Nga një shëtitje në vigjilje të Ditës së Fitores
“Jeta është e shenjtë. Satrapëve as që u bëhet vonë fare, ata atë duan, u pastrohet rruga. U lehtësohet puna.”
Jam rrugës për në parkun natyror Beaumont, që nuk e njoh ende, nja gjysmë ore...
NGA NJË SHËTITJE NË VIGJILJE TË DITËS SË FITORES
... ecje nga vendi ku banoj. Hera e parë që shkoj deri atje, nuk i kishte ardhur radha: 100 metra larg shtëpisë kam pyllin, nga ana tjetër parkun e vogël aziatik, 500 metra më larg parkun e madh floral, më pranë parkun e bashkisë etj. Gjatë pandemisë këtu në Francë, na është kërkuar t’i kufizojmë lëvizjet dhe takimet, por kemi të drejtë t’i japim vetes “liridalje” për një sërë të gjatë arsyesh, ndër to edhe për aktivitet fizik, ajrosje, takim me natyrën, me diellin.
Një studim francez i Federatës së Peizazhit para disa vjetësh konstatonte se 5 miliardë euro shpenzime shëndeti mund të ekonomizoheshin çdo vit në Francë, vetëm nëse çdo njeri do të kishte një dritare mbi një hapësirë të gjelbër. Jemi mësuar t’u japim më shumë kredi shifrave, sidomos kur mbarojnë me euro, por a ka më njeri që nuk e di rëndësinë e gjelbërimit? Për oksigjenimin e njeriut, pakësimin e stresit, rritjen shëndetshëm të fëmijëve, nxitjen e aktivitetit fizik, relaksin, emocionet pozitive, ngushëllimin në raste fatkeqësish, zvogëlimin e agresivitetit dhe të lodhjes nervore, forcimin e sensit të bashkësisë etj.
Nuk guxoj të mendoj se ç’burgje betoni do t’u lëmë pasardhësve për qytete në vendlindje. Jabanxhinjtë, që do të vijnë ta banojnë Shqipërinë kur edhe shqiptari i fundit të jetë larguar, do thonë “Phhhhë! Çfarë barbarësh!”
Po eci në park tashmë. Jo larg portës nga hyra has një memorial, të shkruar nga të dyja anët. Ja se ç’thotë njëra:
“Në kujtim të 27 pengjeve të Shatobrianit dhe të vëllezërve të tyre të Nantës dhe të Zhirondës, pushkatuar nga ushtria hitleriane, me ndihmën aktive të autoriteteve të shtetit francez, në tetorin e tmerrshëm 1941.
Sakrifica e tyre dhe e gjithë të masakruarve dhe të pushkatuarve, të rënë për liritë tona nga 1940 deri në 1944, e kanë rritur rezistencën e popullit francez përballë okupatorit dhe tradhtisë. Rroftë kujtimi i tyre, zjarri i qëndresës nuk do shuhet. Montrëj, më 22 tetor 2000" Shkoj nga ana tjetër e memorialit: Janë emrat dhe mosha e secilit prej të pushkatuarve. Me i riu është 17 vjeç, nxënës liceu, Guy Môquet. E kam ditur prej kohësh këtë emër, një stacion metroje dhe një rrugë e Parisit, një licé dhe shumë vende të tjera nëpër qytetet e Francës mbajnë emrin e tij. Çfarë nuk është bërë për të: emisione, artikuj, filma, libra, e megjithatë nuk më ka qëlluar t’ia shoh ndonjëherë portretin. E kërkoj në smartfonin tim. O Zot, çfarë drite! Një yll djalë.
Mësoj “përkujdesjen” e qeverisë kolaboracioniste të kohës që ata që u zgjodhën për t’u pushkatuar nga lista e rezistentëve, të ishin komunistë. Mësoj se me urdhër të ishPresidentit Sarkozy, letra e lamtumirës për familjen e djaloshit komunistit Guy Môquet lexohet çdo vit në ditën e parë të mësimit në çdo shkollë të mesme të Francës dhe që kjo paska ngjallur një polemikë, të cilën njëri nga autorët e mi të preferuar, Maurice Druon, ish- rezistent edhe vetë, por nga krahu i De Gaulle- it, e përmbyll në këtë mënyrë:
“Le t’i përmbahemi kohës: ajo që ishte e rëndësishme ishte të rezistoje, nuk ishte të dije në ishe me komunistët apo me golistët. Ia vlen t’ua kujtosh herë pas here të rinjve, që e kanë harruar ose nuk e kanë ditur kurrë se jetën në
Republikë sot e kanë falë djemsh si Guy Môquet”.
