“Mësimi i Historisë së Shqipërisë i mangët, ka mbetur te Skënderbeu”
“Është një krim patriotik dhe një nga faktorët e ftohjes së të rinjve shqiptarë me atdheun dhe të parët e tyre”
III. PO BASHKËPUNËTORËT E PRIFTIT...?
Më 1825 filluan përgatitjet për botimin e plotë të Dhiatës së Re, shqipëruar nga dr. Vangjel Meksi, autor edhe i gramatikës së parë në gjuhën shqipe. Krahas punonjësve të Shoqërisë Biblike në Korfuz, ku do të shtypej libri i shenjtë, ndodhej edhe Grigor Gjirokastriti, që më pas u emërua Kryepiskop i Athinës ( 1829). Veçse shprehja e gjetur e G. Gjirokastritit se: “Shqiptarët kanë zakon t’i mbajnë librat në gji”, që në të vërtetë ka formuar në mënyrë të shkëlqyer figurën e shqiptarit me libër në gji, duke u përpjekur për liri, dituri dhe prosperitet, nuk është aspak e mjaftueshme që t’i japë të drejtë priftit të botonte Dhiatën e Re pa emrin e përkthyesit të vërtetë, dr. Vangjel Meksi. Duke shënuar në ballinën e librit vetëm emrin e vet si kujdestar, prifti krijoi një tymnajë rreth autorësisë së shqipërimit të Dhiatës së Re, që zgjati një shekull e gjysmë. Deri më vitin 1856, gjithkush mund të binte në grackën e përgatitur në Korfuz. Por në dhjetor të vitit 1856, Isak Laundz, një nga personalitetet kryesore të Shoqërisë Biblike që kishte ndjekur procesin e botimit, takohet me Hahn- in, që konsiderohej autoriteti i gjallë më i lartë i literaturës shqipe dhe i tregoi për përkthyesin e vërtetë. Nga ana tjetër J. Vreto ( 1822- 1890) ka shkruar se, sipas thënieve të K. Kristoforidhit, përkthyesi i vërtetë i Dhiatës së Re është Vangjel Meksi. Kurse Ilo Mitkë Qafëzezi shkruan se G. Gjirokastriti ka qenë vetëm epistaf ( kujdestar). Me gjithë këto dëshmi të pakontestueshme, jo vetëm trillues të zakonshëm, por edhe studiuesit shqiptarë, kishin lejuar që të vazhdonte tymnaja, e cila u qartësua plotësisht vetëm më 1971, pas zbulimeve të Xh. Lloshit në arkivat e Shoqërisë Biblike në Londër, ku u gjet dokumentacioni i plotë i botimit të Dhiatës në shqip.
IV. MËKATET NDAJ NAUM BREDHI- VEQILHARXHIT
Naum Bredhi- Veqilharxhi ( 1797- 1846), njohës i thellë i Shqipërisë dhe i shqiptarëve, hartoi programin kombëtar dhe përpunoi platformën ideologjike, që do të shërbenin për të penguar shkombëtarizimin e Shqipërisë së Jugut. Në këtë mënyrë, ai përcaktoi drejtimin kryesor të nacionalizmit shqiptar dhe specifikën e tij, që do të mbështetej mbi gjuhën amtare dhe jo mbi fetë, si nacionalizmat e tjera ballkanase. Naumi vuri gurin e parë për rilindjen e kombit shqiptar, që do të përfshinte të gjithë shqiptarët, myslimanë dhe të krishterë.
1. Porositë prej profeti të Naumit dhe idetë e tij, çuditërisht nuk janë pasqyruar në masën e duhur në tekstet shkollore, si edhe në veprën akademike Historia e Popullit Shqiptar
( HPSH). Duket se për autorët e këtyre teksteve Naumi ishte vetëm një idealist, iluminist, racionalist dhe evolucionist. Shprehja e tij se: “Në natyrën njerëzore nuk shihen kërcime, por rregull gradual” ( Letra... 1846), duket se e mbushi kupën dhe zyrtarët e kohës vendosën ta pengonin që të hynte në kryeqytetin e kombit, Tiranë, emri i tij, për t’u vendosur qoftë në pllakën e një rruge ose mbi portën e ndonjë shkolle. Sigurisht, nuk bëhej fjalë për një bust që, në mes të një lulishteje në Tiranë, të përjetësonte Naumin e Madh.
