Propozime konkrete, për një qasje të re për arsimin e lartë dhe universitetin

1. Në këto kohëra të nxehta vetingo- spakiane, problemet për arsimin e lartë dhe universitetet janë në vendin e fundit të listës. Por Rezart Prifti, Doktor i Shkencave Ekonomike në UT, shkruante disa ditë më parë për një “qasje të re” ndaj edukimit dhe arsimit në Shqipëri. Titulli më bëri kurioz të shihja cila ishte qasja e re që propozonte ai. Arsyet qëndronin të gjitha: që nga koncepti i shqiptarit për edukimin...

, roli problematik i qeverive e politikëbërësve, problemet me konceptimin dhe cilësinë e politikave arsimore, e deri te kriza aktuale e sistemit arsimor dhe universiteteve tona apo trajtimi që i bëri arsimit Rama- Nikolla. Ato janë artikuluar me dhjetëra herë gjatë 3 dekadave të fundit.

Por, Prifti, bash kur duhej t’i “jepte jetë” qasjes së re, i jepte fund artikullit. Veç “thirrjes” dhe arsyeve, ai nuk jepte asnjë element. Duke mbetur në sëmundjen e vazhdueshme e të gjithë atyre që kanë shkruar më parë: mbetjen në kriticizëm rreshtues të problemeve pa e shoqëruar në teza konkrete zgjidhjesh. Thirrja e Priftit, sidoqoftë, është aktuale. Dhe një sfidë e hapur ca më shumë pas komprometimit që Rama i bëri këto 6 vjet vetëmundësisë për “rilindje” të arsimit të lartë.

Një qasje e re është imperative, sidomos në kushtet kur për shkak të praktikave Rama- Nikolla arsimi i lartë jo vetëm ka humbur edhe një dekadë tjetër mundësie për të shkuar drejt një arsimi dhe universitete cilësore, por edhe ka pësuar dëme për të paktën 20 vitet e ardhshme. Ndaj, çështja nuk është nëse nevojitet apo jo një qasje e re, por çfarë do ta bënte atë “të re”. Deri tani, të djathta apo të majta, qasjet kanë qenë njësoj të vjetra, njësoj të dëmshme. Unë e di që vetë Rezarti, e ka të qartë: një qasje të re, nuk e bën të tillë pretendimi i të qenurit “e re”, por përmbajtja e saj, parimet, mbi të cilat ngrihet, shinat, mbi të cilat merr përsipër të transformojë realitetin aktual. Në 25 vitet e fundit, qeveritë NanoMemushi, Berisha- Pollo- Tafaj, Rama- Nikolla, dështuan për ta shkëputur edukimin nga modeli, mendësia, trashëgimia dhe praktikat e shkollës sovjetike dhe vënë themelet për një universitet, arsimi të lartë, dhe kërkim shkencor cilësorë. Asnjë prej tyre nuk pati një qasje të re ndaj arsimit dhe universitetit.

Një qasje ndaj arsimit të lartë dhe universitetit do të ishte vërtet “e re” nëse do dallonte thelbësisht nga qasjet e mëparshme në 4 dimensione themelore të nivelit makro: 1) Sistemin e Arsimit të Lartë dhe Universiteteve në Shqipëri, 2) Universitetin si Institucion dhe Zhvillimin e tij Institucional, 3) Reformën në Arsimin e Lartë dhe Kërkimin Shkencor dhe 4) Politikat e Arsimit të Lartë dhe Marrëdhëniet Qeveri- Universitete.

2. QASJA NDAJ SISTEMIT TONË TË ARSIMIT TË LARTË DHE UNIVERSITETEVE.

Këtu, qasja e re duhet të tregojë një pozicionim të ri të paktën për 5 gjëra: 1) Statusin e Universiteteve, 2) Misionin e Institucionit, 3) Nivelin e Shkollimit, 4) Profilin Akademik dhe 5) Peshën e një Universiteti brenda sistemit.