Në ditët e fundit para pushkatimit, Guy Môquet u dashura me një vajzë të moshës së tij, në kampin ku i mbanin të burgosur. Ishin parë vetëm përtej një muri. Ajo ka thënë në vitin 2007 se Guy Môquet “do të ishte çmendur po të shihte gjithë çfarë bëhet duke përdorur emrin e tij”. Ajo e thotë këtë për në Francë. Çfarë cinizmi për ne! A imagjinohet dot ç’do të kishin bërë të rënët tanë, them me vete, po të shihnin se përse u përdor e si po përdoret edhe sot e kësaj dite gjaku dhe emri i tyre nga ata që morën pushtetin dhe që e kanë edhe sot?
Shoh foton e Guy Môquet- së: vetëm si “kokë pa larë” nuk më duket, as si ndonjë profil “me opinga”, siç bëhet fjalë për dëshmorët tanë. Ishte bir i një deputeti, që vinte nga hekurudhat dhe sindikalizmi. Mendoj për hallën time, Cecilia Plasari, 17 vjeç edhe ajo, bijë babai që e kishte shumë për zemër sindikalizmin. U vra në qershorin e vitit 1944, e mitraluar nga një aeroplan gjuajtës gjerman gjatë një veprimtarie të rinisë antifashiste në “zonën e lirë” të Korçës. Yll vajzë e bukur, me gjuhë të huaja e talente. Nëpër foto, veshjet e saj janë plot hijeshi e finesë. Pra, pa “opinga”. Shtëpinë e kishte në kryeqytet, nuk zbriste nga mali, por edhe sikur! Ç’është ky racizëm “opingash” e “malesh”? Ç’përfaqësojnë ata që guxojnë ta bëjnë?
Po, moj po, guxojnë! Mirë të tjerët, por edhe njerëz që nuk ta pret mendja. Ky park më kujton atin e njërit prej tyre.
Ishte një artist që i donte shumë lulet dhe parqet, shkonte bashkë me tim atë në Kopshtin Botanik për shartime, fara lulesh, fidanë etj. Një aktor i pakrahasueshëm i një niveli shumë të lartë, me një finesë, një kulturë dhe një elegancë si ai. Më ka iniciuar në fjalën poetike në Pallatin e Pionierëve. I kam shumë borxhe në zemër. E, ndër të tjera, një kujtim: një palmë të mbjellë në oborrin e shtëpisë në Tiranë, që ma kishte bërë dhuratë për dhjetëvjetorin tim. Sa herë gjendem para kësaj palme, mbyll sytë dhe e kujtoj me dashuri e nderim dhuruesin, mësuesin, siç po kujtoj përpara këtij memoriali djaloshin Guy Môquet.
Mirëpo, kur i hap sytë, duhet të shoh në televizor të birin, deputet në Kuvendin e Shqipërisë. “Zbritën ata nga mali me opinga…”. Sjellje prej demokrati kjo? I ati nuk do ta bënte kurrë.
Vërtet që këta të tanishmit janë pa opinga. Duke u vjedhur njerëzve edhe ajrin edhe klorofilin, patën se me ç’të mbathen me këpucë të shtrenjta sa për të mbajtur me bukë një fshat të tërë. Me ato këpucë shkelin mbi ata që vijnë nga malet dhe të cilëve u vjedhin bukën. Ata që hëngrën plumbin kahmot, hanë edhe sharje sot dhe kjo është gjithë çka gjetëm për të ndërtuar demokraci dhe për të evituar të tjera diktatura: “Never more opinga!”
Thoshte Goethe- ja: “Nuk kam parë kurrë një njeri të aftë të tregohet mosmirënjohës”. Por këtu nuk bëhet fjalë për mosmirënjohje, bëhet fjalë për përdhosje. Ç’fitojnë këta duke bërë këtë përdhosje dhe në emër të kujt e për çfarë interesi e kanë bërë dhe vazhdojnë ta bëjnë? Ia kanë arritur qëllimit, gjithsesi. I kanë përçarë njerëzit dhe ata nuk dinë më se kë të përdhosin më parë. Ka mbaruar dashuria për njëri- tjetrin, për bashkëvuajtësin “me ngjyrë tjetër”. Jo më për mustaqet e Çelos, por për këpucët e të bijve të Çelos.