2. Në veprën HPSH, edhe kur flitet për alfabetin e Naumit, ai cilësohet i vështirë për t’u përvetësuar. Ndërsa unë do t’i besoja patriotit bashkëkohës, Athanas Paskalit, që për korçarët “mendja e tij është terezi floriri”, tek i shkruante Naumit: “.. edhe në mungesë të mësuesve dhe të shkollave, kemi mësuar të shkruajmë gjuhën amtare me lehtësi dhe shpejtësi, sa çdo komb tjetër mëson të lexojë dhe të shkruajë gjuhën e vet” ( Korçë 1845).
3. Për sa i përket çështjes së marrëdhënieve me Turqinë, jo pa qëllim nuk është trajtuar asnjëherë drejtpërdrejt në shkrimet e N. Veqilharxhit. Pas krijimit të shtetit grek dhe serb, u shprehën hapur ide shoviniste dhe aspirata ekspansioniste, sipas të cilave pas vdekjes së të Sëmurit të Bosforit, tokat shqiptare në Jug dhe Veri të vendit ishin të destinuara për t’u pushtuar nga fqinjët shovinistë. Naumi, si të gjithë bashkëkohësit e tij, në kushtet kur Rilindja po vononte të lindte, mendonte se për interesat e atdheut në periudhën e dhënë, status
quo- ja do të ishte zgjidhja e duhur. 4. Idetë origjinale të Naumit për përdorimin e gjuhës shqipe të lëvruar e të shkruar me alfabet të veçantë, për të bashkuar shqiptarët që praktikonin tri fe të ndryshme, ose gjetja e përparësisë së kombit mbi fetë që qëndron në bazë të harmonisë fetare, duhet të kishin vend në veprën akademike HPSH, madje edhe në librat e shkollave të mesme.
5. Kundërvënia ndaj veprës së Naumit del edhe më hapur lidhur me qëndrimin e akullt ndaj shkollave, ndër të cilat edhe ajo e Trebickës, ku sipas rilindësit Spiro Dine ( 1844- 1922), mësohej shqipja me Ëvetaret e Naumit edhe 10 vjet pas hyrjes së tyre në Shqipëri ( 1854).
6. Në Letrën drejtuar J. Calit, student në Vjenë, Naumi formulon për herë të parë në historiografi përkufizimin e tij për kombin shqiptar: “.. një komb si ai shqiptari, i krijuar në të njëjtën kohë me kombet e tjera, zë një vend të caktuar në tokë, ka tipare të veçanta të gjuhës, të dokeve dhe zakoneve...”, ndërsa nga Tirana e kundërsh
tojnë me një shkrim të tillë: “... për të kuptuar procesin nëpër të cilin kaloi kombformimi i shqiptarëve, duhet të zhvendosemi në Ballkanin e shekullit XIX” ( Misha, P.: Arratisja nga burgjet e historisë, Tiranë 2008, f. 22).
7. Pas çmitizimit të lashtësisë së historisë së kombit shqiptar, të Skënderbeut dhe Nënë Terezës, ja edhe “çmitizimi” i Naumit, që nis në faqen 60 të librit të sipërpërmendur, ku gjendet e shkruar një çudi tjetër: “Naum Veqilharxhi, një ndër figurat më të shquara të periudhës së parë të Rilindjes, i krahasonte shqiptarët me një larvë që pret të bëhet flutur”. Është dhunuar e vërteta. Në letrën e famshme që Naumi i drejtoi nipit plëngprishës dhe gjithë të tjerëve që fshiheshin pas tij, që në fakt ishin mësuesit e vërtetë të tij, shkruan ndër të tjera: “Por ti u besove trashë e trashë mësuesve të tu, se nga të gatuarit e njeriut dhe gjer tani kombi shqiptar paska qenë… si një larvë insektesh....” ( Veqilharxhi, N.: Letra dërguar.. - 1846). A nuk është hequr me qëllim që të ndryshojë kuptimi, fjalia: “Por u besove trashë e trashë mësuesve të tu?”
