vetëm disa familje. Atyre u premtoni se do të ndërtoni një rrugë të asfaltuar me dy korsi. Pyetja e vërtetë që duhet parashtruar nuk është a do të jenë të kënaqur banorët e paktë të fshatit, të cilët do ta përfitojnë rrugën, por a do të jenë të kënaqur taksapaguesit e shumtë që do të paguajnë koston e saj? Kjo histori e shkurtër më erdhi ndërmend teksa së fundmi debati mbi investimet publike në formën e koncesioneve apo Partneritetit Publik- Privat ( PPP) është kthyer me të drejtë në një nga çështjet më të nxehta dhe më të rëndësishme jo vetëm për diskursin politik, por mbi të gjitha për vetë fatin e financave publike dhe ekonomisë shqiptare.

Sfida më e madhe e çdo ekonomie është menaxhimi i nevojave të palimituara me resurse financiare të limituara, ku prioritarizimi i nevojave dhe vlerësimi i alternativave për investime është hapi i parë. Ideja e aplikimit të PPP- ve kudo në botë është injektimi i financimeve private në realizimin e investimeve publike fizibël apo shërbimeve publike cilësore dhe me çmime të përballueshme, bazuar në ndarjen e drejtë dhe të ndershme të kostove, përfitimeve dhe risqeve mes shtetit dhe privatit. Fatkeqësisht, në Shqipëri, moda e koncesioneve dhe PPPve është kthyer gabimisht nga një mjet financiar në vetë qëllimin e zhvillimit. Përtej debatit të domosdoshëm mbi transparencën, korrupsionin apo abuzivitetin e kontratave koncesionare, thelbi i problemit në përzgjedhjen e investimeve publike mbetet vendimmarrja thellësisht politike që injoron totalisht rentabilitetin ekonomiko- financiar të këtyre projekteve.

Fatkeqësisht, mallkimi ynë mbetet fakti se qeveritë shpesh kanë “privatizuar” asetet publike apo pasuritë kombëtare dhe pastaj janë detyruar të “shtetëzojnë” borxhet private, sërish duke futur duart në xhepat e shqiptarëve ( p. sh. ARMO, Cez Shpërndarje etj). Suksesi i qeverisjes dhe i politikave fiskale nuk përcaktohet vetëm nga niveli i të ardhurave buxhetore, por mbi të gjitha nga përgjegjshmëria në shpenzimet publike dhe impakti që këto investime kanë në ekonomi, në punësim dhe në mirëqenien e njerëzve. Prej vitesh, jemi dëshmitarë sesi politikanët në fushatat elektorale premtojnë pa doganë në çdo cep të vendit, “ura aty ku nuk ka lumë” apo “rrugë në shkretëtirë”, pa e ditur se ku do t’i gjejnë paratë.

Të gjithë e kuptojnë se rruga Milot- Balldren edhe në hënë po të ndërtohej, nuk do të kushtonte aq shumë sa është parashikuar në koncesion, por të gjithë merren vetëm me kostot financiare të projektit dhe askush nuk shtron pyetjet pse është përzgjedhur kjo rrugë dhe jo një aks tjetër kombëtar më prioritar, me impakt më strategjik për zhvillimin dhe me përfitime maksimale për shumicën e shqiptarëve? Po sikur të mos bëhet fare ky projekt dhe këto para të shkojnë për një investim tjetër publik më jetik ( p. sh. në shëndetësi)? Po sikur vetëm të rikonstruktohet aksi aktual ( me kosto disa herë më të ulët), çfarë fitojnë dhe çfarë humbasin taksapaguesit?

“Thembra e Akilit” në lidhje me PPP- të mbetet akumulimi i frikshëm i përfitimeve abuzive në një grusht biznesesh dhe shpërndarja e barrës së madhe fiskale te të gjithë qytetarët, madje edhe te brezat e ardhshëm. Prandaj, përpara se koncesionet dhe PPP- të kthehen në “skemat piramidale 2” dhe “bombë me sahat” për financat publike, na duhet urgjentisht institucionalizimi i platformës për vlerësimin e investimeve publike dhe PPP- ve. Të gjitha ekonomitë në zhvillim, të cilat kanë aplikuar skemat e PPP- ve, fillimisht kanë përcaktuar kuadrin institucional dhe teknik për vlerësimin dhe menaxhimin e riskut të projekteve koncesionare. Madje, shumë vende e kanë sanksionuar me ligj “normën minimale të kthimit të kapitalit” në investimet publike. Për analogji, edhe një kompani, nëse bën një investim, për të cilin nuk merr paratë mbrapsht është e destinuar të falimentojë.

Në Shqipëri, shumica e projekteve PPP kanë qenë “propozime të pakërkuara”, të cilat nuk kanë kaluar në një “filtër” profesional oponence teknike dhe financiare, me studime të mirëfillta fizibiliteti në interesin më të mirë publik. Madje, edhe nisma e fundit ligjore për të eliminuar në të ardhmen “propozimet të pakërkuara” të PPP- ve, më kujton një ironi të një miku tim në lidhje me “analistët e pavarur”, i cili më thoshte se të “pavarur” janë ata që presin të varen…( pavarur). Pra, edhe “propozimet e pakërkuara” me shumë gjasa do të përfundojnë të njëjtat projekte, por tashmë të “kërkuara” nga vetë qeveria.

PPP- të e suksesshme në botë nuk financohen nga kredi tipike tregtare, por nga instrumenti “Financim Projekti”, një disiplinë financiare, për të cilën jo vetëm administrata shtetërore, por edhe sektori ynë bankar ka mungesë kapacitetesh profesionale për ti’ vlerësuar. Ky është një rrezik tjetër potencial me “efekt domino” për sektorin bankar dhe vetë stabilitetin makroekonomik të vendit.

Ka ardhur koha të krijojmë një agjenci shtetërore, e cila, përmes analizës së kosto- përfitimeve të përzgjidhte projektet me rentabilitet më të lartë në përputhje me një “Masterplan Integral të Investimeve Publike”, në sektorët prioritarë të zhvillimit të vendit. Patjetër që duhet vullnet politik për të pasur një agjenci të tillë të depolitizuar dhe me profesionistë nga të gjitha fushat ( ekonomistë, inxhinierë, financierë, juristë etj) që t’u thotë “Po” projekteve ekonomikisht dhe financiarisht rentabël dhe t’u thotë “Jo” projekteve politike abuzive që premtohen “kuturu” në fushata elektorale apo si qoka për bizneset klienteliste. Nuk ka nevojë të jesh ekonomist të kuptosh që kostot e investimit për “1 km” rrugë të asfaltuar kushtojnë njëlloj si në një fshat të largët fushor ku nuk ka asnjë makinë në qarkullim, ashtu edhe në qendër të Tiranës, ku qarkullojmë me mijëra makina në ditë. Dallimi i vetëm është që në fshat ka gjasa që lopët të “rrëshqasin” në rrugën e asfaltuar, ndërsa në kryeqytet me të njëjtën kosto investimi, mijëra qytetarë mund të kursejnë para, kohë dhe stresin e trafikut.

* Ekspert ekonomie