2.1 Statusi i Universitetit ka të bëjë me statusin juridik dhe pavarësinë. Qasja e re duhet të tregojë nëse do t’i kemi të gjithë universitetet njëlloj të pavarura? Apo universitet si UT do t’i njihet një shkallë më e lartë pavarësie në raport me universitetet e tjera? Në SHBA, pavarësia ekziston në shkallë të ndryshme. Ka universitete plotësisht të pavarura ( constitucional status), ka universitete të varura nga shteti ( statutory status), ka universitete shtetërore, publike dhe private. Një qasje e re, pra, do duhej të sqaronte për çfarë shkalle dhe lloji pavarësie është për universitetet. Në Shqipëri. çështja e pavarësisë mbetet e nxehtë për shkak të keqkuptimit të saj, keqartikulimit të saj në ligje, artikulimit me fjalë, por jo në praktikën reale dhe “njohjes” së saj të gjitha universiteteve pa dallim. 2.2 Misioni i Universitetit ka të bëjë me edukimin që ofron institucioni, e shprehur në strukturën dhe programet akademike. Qasja e re duhet të tregojë nëse do vazhdojmë të kemi universitete që nxjerrin të gjithë pa dallim “Juristë”, “Ekonomistë” e kështu me radhë? Apo do ishte për një “ndarje të punës” në fushat e edukimit? D. m. th., universitetet të mos dublonin më njëri- tjetrin dhe të mos bëjnë sikur ofrojnë të njëjtën cilësi edukimi? Në këto 30 vjet, është e vështirë të marrësh vesh nga dallon një universitet nga tjetri. Juristë pretendon se nxjerr UT, juristë pretendon se nxjerr edhe një universitet periferik në një cep të Shqipërisë. Në opozitë, të gjithë politikanët majtas apo djathtas, kanë folur për diploma pa vlerë. Por kur janë bërë kryeministra, ka vazhduar e njëjta gjendje. Kjo është arsyeja përse analisti Shpëtim Nazarko e sheh me përçmim arsimin universitar dhe i mëshon arsimit profesional, i cili, në fakt, në shumë universitete amerikane, është pjesë e studimeve universitare. 2.3 Niveli i Shkollimit ka të bëjë me studimet universitare dhe pasuniversitare. Qasja e re duhet të tregojë nëse do vazhdojmë të kemi universitete që ofrojnë të gjitha pa dallim programe bachelor, master, doktoral? Apo disa do të ofrojnë vetëm programe bachelor, shumë më pak universitete programe bachelor dhe master, dhe vetëm disa edhe programe doktorale? Në gjendjen aktuale, nuk ka universitet që nuk ofron programe masteri, pavarësisht faktit nëse i kanë apo jo kapacitetet për të bërë një gjë të tillë; e njëjta situatë është edhe për studimet doktorale. Kjo “liri” ka bërë që të diplomuarit me titujt “Master Shkencor” apo “Doktor i Shkencave” kanë një titull vetëm në letër, sepse nëse do t’i testosh se sa “Master” apo Doktorë” janë në të vërtetë, do shohësh që nuk ua kanë haberin as nocioneve elementare të gradës shkencore si “variabla”, “indikatorë matës”, “supozime nistore” “hipotezë”, “qasje”, “teori”, “causality”, “research design,” “analizë statistikore, “analizë regresive” etj.

2.4 Profili Akademik ka të bëjë me mësimdhënien dhe kërkimin shkencor. Qasja e re duhet të tregojë nëse do vazhdojmë t’i kemi universitetet që bëjnë të gjitha dhe mos bëjnë asnjërën për sa i përket mësimdhënies dhe kërkimit shkencor? Apo disa universitete do jenë vetëm mësimdhënëse, disa të orientuara vetëm drejt kërkimit shkencor,= dhe disa që kombinojnë mësimdhënien me kërkimin shkencor? Problemet me cilësinë e mësimdhënies dhe kërkimit shkencor janë artikuluar me dhjetëra herë nga zëra të ndryshëm, por deri më sot të dyja mbeten plagë e hapur. Të gjithë universitetet në Shqipëri, përfshi edhe UT, kanë probleme me zhvillimin e kërkimit shkencor dhe lidhjen e tij me mësimdhënien. Kërkim shkencor pretendon se bën një pedagog në një universitet në Tiranë, të njëjtën gjë pretendon se bën edhe dikush në Shkodër, Elbasan, Vlorë, Korçë, Durrës, Gjirokastër.

2.5 Pesha e Universitetit ka të bëjë me rëndësinë dhe impaktin e universitetit. Qasja e re duhet të tregojë nëse do vazhdojmë të kemi universitete që pretendojnë se janë njësoj të rëndësishëm, se nxjerrin të diplomuar të pajisur me dije që i hyjnë individit në punë në të katër cepat e Shqipërisë, dhe madje edhe përtej kufijve të saj? Apo do pranojmë që disa universitete të kenë karakter dhe impact kombëtar ndërsa disa të tjerë të jenë me ndikim rajonal dhe funksion të nevojave të rajoneve të ndryshme të Shqipërisë? Sot, pavarësisht nëse një universitet në Shkodër, Elbasan, Vlorë, Korçë, Durrës, Gjirokastër janë ku e ku më të vegjël se UT në infrastrukturë, zhvillim institucional, burime njerëzore dhe financiare, ekspertizë shkencore dhe programe akademike, të gjithë pretendojnë se janë njësoj të rëndësishëm për sa u përket diplomave që lëshojnë dhe perspektivës për punësim të studentëve të tyre.

3. QASJA PËR UNIVERSITETIN SI INSTITUCION DHE ZHVILLIMIN E TIJ INSTITUCIONAL.

Këtu, qasja e re duhet të tregojë një kuptim të ri për mënyrën si funksion universiteti së brendshmi si institucion të paktën në 5 elementë 1) Pushtetit dhe Autoritetit Përfaqësues, 2) Autoritetit dhe Vendimmarrjes, 3) Zhvillimit Institucional, 4) Funksionimit dhe Shëndetit Financiar, dhe 5) Funksionimit, Organizimit, Cilësisë, dhe Zhvillimit Akademiko- Strukturor.

3.1 Pushteti dhe Autoriteti Përfaqësues ka të bëjë me titullarët dhe strukturat përfaqësues si dhe me burimin e marrjes apo heqjes së autoritetit. Qasja e re duhet të tregojë nëse do vazhdojmë me katrahurën aktuale të zgjedhjeve që prodhojnë feudalë dhe klane akademike, klientelizëm politik, struktura të bastarduara në rolin e tyre, ineficiente në funksion dhe të bllokuara si në rastin e përplasjeve mes Bordit, Senatit, Rektorit dhe Kancelarit të UT; nëse do vazhdojmë me modelin ku drejtuesit zgjidhen nga profesorati, por miratohen ose propozohen për shkarkim nga ministri dhe legjitimohen apo shkarkohen nga presidenti siç ndodhi me rastin e Rektorit të UT, Mynyr Koni? Apo do adoptojmë një nga modelet që ekziston në universitetet amerikane, britanike apo europiano- perëndimore?