V. VANGJEL ZHAPA, I DËNUARI ME VDEKJE
1. Në veprën akademike HPSH ( 2002) del se pas vdekjes së N. Veqilharxhit ( 1846) ka pasur një “zbrazëtirë 20- vjeçare”, për sa i përket veprimtarisë patriotike të shqiptarëve. Në të vërtetë, kjo “zbrazëtirë” nuk ka ekzistuar, por është porositur për të baltosur figurat e Vangjel Zhapës ( 1800- 1865), Nderi i Kombit, dhe të Anastas Bykut, gazetari i parë shqiptar, për të groposur përfundimisht Apostol Meksin, etnografi i parë shqiptar dhe për të anashkaluar përpjekjet e patriotëve korçarë dhe të fshatarëve labovitë për futjen e gjuhës shqipe në shkollat dhe në kishat e tyre. Veçse, sikurse dihet, këta idhuj të patriotizmit shqiptarë kanë jetuar dhe punuar gjatë së ashtuquajturës “zbrazëtirë 20
vjeçare”. Por gjatë kësaj periudhe, një vit pas publikimit të promemorieve të N. Veqilharxhit, u mblodh kuvendi në Mesaplik që shpalli popullin shqiptar, mysliman e të krishterë, një e të pandarë ( 1847). Më vitin 1854, Hahn- i me Apostol Meksin si bashkautor, boton librin Studime shqiptare, ku argumentohet katërçipërisht autoktonia e shqiptarëve. Më vitin 1859, V. Zhapa me A. Bykun botojnë gazetën “Pellazgu”, gazeta e parë shqiptare në mbështetje të Rilindjes, kurse më vitin 1861 A. Byku botoi abetaren “Grammë për shqiptarët”, me alfabet të veçantë për t’u përdorur në shkollën e Labovës së Madhe me dy klasa gjimnaz, ku mësohej edhe gjuha shqipe etj.
2. Kurse Vangjel Zhapën e gjejmë në disa dokumente që vërtetojnë se gjatë viteve ’ 40 të shek. XIX qëndronte pranë Naumit në Rumani dhe “.... kishte diskutuar me javë të tëra me të, lidhur me alfabetin e tij të veçantë të gjuhës shqipe”. Nikolla Naço ( 1843- 1913) ka dëshmuar nëpërmjet gazetës së tij “Shqiptari të Bukureshtit” se “V. Zhapa daroviti 25.000 florinta dhe punoi bashkë me N. Veqilharxhin për të shtypur shumë libra...”. Sikurse dihet, librat e Naumit janë edhe dy Ëvetaret, që hodhën hapat e para të arsimit në gjuhën shqipe.
Por historiografia zyrtare mban me këtë rast një qëndrim të kundërt: “Veqilharxhi iu drejtua V. Zhapës etj., që të jepnin përkrahjen e tyre për të shtypur libra shkollorë në gjuhën amtare dhe për të hapur shkolla shqip. Por V. Zhapa doli kundër orientimit të pavarur të veprimtarisë arsimore shqiptare” ( HPSH, II, fq. 105).