Unë e para i bëj pyetje vetes: A ka kuptim, në këto kushte, të luftosh për të tjerët kur vetë i ke punët në terezi? Jo, për besë. Nuk do ta jepja më jetën për njeri. “Sigurisht, do doja të jetoja. Por ajo çka uroj me gjithë zemër, është që jeta ime të shërbejë për diçka”, thotë Guy Môquet në letrën e lamtumirës. Jetët e më bujarëve tanë shërbekan për përdhosje dhe përçarje: ku ta gjesh më “heroizmën” dhe “idealizmin”, kur të tillë dimra dalin beharët? Tanimë, edhe prindërit na kërkojnë të kujdesemi vetëm për veten. Një muaj më parë i tregoja tim eti në telefon dëshpërimin tim të thellë për vdekjen e këngëtares turke Helin Bölek, e cila vdiq si martire pas një greve urie prej 288 ditësh ndaj regjimit të Erdoganit. Ajo dhe miqtë e saj të burgosur nuk e kishin pranuar akuzën për “terrorizëm” me këngët e tyre, sipas shijes së kundërshtarëve të Erdoganit, që u mundën nga heronjtë e këtij, të cilëve një memorial iu ngrit edhe në parkun tonë të liqenit. Im atë, që ka jetuar disa epoka dhe i trembet rrezikut të këtyre “terrorizmave” edhe te ne, të ndonjë vëllavrasjeje me memoriale, nxitoi të më bënte esëll: “Ka bërë gabim me grevën e urisë! Jeta është e shenjtë! Satrapëve as që u bëhet vonë fare, ata atë duan, u pastrohet rruga! U lehtësohet puna!”.
Ndjeva në zërin e tij të njëjtin shqetësim që pata pasur vetë
para dy vitesh, kur në oborrin e Teatrit Kombëtar flitej për një grevë të mundshme urie, të cilën e pata kundërshtuar publikisht, po aq në emër të shenjtërisë së jetës e të shëndetit të miqve të mi.
E, pra, pati njerëz që nuk e kursyen jetën. Pati mijëra prindër që u kishin komunikuar fëmijëve aq dashuri për atdheun, për lirinë dhe për dinjitetin sa që nuk i ndaluan më dot të përfshiheshin në rezistencën antifashiste, të cilën në Shqipëri pikërisht nxënësit dhe studentët e filluan. Kishte nga ata që lufta i përfshiu familjarisht, ngaqë veprimtaria antifashiste e prindërve rrezikoi dhe modifikoi edhe jetën e fëmijëve. Dy nga ata i kam njohur nga afër, ngaqë ishin gjyshërit e mi.
Kur punoja dikur me regjisorin dhe dramaturgun mitik Armand Gatti, tek bënim seanca shkrimi kolektiv, ai na kërkoi t’i përgjigjeshim pyetjes “Çfarë është e shenjta për ju?”, duke dhënë edhe tre shembuj. Njërin prej tyre ia kisha kushtuar gjyshes sime, Kaliopi Nushi ( Plasari). Ja një përmbledhje:
“Gjyshja ime nuk bënte lutje. E, megjithatë, çdo natë përsëritej në familjen tonë një ritual i shenjtë. Gjatë atyre momenteve, ne mundoheshim të mos bënim zhurmë dhe askush nuk hynte në dhomën e saj. Një herë, kur isha e vogël dhe kur nuk e dija ende që ky ishte rregull në familje, dola nga shtrati dhe i hyra në dhomë pa trokitur. Ajo ishte në këmbë, përballë portretit të së bijës të vrarë gjatë Luftës se Dytë Botërore nga ushtria hitleriane. Po fliste dhe ishte e përlotur. “Çfarë ke? Çfarë po bën?”, e pyeta e trembur. “Po i flas vajzës sime”, m’u përgjigj. Nuk e mësova kurrë se ç’i thoshte, por e shenjta për mua mori pamjen e këtij adresimi.
Në murin përballë fotos së Cecilias kishte një tjetër foto, atë të ungjit, Gjergj. Edhe ai kishte marrë pjesë në Luftë, që katërmbëdhjetë vjeç, që kur prindërit qenë detyruar t’i largonin fëmijët nga kryeqyteti për t’u shpëtuar reprezaljeve naziste. Përndryshe, në nëntorin e 1944- s do t’i kishin gjetur të masakruar nga skuadra naziste në oborrin e shtëpisë së tyre të djegur, siç u gjetën kufomat e fqinjëve që kishin bërë zgjedhjen e gabuar, duke u strehuar në oborrin e shtëpisë sonë. Im ungj Gjergji edhe ishte plagosur, kishte një zgavër në klavikulë. Foshnje, fusja grushtin në atë zgavër, sikur të doja ta zhbëja. Nuk e shihnim më ndërkohë, përveçse në atë foto: në ato vite ishte i internuar. Siç kishte qenë burgosur më parë edhe gjyshi.