3.2 Autoriteti dhe Vendimmarrja ka të bëjë me formulimin, përcaktimin, vendimmarrjen brendapërbrenda universitetit, që ka të bëjë me politikat e tij institucionale, akademike, strukturore, financiare, burokratike. Qasja e re duhet të tregojë nëse do vazhdohet me modelin e centralizimit të pushtetit, kompetencave dhe autoritetit në duart e një apo disa personave? Nëse do vazhdojë të pranojë që rektori të vetëmenaxhojë si çështje të nivelit “makro”, si p. sh. marrëdhëniet me institucione të tjera, ashtu edhe çështje të nivelit “mikro” si p. sh. punësimet e stafit apo liria akademike? Nëse do pranojë që autoriteti të qëndrojë me struktura fiktive- ineficiente si Bordi apo Senati? Apo qasja e re është për një shpërndarje vertikalo- horizontale të decentralizuar të vendimmarrjes, me kompetenca dhe mekanizma kontrolli të mirëpërcaktuara, ku njësia bazë të jetë departamenti? Në universitetet shqiptare sot, departamenti është thjesht një “stacion fundor” me ca udhëtarë që quhen “pedagogë” apo “lektorë”. Kërthiza e universitetit është rektori, pa firmën, dijeninë, aprovimin, dhe pëlqimin e tij nuk ndodh asnjë gjë.

3.3. Zhvillimi Institucional ka të bëjë me misionin, objektivat, dhe orientimi i zhvillimit perspektiv të institucionit, marrëdhëniet e brendshme dhe të jashtme të institucionit, politikat financiare, akademike, burokratike, dhe stu

dentore, strukturat dhe programet akademike, si dhe personelin akademiko- burokratik. Qasja e re duhet të tregojë nëse zhvillimi institucional do vazhdojë të përcaktohet nga Ministria e Arsimit dhe qeveria e ditës apo do t’i lihet në dorë për ta formësuar dhe menaxhuar vetë universitetit? Sot, të gjithA universitetet as dallojnë nga njëri- tjetri për sa i përket zhvillimit institucional, as e kanë vetë në dorë, por ua përcakton Ministria e Arsimit.

3.4 Funksionimi dhe Shëndeti Financiar ka të bëjë me koston e mbajtjes dhe funksionimit të institucionit, garantimin e financave, shpenzimeve, pagesave, të pagave dhe shpërblimeve dinjitoze për drejtuesit dhe stafin akademik dhe burokratik. Qasja e re duhet të tregojë nëse dëshiron një universitet siç është aktualisht, jo eficient në kosto, buxhetor dhe të varur e që nuk bën dot një gjë pa miratim nga qeveria dhe Ministria e Arsimit? Apo projekton një universitet eficient në kosto, të pavarur në menaxhim, me burime diverse dhe të qëndrueshme, që vendos vetë për programet, pagat, stafin, shpenzimet dhe kombinon fakultete “parasjellëse” me fakultete “parangrënëse”? Universitetet shqiptare sot dublojnë njëri- tjetrin në programet që ofrojnë dhe kjo duket në strukturën e fakulteteve përbërëse dhe departamenteve. Dublime ka madje edhe brenda të njëjtit universitet, si në rastin e UT, ku në Fakultetet e Shkencave Sociale dhe Histori- Filologjikut gjen departamente të ndryshme që mbulojnë të njëjtën fushë të dijes. Po ashtu, universitetet tona kanë një strukturë shumë të varfër fakultetesh përbërëse që e gjen të përsëritet nga universiteti në universitet. Të gjitha këto rrisin koston financiare të funksionimit të institucionit dhe e bëjnë atë ineficiient nga ana financiare.

3.5 Funksionimi Akademik ka të bëjë me programet akademike, kërkimin shkencor dhe aplikativ, lidhjen e edukimin me tregun dhe nevojat e zhvillimit ekonomik e shoqëror të shprehur në shkallën e punësimit adekuat të të diplomuarve dhe dobinë e ekspertizës akademike për progresin shkencor, komunitetin, zhvillimin e vendit, politikat publike, qeverisjen qendrore dhe lokale. Qasja e re duhet të tregojë nëse e duam universitetin kështu siç është, ku studenti diplomohet për juridik dhe punësohet kamerier; ku programet mësimore dhe njësitë akademike dhe ose kanë lidhje të lodhura me tregun ose nuk kanë lidhje fare; ku ekspertiza e profesoratit jo vetëm që mbetet e largët qoftë në raport me botën akademike dhe komunitetin shkencor, qoftë në raport me tregun, shoqërinë, ekonominë, politikat publike, qeverisjen, por edhe vetë kredencialet shkencore, titujt akademikë, aftësitë për të bërë shkencë teorike apo aplikative i ka të dyshimta, problematike, të pacertifikuara? Apo duam një universitet që nga ana e funksionimit akademik tregon se është vibrant nga pikëpamja e programeve mësimore, ngulmon për mësimdhënie cilësore, investohet në avancimin e kapaciteteve shkencore dhe aplikative, mban një sy e vesh nga tregu, zhvillimi i ekonomisë dhe vendit duke e studiuar tregun dhe veten dhe duke axhustuar veten në përputhje me dinamikat e zhvillimit për të qenë jo “ndjekës”, por “paraprirës” i ndryshimeve?

