Kadare e “Nobeli”, përkthyesja e shkrimtarit: Do të doja të mos ndodhte si me Tolstoin
“S’duhet harruar, Kadare s’ka pretenduar asnjëherë se ka qenë disident. Ka pasur një lojë të veçantë me diktaturën shqiptare”
Takimi me historitë e personazhet e tij ndodhi gjatë viteve të para në Amerikë. Për vajzën e rritur në lagjen “Ali Demi”, Ani Kokobobo, e gjendur viteve të fundit ’ 90 në një vend ku mundësitë e mëdha shtojnë etjen për kulturë, arti i sofistikuar i Kadaresë ishte një zbulim më vete.
“Teksa e lexoja veprën e tij, mbushesha me një krenari kombëtare. Ishte një sadisfaksion kaq i madh, që një autor shqiptar kishte një potencial të tillë letrar”, rrëfen ajo. Nëse gjatë fillimeve, me ëndrrën këmbëzbathur për Amerikën, ndodhte që përshkimi vetëm viziv i asaj bote të panjohur, e bënte të ndihej e jashtme, pas afro dy dekadash, kultura amerikane mbizotëron te studiuesja dhe pedagogia e gjuhëve sllave në Universitetin e Kansasit. Gjatë kësaj kohe, shqipen e ka ruajtur si xhevahir, e natyrisht i pashuar mbeti edhe admirimi ndaj letërsisë së Kadaresë. Fati e deshi që Ani sot të jetë një nga studiueset e përkthyeset në anglisht të disa prej veprave të tij, si “Ikja e shtërgut” apo sprovat e shkrimtarit. Lundrimi në ujërat më të thella të letërsisë botërore, duke u ndalur te gjigandët e shekullit XIX, kanë bërë që studiuesja të pohojë po të njëjtat emocione, veçse më me bindje, se “shkrimet e Kadaresë janë kryevepra të artit”. Për “Panoramën” Ani Kokobobo tregon shkrimtarin dhe “Nobelin” për letërsinë, Kadarenë midis dy epokave, si dhe pakohësinë e gjeniut të letrave shqipe.
“Ikja e shtërgut”, përkthimi i parë që i keni bërë Kadaresë. Është nga ato raste kur shkrimtari shkruan për shkrimtarin. Ismaili zgjedh mikun e tij, lirikun Lasgush Poradeci, poeti i parë modern që gjatë diktaturës nuk kishte raporte të mira me pushtetin apo që e mbron letërsinë e tij nga ideologjitë e kohës...
Lasgushi është nga ata shkrimtarë që në njëfarë mënyre mbijeton në ambientin komunist e krijon një botë të vetën. Kadareja e ka përmendur shpesh faktin se letërsia krijon një botë të sajën. Kështu që, edhe Lasgushi e krijoi një univers të tijin. Një univers mbi universin. E tija qe një botë, që edhe pse u krijua në rrethanat e komunizmit, në të vërtetë është tërësisht e jashtme. E pabërë pis nga ideologjia komuniste, marksizmi e propagandat e Enverit. Lasgushi është një botë tjetër! Kështu, në “Ikja e shtërgut”, ai përshkruhet si një i vdekur mes të gjallëve, pasi nuk përfaqëson të kaluarën. Ndihen përpjekjet për të thërrmuar apo zhdukur sistemin komunist, i cili në realitet mbetet, vazhdon të mbijetojë.
Ju keni studiuar letërsinë e shekullit XIX dhe jeni ndalur gjerësisht te shkrimtarët rusë. Flitet se Kadare ka shfaqur një lloj epërsie ndaj emrave si Tolstoi apo Dostojevski. Sa e vërtetë është kjo?
Jam thelluar në shkrimet e Kadaresë rreth këtyre figurave. Ka folur për Dostojevskin si autor që e shpreh në mënyrë shumë të drejtpërdrejtë idenë qendrore të veprës letrare. Me Kadarenë diçka e tillë nuk ndodh. Ideja, në letërsinë e tij, është më e fshehtë dhe kjo merr edhe më shumë kuptim për veprat e shkruara në komunizëm. Nëse do ta kishte shfaqur mesazhin haptazi, do të kishte qenë shumë e vështirë. Një profesor imi thotë se censura, në mënyrë indirekte, i ndihmon autorët. Por, njëkohësisht, ideja e censurës, për ta fshehur sa më thellë mesazhin, mund të jetë edhe traumatike. Kadareja, në perceptimin tim, ka ditur ta gërshetojë më së miri gjithë këtë. Vepra e tij, mënyra e të shkruarit më bën ta mendoj si një autor modernist të komplikuar. Mendoj se fakti që ai e fsheh thelbin, shumë thellë, lidhet me vështirësitë e krijuara gjatë realizmit, pasi, siç dihet në realizëm, ideja shprehet haptazi.
Kadare, siç edhe ju thatë, nuk përdor një gjuhë të drejtpërdrejtë, çka ka bërë që mesazhi të cilin vepra e tij fsheh, shpesh të ngjall diskutime në lidhje me raportin shkrimtar- diktaturë. Si studiuese në letërsinë e tij, hasni një Kadare disident apo edhe një autor që nuk mund të heqë tërësisht dorë nga “lustrimi” i imponuar i sistemit totalitar?