Por gjyshja ishte ajo që mua më ka intriguar më shumë gjatë gjithë jetës. Bashkë me qumështin e gjirit ajo u dha fëmijëve idealin e një bote më të mirë, me liri, barazi, vëllazërim, ideal që e kishte përqafuar në Francë ku ishte rritur dhe shkolluar. A i fliste ajo edhe këtij të vdekuri të gjallë, birit të internuar, në këto mbrëmje me mbledhje fantazmash? Çfarë mund t’u thoshte? U kërkonte falje që atyre iu desh të përfshiheshin, aq të rinj, në Luftën Antifashiste, që për të dhe bashkëshortin ishte e shenjtë? I përgëzonte? U ankohej për zhgënjimin dhe dhembjen prej nëne, prej qytetareje, prej patrioteje të stërplagosur, në zhgjëndrrën pas të gjitha sakrificave? Nuk e mësova kurrë. Ajo iku nga kjo botë kur unë isha 11 vjeçe. Forca, me të cilën disa njerëz fisnikë mbajnë dhembje dhe zhgënjime të këtyre përmasave, është për mua shenjtëri”.
Si dhe qindra shqiptarë të tjerë të shtresave të pasura e të mesme të asaj kohe, Cecilia, edhe pse e rritur me dado dhe kujdestare, me gjuhë dhe kulturë frënge, kishte sy dhe zemër për të tjerët, edhe preokupime që i tejkalonin caqet e interesit të shtresës së vet. Empatia e bënte të futej në lëkurën e shoqeve të defavorizuara, duke shtruar që në moshë të vogël pyetje me një maturi, që sot, kur polarizimi i shoqërisë është bërë i frikshëm dhe mjerimi i pasuportueshëm, janë aktualitet i gjallë. Po citoj, në njërën prej skicave të saj letrare, të botuar në atë kohë te “Vatra shqiptare” ( 1942) me pseudonimin Liliana, tanimë të ribotuar disa herë:
“Kur kaloj rrugës, shoh dy botë. Njerëz të veshur mirë dhe të tjerë të rreckosur. Ka njerëz pothuaj të zhveshur e të zbathur. Disa rrojnë në të ngrohtë në pallate dhe të tjerët në kasolle. Thonë se kështu është bota. Po pse kështu? Një gjë nuk kuptoj: pse të mjeruarit përbëhen prej atyre që punojnë dhe pse të lumturit përbëhen prej atyre, që përgjithësisht nuk punojnë? Thonë: Kështu e ka rregulluar Zoti...”.
Po ngryset dhe njerëzit janë rralluar në park. I kthehem edhe një herë memorialit para se të largohem, e marr në foto. Kujtohem se pas dy ditësh do të jetë 75vjetori i Ditës së Fitores mbi Nazizmin dhe të tillë memorialë do të mbulohen me lule.
Ah, po, nuk kam shkruar ende frazën lapidare që gjendet në mes të emrave të dëshmorëve. Sot e gdhendur në gur, ajo përmbyllte letrën e lamtumirës së Guy Môquet- së, por është gjetur, edhe te baraka e të pushkatuarve, e gdhendur si amanet në një copë dërrase, që ruhet në Muzeun e Historisë së Gjallë të Francës: “Ju që mbeteni, jini të denjë për ne të 27- tët që po vdesim”. Meqë mirënjohja e heshtur nuk i shërben kurrkujt, unë për vete dua të bëj publike mirënjohjen time për të gjithë ata që luftuan dhe humbën jetën për liritë tona, në vendlindje si dhe në botën që më ka adoptuar. Pavarësisht se në Shqipëri ato liri u katandisën keq e mos më keq, siç po katandisen edhe sot e kësaj dite, sigurisht me bashkëfajësinë e vetë shqiptarëve.
I përjetshëm qoftë kujtimi i dëshmorëve tanë si dhe ai i të ngjashmëve të tyre kudo në botë!
Të tjerët le të bëjnë si të duan.