4. QASJA PËR REFORMËN NË ARSIMIN E LARTË

Këtu, qasja e re duhet të tregojë mendësi dhe pikënisje konceptuale të ndryshme të paktën për 5 elementë: 1) Aktorët e Reformës, 2) Modelin Udhëheqës të Reformës, 3) Pozicionin ndaj Universiteteve Publike dhe Private, 4) Kërkimin Shkencor në Universitete, dhe 5) Cilësinë e Universiteteve dhe Arsimit të Lartë

4.1 Aktorët e Reformës kanë të bëjë me konceptuesit, mbështetësit, zbatuesit e reformës në arsimin e lartë dhe universitete, si dhe individët, grupet, institucionet që angazhohen, marrin përgjegjësitë e studimit dhe ndryshimit të gjendjes dhe preken apo përfitojnë nga vetë ndryshimi. Qasja e re duhet të tregojë nëse e koncepton reformën të kryhet me po të njëjtët individë, drejtues, grupe, institucione dhe agjenci publike që e varrosën arsimin e lartë dhe universitetin në Shqipëri me veprimet apo mosveprimet e tyre, me moralin e prishur shoqëror dhe profesional? Apo ajo parashikon të mos mbështetet te varrosësit e arsimit të lartë dhe universitetit, por të mbështetet vetëm në struktura dhe tek ajo pjesë e shëndoshë e akademikëve shqiptarë me kredenciale të panjollosura, në bashkëpunim me shqiptarë të shkolluar në universitete perëndimore serioze dhe akademikë të huaj; pra, nëse parashikon apo jo që të kalojë në

sitë dhe realizojë një veting akademik në radhët e universiteteve, agjencive publike në arsimin e lartë dhe vetë Ministrisë së Arsimit? Në Shqipëri, të gjitha reformat në arsim janë lënë në dorë të po atyre njerëzve që nuk kanë asnjë vizion modern, që janë përfaqësues tipikë të shkollës dhe mendësisë sovjetike dhe që shkatërruan universitetin dhe arsimin e lartë pa pikën e vrasjes së ndërgjegjes dhe frikën e ndëshkimit penal.

4.2 Modeli Udhëheqës i Reformës ka të bëjë me rezultatet e reformës dhe cilësinë e arsimit të lartë dhe universitetit. Qasja e re duhet të tregojë nëse kur flet për reformë e synon që kjo të jetë e bazuar në një model origjinal shqiptar, ad hoc, e painformuar nga studime dhe analiza shkencore, pandjeshme ndaj modeleve të huaja? Apo qasja e re e sheh reformën të informuar nga studime dhe analiza të sistemit aktual shqiptar të arsimit të lartë dhe universiteteve, të informuar nga dija dhe eksperiencat pozitive nga sisteme e modele të arsimit të lartë dhe universitetit në SHBA, Britani, Gjermani, Francë apo edhe vende të tjera me rekord të suksesshëm në cilësinë e arsimit të lartë dhe universiteteve? Në Shqipëri nuk është se modelet e huaja nuk janë tentuar të përdoren për të bërë ndryshime. Por djalli fshihet në detaje. Ajo që ndodh zakonisht me adoptimin e modeleve të huaja në realitetin shqiptar është që modelet dhe standardet bastardohen aq shumë në emër të “përshtatjes” me realitetin shqiptar sa vështirë që ajo që “adoptohet”, ka ndonjë gjë të përbashkët dhe autentike me modelin, i cili pretendohet se po përdoret si udhëheqës. 4.3 Pozicioni ndaj Universiteteve Publike dhe Private ka të bëjë me qëndrimin e qeverisë ndaj universiteteve dhe trajtimin e tyre. Qasja e re duhet të tregojë nëse ajo i trajton të gjithë universitetet njësoj, pavarësisht traditës, madhësisë, vendndodhjes gjeografike, karakterit publik apo privat, cilësisë dhe kontributit të tyre? Apo qasja e re do t’i japë përparësi sistemit publik të arsimit të lartë dhe universiteteve, duke e konsideruar atë një lokomotivë për cilësinë dhe standardet e arsimit të lartë dhe burim konkurrence për sektorin privat dhe brenda sistemit publik të universiteteve përsëri do ndjekë parimin e trajtimit të diferencuar mes universiteteve publike bazuar në performancën, cilësinë dhe kontributin e secilit? Sot ka një përplasje mes drejtuesve të universiteteve shtetërore dhe atyre private për vëmendjen më të madhe dhe përparësinë e Ramës ndaj universiteteve private përmes ligjit të Arsimit të Lartë, hapësirave për mbështetje financiare dhe formulimin e politikave arsimore dhe shkencore.