Është folur gjatë për të, por ka një fakt që s’duhet harruar, Kadare nuk ka pretenduar asnjëherë se ka qenë disident. Dhe unë e vlerësoj si autor, duke e shkëputur nga konteksti politik. E ka pohuar edhe vetë se ka pasur një lojë të veçantë me diktaturën shqiptare. Për shembull, shkroi “Dimrin e madh”, ku u shfaq disi lajkatues ndaj portretit të Enverit, mandej nga ana tjetër romani ngjalli mjaft debate edhe për ironinë e përdorur ndaj ideologjisë, parimeve të asaj kohe. Por, për mua ajo që vlen të theksohet është se romani mbeti, Kadare po ashtu si autor që solli shumë vepra të tjera të suksesshme.
Kadare së fundmi u nominua për “Nobelin” amerikan ( Çmimi Ndërkombëtar Letrar “Neustadt” për vitin 2020). Sa e njohin studiuesit dhe lexuesit amerikanë veprën e tij?
Kadare njihet në Amerikë, si autor shqiptar, por edhe si autor europian. Kolegë e profesorë të mi e njohin mjaft mirë veprën e tij, madje e japin edhe në leksione. Edhe pse autorët europianë, në Amerikën e ditëve të sotme, nuk janë më të preferuarit, vepra e Kadaresë udhëton lehtësisht.
Në 10 tetor do të ndahen edhe 2 “Nobelë” për letërsinë ( për 2018- ën dhe 2019- ën). Së fundmi, ky çmim ka ngjallur shumë debate. Sa e shikoni Kadarenë si fitues të ardhshëm të tij?
“Nobeli” për letërsinë mund të thuhet se është një çmim, që lë hapësirë për diskutim. E them këtë edhe për shkak të përzgjedhjeve të fundit. Për shembull, Bob Dylan. Ai është pa dyshim një këngëtar shumë i mirë, këngët e tij janë të mrekullueshme, por është vlerësuar për këtë shumë herë. Ndërsa si fitues i “Nobelit”? Për mua ai nuk është autoritet letrar, ndaj më duket absurde, që Dylan të jetë nobelist për letërsinë, ndërsa Kadare jo! Nisur nga kjo, unë mendoj që çmimi nuk evidenton ajkën e vlerave letrare. Tolstoit ky çmim nuk iu dha, sepse ishte anarkist. Ka shumë autorë të tjerë të njohur që nuk e kanë marrë “Nobelin”, pavarësisht meritave. Natyrisht, që unë do të doja që me Kadarenë të mos ndodhte kështu e që edhe Shqipëria me të të kishte nobelistin e saj të letërsisë.
A jep Kadareja udhëzime për përkthimin e veprës së tij? Jeni konsultuar nga afër me të? Si ka reaguar pas përkthimeve?
Duke qenë se unë kam punuar kryesisht me shkrimtarë të shekujve të kaluar, jam mësuar të mos influencohem nga autorët. Të përkthej pa qenë nevoja për bashkëbisedime. Në rastin e Kadaresë, kam folur kryesisht me agjentët e tij për të vendosur se si do të organizohej libri. Pas përkthimeve, ka shprehur mirënjohje.
A ka ndikime apo preferenca të veçanta Kadare, përfshirë edhe autorët modernë?
Është vështirë të dalësh në konkluzione apo emra konkretë. Unë kam shkruar se ka pak Borges në letërsinë e tij, pasi janë disa momente te “Korrespodenca” që më bëjnë ta pohoj diçka të tillë. Mandej, mund të përmend edhe Kafkën.
Siç ju pohuat, realizmi vendoste limite apo bënte që nëse shkrimtari s’donte të binte pre e ideologjive, të luante me nënkuptime, duke ambalazhuar mesazhin. Me ardhjen e demokracisë, a ndryshoi letërsia e Kadaresë?
Ndryshimet më të mëdha, nga një këndvështrim praktik, janë, sipas meje, te shkrimet letrare dhe sprovat. Për përkthimin e “Ikja e shtërgut” më është dashur më shumë kohë sesa për “Tri sprovat mbi letërsinë botërore”, që ishin në tërësi më të gjata. Kjo, pasi në këto të fundit mënyra e tij e të shkruarit është disi më e thjeshtë. Qe kjo një nga arsyet që më nxiti t’i përktheja, pasi janë një ndihmesë e madhe edhe për studentët e mi, që duan të kuptojnë më mirë vepra si “Pallati i ëndrrave” apo “Ura me tri harqe”.
Nëse mendoni Kadarenë në dy epoka, me cilën vepër arriti kulmin?
“Pallati i ëndrrave” mbetet vepra ime e preferuar, por pavarësisht kësaj mendoj se për autorë si Kadare nuk ka një periudhë të vetme. Tolstoi është një nga autorët që kam studiuar dhe ka një moment në ditarin e tij, kur thotë se do të shkruajë dy vëllime po aq të mëdha sa “Lufta dhe paqja”. Kur bënte një pohim të tillë, ishte tek të 80- at. Pra, tek këta shkrimtarë, pavarësisht viteve zien dëshira për artin e çdo periudhë krijimtarie ka të veçantat e veta.