Veçse historiani rumun, G. Grandea, dëshmon se: “N. Veqilharxhi kishte përgatitur abetaren e parë në gjuhën shqipe, gramatikën dhe libra të tjerë mësimorë. V. Zhapa me Arsaqin e dërguan në Stamboll me letra rekomandimi për shtypjen e librave dhe nxjerrjen e fermanit të Sulltanit për futjen e tyre në Shqipëri dhe për hapjen e shkollave ku do të mësohej gjuha shqipe. Librat u shtypën menjëherë, fermani doli dhe librat u dërguan në Shqipëri” ( Grandea, G.: Carte de alegre, Bukuresht, 1887, f. X- XI). 3. Një ekip nga Shoqëria Komisionare u dërgua në Stamboll më 11 mars 1963, për të kërkuar pronat e V. Zhapës në Turqi. I njëjti komision u dërgua edhe në Athinë, veçse dosja përkatëse nuk gjendet në të gjitha arkivat shqiptare që u kontrol
luan me këtë rast. Në dosjen me nr. 826, që sipas shënimit në ballinën e saj duhet të kishte 59 fletë, në të vërtetë u gjetën vetëm 10 fletë, që i përkasin raportimeve të Shoqërisë Komisionare lidhur me pasurinë e V. Zhapës në Turqi.
Por fletët që i përkasin aktivitetit të komisionit të Shoqërisë Komisionare gjatë qëndrimit në Greqi, ku gjenden vallë? Prej kohësh janë siguruar dëshmitë verbale të dy prej anëtarëve të ekipit të Shoqërisë, që pohojnë qëndrimin e tyre në Athinë pas largimit nga Stambolli.
Kurse në Athinë ose në një vend tjetër, shtyrë nga “Raisons d’ Etat” ( për arsye të interesit shtetëror), duket se është arritur një marrëveshje në mes shtetit shqiptar, që në ato kohë pas ndërprerjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik ndodhej në gjendje të vështirë ekonomike, dhe atij grek, për “shkëmbimin” me Greqinë të V. Zhapës karshi një pjese të pasurisë të tij.
Ndërkohë që V. Zhapa po harrohej dhe ndihma e përvitshme prej 1.700 napolona flori që dërgonte në Labovë ishte ndaluar që prej vitit 1945, ndodhën një varg ngjarjesh të çuditshme:
- Në zbatim të marrëveshjes së supozuar në mes dy shteteve, për habinë e të gjithëve u botua një shkrim në revistën “Studime historike”, 1965, 2, në faqet e së cilës V. Zhapa cilësohej si armik.
- Pas shkrimit të mësipërm në Labovë, Tiranë dhe kudo ku banonin labovitë, u organizua një fushatë e egër për baltosjen e figurës së Vangjel Zhapës.
- U gjet vetëm një labovit, i cili pranoi të shkatërrojë varrin e V. Zhapës në Labovë dhe bustin e tij, që në të vërtetë ishin vepra arti ( 1970).
Duket se edhe shkatërrimi i varrit të Vangjel Zhapës, që do të ndërpriste përfundimisht lidhjet me atdheun e tij, ishte pjesë e marrëveshjes.
VI. ANASTAS BYKU - “TOSKU I INSPIRUAR NGA DASHURIA PËR TË KALUARËN DHE TË ARDHMEN E POPULLIT TË TIJ”- GUSTAV MAJER.
1. Në tekstin HPSH, 2000, II, f. 105, figura dhe vepra e Anastas Bykut ( 1828- 1878) sulmohet duke përdorur argumente të sajuara dhe kontradiktore: “A. Byku, ndonëse ishte për ruajtjen e karakterit të veçantë të popullit shqiptar, u shpreh kundër zhvillimit të tij të pavarur dhe për përfshirjen e tij në gjirin e helenizmit”. Në të vërtetë, grekët me gojën e tyre pranonin se “Ai ( Byku) zhvilloi një polemikë të ashpër me gazetarin grek Nevukos, i cili përdorte argumentin se shqiptarët ortodoksë ishin vetvetiu pjesë e helenizmit dhe mësimi i shqipes prej tyre, që do të kryej sipas programit të A. Bykut dhe të V. Zhapës, do t’i largonte nga helenizmi në vend që t’i shkrinte me të” ( Pellazgu, 29. XI. 1860). Ky ishte në të vërtetë qëllimi i Zhapës dhe Bykut, që të pengonin helenizimin e Shqipërisë së Jugut. V. Zhapa së bashku me A. Bykun shtruan në mënyrë programatike se, “Në qoftë se nuk e mësojmë popullin shqiptar në gjuhën e tij amtare,