4.4 Kërkimi Shkencor në Universitet ka të bëjë me rolin e kërkimit shkencor në cilësinë profesionale- shkencore të profesoratit, kapacitetet shkencore të universitetit, cilësinë e mësimdhënies dhe zhvillimin institucional të vetë universitetit. Qasja e re duhet të tregojë nëse kërkimin shkencor në universitete do vazhdojë ta shohë si një aktivitet periferik për profesoratin e universiteteve, jocilësor, të pavlerë dhe të pacertifikuar nga komunitetet shkencore ndërkombëtare? Apo synon ta shohë si një veprimtari aktive, të domosdoshme për rritjen e cilësisë profesionale të profesoratit dhe mësimdhënies, cilësor, të certifikuar nga komuniteti shkencor ndërkombëtar dhe një kusht vlerësimi për ruajtjen e statusit të pedagogut? Aktualisht, kërkimi shkencor në universitete shqiptare ose është i vakët dhe i pacertifikuar nga ballafaqimi dhe vlerësimi me komunitetet shkencorë ndërkombëtare serioze, ose mungon fare dhe shihet si domen i Akademisë së Shkencave, ose mungesa e tij justifikohet me mungesën e financimit nga qeveria. Revistat ku publikohen rezultatet e atyre pak studimeve shpesh janë pseudoakademiko- shkencore. 4.5 Cilësia e Universiteteve dhe Arsimit të Lartë ka të bëjë me vlerësimin e një universiteti, aftësinë e tij konkurruese në botën akademike dhe vendin që zë institucion brenda komunitetit të universiteteve në rang botëror, europian, ballkanik dhe shqiptar, të shprehura në akreditimin dhe renditjen e universiteteve. Qasja e re duhet të tregojë nëse do vazhdojë që akreditimin dhe renditjen e universiteteve shqiptarë t’ia lërë në dorë dhe “vulën” e Ministrisë së Arsimit? Apo akreditimi dhe renditja do të lihet në dorë të institucioneve ndërkombëtare, jashtë ndikimit të qeverisë dhe të bazuar vetëm në një vlerësim real; do t’iu kërkohet universiteteve të shkojnë dhe kërkojnë vetë të marrin akreditimin nga agjenci akredituese në Europë, Britani, apo SHBA. Sot, akreditimi i universiteteve shqiptare vazhdon të jetë klientelist, selektiv, i bërë me agjenci të huaja, por me rezultate të procesit të vlerësimi që kanë mbajtur parasysh dhe reflektuar “shqetësimet dhe dëshirat” e qeverisë së ditës.

5. QASJA PËR POLITIKAT E ARSIMIT TË LARTË DHE MARRËDHËNIET QEVERI- UNIVERSITETE

Qasja e re duhet të tregojë vizion të ndryshëm të paktën për 6 elementë: 1) Kuptimi për Edukimin, 2) Rolin e Qeverisë për Arsimin e Lartë, 3) Rolin e Agjencive Publike të Arsimit të Lartë, 4) Politikat për Arsimin e Lartë, 5) Politikat për Kërkimin Shkencor, dhe 5) Marrëdhëniet e Universitetit Shqiptar me Procesin e Bolonjës dhe Hapësirën Europiane të Arsimit të Lartë. 5.1 Kuptimi për Edukimin ka të bëjë me vlerësimin që i bëhet dhe rëndësinë që i jepet arsimit në përgjithësi dhe

Një qasje ndaj arsimit të lartë dhe universitetit do të ishte vërtet “e re” nëse do dallonte thelbësisht nga qasjet e mëparshme në 4 dimensione themelore të nivelit makro: 1) Sistemin e Arsimit të Lartë dhe Universiteteve në Shqipëri, 2) Universitetin si Institucion dhe Zhvillimin e tij Institucional, 3) Reformën në Arsimin e Lartë dhe Kërkimin Shkencor dhe 4) Politikat e Arsimit të Lartë dhe Marrëdhëniet Qeveri- Universitete

të lartë dhe kërkimit shkencor në veçanti, e shprehur jo vetëm në pranimin e rolit shumë të rëndësishëm që ka edukimi qoftë në nivel makro, mbi zhvillimin ekonomik dhe social, cilësinë e politikave publike dhe qeverisjes, funksionimin e institucioneve, qoftë në nivel mikro, si aftësim i individit për karrierë, kontribut shoqëror dhe mirëqenie individuale, por edhe e shprehur në investimin për arsimin në terma financiarë. Qasja e re duhet të tregojë nëse edukimi në Shqipëri shihet si bishti i kavallit, apo shihet si përparësia e përparësive, që i jep frytet e veta, siç thotë edhe Prifti, në 2025 vjet.

Në këto 30 vitet e fundit, ca nga buxheti i varfër i qeverive, por ca më shumë edhe nga dispozita e brendshme e shqiptarëve, qeveritarë e njerëz bashkë, që nuk besojnë te ndonjë impakt i arsimit mbi zhvillimin ekonomik- shoqëror. Parë nga dispozita e qeverisë, arsimi i lartë dhe universitetet kanë mbetur sa të pavlerësuar, aq edhe të pafinancuar. Kemi pasur, dhe kemi, vetëm llafe alla “financim me 5% të GDP”!

Parë nga dispozita e drejtuesve të universiteteve, arsimi i lartë ka rënë në nivelin e inercisë dhe mendësisë “bëjmë sikur”. Universitetet, drejtuesit e tyre, as që kanë ndonjë ide dhe as që bëjnë përpjekje të “mësojnë” rreth vetes së tyre, rreth profesoratit dhe aftësive të tyre profesionale. Jam plotësisht dakord me Priftin kur flet për krizë në mësimdhënie, mungesë të mekanizmave kontrollues çfarë di, çfarë bën, paraqitet apo jo fizikisht në auditor pedagogu, mungesë të pedagogëve të mirë, mosvlerësim dhe nxitje të pedagogut. Sepse të gjitha këto probleme i bëjnë të mos ekzistojnë drejtues që vlerësojnë ne seriozitet arsimin, jo njerëz që e përdorin arsimin për mbijetesën e tyre personale, profesionale apo politike. Pedagogu shqiptar bën sikur jep mësim dhe nuk e aftëson studentin për interpretim, formim opinioni, komunikim, mendim kritik, sens praktik. Universitete dhe drejtuesit e tyre as nuk marrin mundimin të kuptojnë, siç thotë Prifti, “kush mëson, sa po mësojnë, çfarë po mësojnë”. Edukim është jashtë tregut global apo lokal. Prodhon njerëz të “shkolluar”, por jo të edukuar. D. m. th. prodhon analfabetë funksionalë. Që dinë të lexojnë, por nuk dinë të kuptojnë, interpretojnë, logjikojnë në mënyrë kritike, Vetë studentët e kuptojnë se në çfarë bataku pseudo- arsimimi kanë rënë– ndërgjegjësimi për këtë gjë ishte një ndër dimensionet e protestave studentore.

Dhe kjo situatë na shpie edhe te rëndësia e edukimit, parë nga dispozita e brendshme e studentit. Prifti ka të drejtë kur thotë i riu “student” i jep më shumë rëndësi një copë letre sesa një edukimi cilësor dhe me përmbajtje. Nga ata që dispozita e tyre e brendshme është vërtet “letra, jo përmbajta”, por ka edhe shumë të tjerë që duket sikur edhe ata janë të kësaj dispozite për arsyen e thjeshtë se ata, budallenj nuk janë. Kur shohin pseudoedukimin që iu ofrohet dhe janë të detyruar të bëhen pjesë, i kthehen kësaj pjatance që u serviret me po të njëjtën monedhë pseudoangazhimi në edukimin e vetes. Kjo dispozitë e brendshme ka bërë që arsimi të shihet si gjëja më pak e rëndësishme. Shihni çfarë ndodh me studentët pas shpalljes nga Rama të “Paktit për Universitetin”.

Rama bëri politikë, ose thënë popullorçe, llafe me studentët protestues, nuk u angazhua për të ndërmarrë një “politikë arsimore më të mirë”. Esenca e protestës, e shprehur në qindra pankarta dhe slogane, ishte arsim të lartë dhe universitete cilësore. Rama e reduktoi motivin e protestën në çështje parash, nëse pagesa duhej të ishte më e vogël apo e njëjtë. Sigurisht që fakti sa paguan një student për shkol

limin ka rëndësi për studentin dhe familjen e tij. Por fakti nëse ti e ul apo e mban njëlloj pagesën, nuk prek fare dhe eliminon shkaqet reale që e kanë çuar arsimin dhe universitetin në atë derexhe ku është sot. Sado t’ua ulë Rama pagesat studentëve, në auditorët ku ata janë kthyer pas protestave kanë gjetur dhe vazhdojnë të kenë përballë po të njëjtët drejtues e pedagogë, ca të aftë e ca shumë të paaftë, po të njëjtën mendësi e sjellje, po të njëjtat kushte dhe infrastrukture. Kështu që faktit se nga njëra anë Rama piktor bën sikur merret me problemet e arsimit të lartë dhe universitetit, i bashkëngjitet edhe fakti që shumë studentë konsiderojnë më të rëndësishëm copën e letrës sesa cilësinë e arsimit që marrin.

Ky kombinacion dispozitash problematike të qeveritarëve, drejtuesve të universiteteve dhe vetë studentëve, ka rezultuar vdekjeprurës për një arsim të lartë dhe universitet cilësor. Ky kombinacion po i shtyn një numër gjithnjë e më të madh të rinjsh të kërkojnë më të gjitha rrugët dhe mjetet të shkojnë të studiojnë jashtë, ku të mundin. Ky kombinacion do bëjë që herët a vonë, në auditorët e universiteteve shqiptare nuk do mbetet më i ri për të qenë student i tyre. 5.2 Roli i Qeverisë në raport me Arsimin e Lartë

dhe Universitetet ka të bëjë me shkallën dhe mënyrën e kontributit të qeverisë në zhvillimin dhe cilësinë e arsimit të lartë. Qasja e re duhet të tregojë nëse është për një rol të qeverisë të karakterizuar nga paternalizmi, ndërhyrja direkte në çështjet e funksionimit të universiteteve? Apo është për një rol ku qeveria kontribuon financiarisht, kërkon llogari për mënyrën dhe efektivitetin si e shfrytëzojnë universitetet mbështetjen që ajo iu jep financiarisht, por qeveria nuk rrëmben as kompetenca që iu takojnë universiteteve, nuk i mikromenaxhon universitetet, nuk merr përsipër të bëjë gjëra, për të cilat i mungon tagri profesional.

Në arsimin e lartë të këtyre 30 viteve, roli i qeverisë ka qenë dhe mbetet ai i “xhandarit” dhe “kujdestarit” të universiteteve. Universitetet, që të gjitha, madje dhe ato private, pavarësisht diferencave në traditë, kapacitete drejtuese dhe akademike, nuk mund të bëjnë një çap pa aprovimin e qeverisë, qeveria iu përcakton gjithçka atyre me VKM. Nën qeverisjen Rama, qeveria “blindoi” akoma më shumë rolin ndërhyrës dhe patërnalist të saj përmes centralizimit të kompetencave dhe standardeve. Besoj e mbani mend sloganin e famshëm të Lindita Nikollës “një kut matës”, që në fakt kuptimin e vërtetë e kishte “ca të nënës e ca të njerkës”. Po t’i pyesësh drejtuesit e universiteteve shtetërore apo private përse nuk ndërmarrin bërjen e një gjëje apo një tjetër të natyrës krejtësisht akademike- shkencore, të gjithë menjëherë të përgjigjen me “kufijtë” që iu ka caktuar Ministria e Arsimit, Qeveria përmes ligjeve apo VKM- ve. Dhe të shohin ty si ufo nëse u thua që këto ca punë as që duhet t’ia tregojë qeveria universitetit si bëhen, as rregullohen me ligj apo VKM!! 5.3 Roli i Agjencive Publike të Arsimit të Lartë ka të bëjë me standardet profesionale të performancës dhe cilësisë. Qasja e re duhet të tregojë nëse është që agjencitë publike shqiptare në fushën e arsimit të lartë të jenë përcaktuese të standardeve profesionale, të vlerësojnë performancën dhe cilësinë, dhe të luajnë rol më të rëndësishëm se universitetet, duke iu imponuar atyre? Apo qasja e re duhet të tregojë që roli i agjencive publike shqiptare, sado i rëndësishëm të jetë, nuk mund të marrë përsipër rolin e rojtarit të vetëm mbajtësmbrojtës të standardeve dhe të vlerësuesit të vetëm të përformancës dhe cilësisë akademiko- shkencore, por duhet t’i nënshtrohet konkurrencës me agjenci publike që operojnë në rrafsh europian. Të mbajtura me paratë e taksapaguesit shqiptar, sot agjencitë publike si ASCAL- i, Agjencia Ko

mbëtare e Kërkimit Shkencor dhe Informacionit janë shndërruar në fole ku qeveritë punësojnë për drejtues dhe “specialistë” militantët e tyre partiakë, njerëz pa shkollim dhe kredenciale serioze. Kjo gjendje ka dëmtuar, dhe do të vazhdojë të dëmtojë edhe në të ardhmen, çdo tentativë për të shkuar drejt një arsimi dhe universiteti cilësor.

5.4 Politikat e Arsimit të Lartë kanë të bëjnë me vizionin dhe objektivat ku e duam të shkojë arsimi i lartë dhe universitetet shqiptare në dy këndvështrime: si nga ai i qeverisë, në emër të interesit publik, zhvillimit të vendit, dhe të shteti, ashtu edhe nga ai i universiteteve, në emër të reputacionit të emrit, dhe peshës së kontributit në shoqëri. Qasja e re duhet të tregojë nëse politikat e arsimit të lartë i konsideron të jenë domen vetëm i qeverisë, i politikë- bërësve me mandat politik? Apo qasja e re do ti konsiderojë politikat e arsimit të lartë çështje jo vetëm të qeverisë, të agjencive të saj në arsim, por edhe të vetë universiteteve?

Deri më sot, politikat e arsimit të lartë, jo vetëm kanë qenë dhe vazhdojnë të mbeten domen i qeverisë, por ato kanë reflektuar edhe mendësinë dhe kulturën politikëbërëse të vendimmarrësve. Prifti ankohet për mosmarrje parasysh nga qeveria të “palëve”, bërjen e kompromiseve afatshkurtra apo dhënien e “zgjidhjeve” pa vizion. Përveç këtyre, Prifti shton edhe mangësitë te politikëbërësit në njohjen çështjeve të arsimit të lartë dhe mungesën e vullnetit politik. Jam i sigurt që përveç politikave të dështuara për sa i përket “masivizimit” të arsimimit universitar, Prifti ka parasysh edhe trajtimin që iu bëri Rama universiteteve, por veçanërisht UT, në kontekstin jo vetëm të ligjit, por edhe të protestës studentore.

Por sado faj të kenë mbi kurriz të gjitha qeveritë shqiptare dhe sado faj të ketë qeverisja piktoresko-” rilindëse” e RamaNikolla- Shahini, faji që mund të kenë mbi kurriz universitetet nuk është më i vogël. Vetë universitetet kanë pjesën e tyre të fajit për injorimin që çdo qeveri i ka bërë dhe vazhdon t’i bëjë universitetit si aktor. Pa dyshim dhe sigurisht, që universitetet mund dhe duhet të kontribuojnë drejtpërsëdrejti në formulimin dhe materializimin e politikave të arsimit të lartë. Por në gjendjen që ato janë sot, me ata drejtues dhe staf akademik mediokër dhe të palexuar që kanë, nuk mund të presësh prej tyre as kontribut, vizion. Disa elemente të këtij faji unë jam përpjekur t’i kap në artikullin “Rithemelimi i Universitetit të Tiranës është Imperativ” http:// www. gsh. al/ 2019/ 01/ 30/ rithemelimiuniversitetit- te- tiranes- eshte- imperativ/. Po të pyesësh universitetet, drejtuesit e tyre, sa e njohin veten e tyre, nuk besoj se do të marrësh përgjigje të dokumentuar. Sepse është ajo që thotë Prifti: universitetet nuk mbledhin të dhëna për veten e tyre, nuk kanë statistika, nuk kanë studime dhe analiza për performancën e tyre, për të ardhmen e tyre. “Zhvillimi” i tyre nuk bazohet mbi njohjen e vetvetes së tyre por mbi “shinat” që iu imponon qeveria e ditës. Përmbajtja dhe cilësia e politikave të arsimit të lartë reflektojnë, pra, fajin sa të qeverive, aq edhe të vetë universiteteve.

5.5 Politikat për Kërkimin Shkencor kanë të bëjnë me faktin si i mendon qeveria objektivat dhe kontributin e shkencës në ekonomi, arsim, politika publike, qeverisje. Qasja e re duhet të tregojë nëse pranon situatën, strukturat, dhe praktikat në raport me kërkimin shkencor, i cili nuk shfaq standarde dhe kontribut as të karakterit pastërtisht shkencor dhe teorik, as të karakterit praktik- aplikativ dhe nëse pranon që kërkimi shkencor dhe cilësia e tij të jenë produkt logjike, VKM, apo vendimesh të qeverisë së ditës? Apo qasja e re do të tregojë që është për një marrje seriozisht me kërkimin shkencor, është për të gjetur rrënjët e

inekzistencës, padobisë ose cilësisë së ulët të tij, është për të hequr dorë nga paternalizmi i qeverisë me ligje dhe VKM, dhe është për një angazhim konkret të qeverisë në avancimin e kërkimit shkencor e shprehur jo me urdhra, ligje apo VKM absurd për vënie në dispozicion të fondeve dhe stimulim të të gjithë aktorëve që kanë kredenciale dhe aftësi për të bërë vërtet kërkim shkencor? Deri tani, kur vjen puna për kërkimin shkencor, as Universitetet, as Qeveria, nuk kanë treguar ndonjëherë seriozitet. Madje, edhe debati për rolin dhe reformën e Akademisë së Shkencave, si “tempulli” i shkencës shqiptare nuk ka arritur të shfaqë një vizion apo qasje të re, po ka mbetur në termat dhe temat e vjetra. 5.6 Marrëdhëniet e Universitetit Shqiptar me

Procesin e Bolonjës dhe HEAL ka të bëjë me fytyrën e universitetit shqiptar dhe gjithë sistemit të arsimit të lartë. Qasja e re duhet të tregojë nëse Procesin e Bolonjës dhe zhvillimet në Hapësirën Europiane të Arsimit të Lartë do vazhdojë t’i shohë në mënyrë dogmatike, të deformuara, në disharmoni me sfidat e sistemit dhe universitetit shqiptar? Apo qasja e re do ti japë përparësi problemeve dhe sfidave që duhet të zgjidhin arsimi i lartë dhe universiteti shqiptar dhe ku Procesi i Bolonjës shihet jo si dogma e re më e fundit zëvendësuese e mendësisë së shkollës sovjetike që universiteti shqiptar e konsideroi dogmë të paatakueshme përgjatë këtyre 50- 60 viteve të ekzistencës së tij, por si një nga mundësitë që ofrohen për universitetet shqiptare nga pikëpamja e diversitetit, konkurrencë, bashkëpunimit, projekteve, dhe burimeve financiare? Deri më sot, universitetet shqiptare e kanë “adoptuar” Bolonjën në një mënyrë të bastarduar, pa i hyrë farë në brendësi dhe bërë sens të standardeve dhe praktikave që janë në themel të procesit të Bolonjës. Duke bërë sa më shumë “urra” për Bolonjën, qeveritarët dhe drejtuesit e universiteteve bashkë kanë “harruar” se nuk është Bolonja ajo që do reformojë dhe bëjë cilësor arsimin e lartë dhe universitetin shqiptar. Në të vërtetë, është një arsim dhe universitet shqiptar i reformuar dhe cilësor, ai që do mundësojë përfshirjen në mënyrë dinjitoze të Shqipërisë në Hapësirën Europiane të Arsimit të Lartë.

Ky shkrim nisi si një replikë profesionale me Dr. Rezart Priftin dhe po ashtu do të përfundojë. Pavarësisht se mund të jetë e lodhshme t’i kthehesh e rikthehesh gjithë çfarë thashë më sipër, të katër dimensionet makro mund të përdoren si “metër matës” për të vlerësuar jo vetëm kontributin për arsim dhe universitet cilësor në këto 25 vitet e fundit të qeverive Rama- Nikolla- Shahini, Berisha- Pollo- Tafaj, NanoMemushi, por edhe të projekteve, programeve, premtimeve të të gjithë atyre që kërkojnë të vijnë në pushtet. Të katër dimensionet mund të përdoren për 2 gjëra: 1) për ta pyetur pretenduesin për Kryeministër dhe premtuesin e radhës: Zotëri, çfarë ofron? Çfarë ke ndërmend të bësh në arsimin e lartë? dhe 2) për ta vlerësuar sa e ndryshme dhe cilësore është “oferta” dhe premtimi i tij; nëse ajo ofertë është e njëjta mendësi e mbështjellë me shkëlqimin e emrave të rinj apo ajo vërtet është e ndryshme!! Nëse shumë njerëz mund të mos kenë as durimin, as interesin për ta bërë një analizë të tillë, tani, ti dhe unë Rezart, mund t’u drejtohemi të gjithë atyre që nuk duan as të mashtrohen nga premtimi i radhës, as të votojnë mashtruesit dhe demagogun e radhës se e kanë një metër matës!!! Që mund të ketë nevojë, dhe është i hapur, të plotësohet edhe më tej, por që edhe kështu siç është, na bën punë!! Sepse koha ikën dhe ky vend nuk ka luksin të vazhdojë të bëhet viktimë e gënjeshtrave dhe dëmeve të mashtruesit të radhës. I fundit i të cilëve e ka emrin Edi Rama!!!