Në qytetin- burg, Zija Çela lëviz lavjerrësin urban
“Tetë romanet e tij të fundit, të marra së bashku, përbëjnë sagën alegorike më të madhe të letërsisë shqipe”
Romani i ri i Zija Çelës, “Lavjerrësi i Qytetit”, sjell një dramë me konotacion universal, e krijuar nga ligësitë dhe vanitetet njerëzore, kur e mira dhe e keqja ndërrojnë vendet, kur vesi ia zë vendin virtytit, kur e pandershmja ngrihet mbi të ndershmen, në një shoqëri ku vlerat morale këmbehen me pasionet e ulëta, duke humbur çdo masë për të identifikuar të drejtën dhe të vërtetën.
Ky roman, ku Zija Çela lëviz lavjerrësin urban, është një metaforë që funksionon në të gjitha kohët, në të tashmen dhe në të ardhmen, një metaforë e frikshme me absurdin e saj, por domethënëse me porosinë e gjithëbotshme.
Zija Çela nuk resht të na sëmbojë me depërtime të mprehta kritike. Por edhe të na i shërojë plagët me vëzhgimet e holla brenda shkarjeve tona të marrëzishme, duke vazhduar të na nxjerrë të gjithëve në projeksione imagjinare të pashembullta. Duke na gjykuar ashpër, por edhe duke na përqeshur njëkohësisht. Duke na marrë me të mirë hera- herës, por edhe duke na fshikulluar pamëshirshëm. Duke krijuar situata dhe personazhe, që mbahen mend për çmendurinë dhe kotësinë e ekzistencës së tyre, si antiheronj të paparë të një kohe dhe të bëmave të saj pa lavdi.
Në romanin e ri të Çelës, në një vend imagjinar, ndodhin gjëra vërtet të çuditshme, por aq të nxitura nga marrëzitë tona kolektive dhe individuale, sa të na duket krejt e mundshme që një mëngjes të bukur të zgjohemi pikërisht në një vend të tillë: një qytet- burg, ku nuk kuptohet më kush është i lirë dhe kush është i burgosur, kush është i ndershëm e kush i pandershëm, kush është i dënuar dhe kush gjykatës, kush është viktimë dhe kush është kriminel. Në këtë pikë, në ndërtimin e një realiteti imagjinar dhe metaforik, Zija Çela i ngjan një Oruelli të letërsisë shqipe.
Edhe te “Lavjerrësi” spikat gjithnjë identiteti i veçantë shkrimor, që autori e ka krijuar me kohë, proza e tij me frazë të gdhendur hijshëm, me leksik funksional, shpesh me kuptime të bartura dhe depërtime të thella në botën e ndjesisë e të mendimit. Në këtë proces krijues elegant e sqimatar, siç bëhet përçmues ndaj vogëlsisë njerëzore, ai shfaq papajtueshmëri ndaj së rëndomtës letrare dhe përdorimit “pa dinjitet” të atributeve artistike të fjalës së shkruar. Por njëkohësisht, po aq sa ç’është kërkues, Zija Çela është edhe demonstrues i një standardi gjuhësor të arrirë në të tëra mundësitë shprehëse, mbi të gjitha, duke krijuar një model shkrimi që bashkëkohëson dhe modernizon letërsinë shqipe në të gjithë përbërësit e saj.
Siç jam shprehur tashmë, Zija Çela është shkrimtar që materializon në letërsi ndryshimet substanciale në botën shqiptare. Ai identifikohet si shkrimtar përfaqësues i letërsisë shqipe, në kohën kur në mileun shqiptar ndodhnin ristrukturime dhe përmbysje të mëdha. Ndryshe nga shumë autorë të asaj periudhe, të cilët nuk arrinin t’i kapnin këto rrjedha, me Zija Çelën do të ndodhte një fenomen tjetër: ai do të jetë në krye të shkrimtarëve shqiptarë që, në pikëpamje letrare, nuk e traumatizon rënia e një sistemi vlerash dhe ngritja e një sistemi të ri vlerash. Në fund të viteve tetëdhjetë dhe në fillim të viteve nëntëdhjetë, Zija Çela e kishte shpallur tashmë programin e tij letrar. Ai do të realizonte ciklin e parë të romaneve të rëndësishme, “Gjaku i dallëndyshes”, “Gjysma e Xhokondës” dhe “Banketi i hijeve”, me të cilat do të bëhet model i frymës së re në prozën shqipe. Ndërsa tetë romanet e tij të fundit, të marra së bashku, përbëjnë sagën alegorike më të madhe të letërsisë shqipe.
Lexuesi shqiptar, i cili sot lexon Markesin, Sabaton, Kunderën, Grasin, njësoj si Xhojsin, Prustin, Kafkën, Kamynë, Kalvinon e Buxatin, mund ta lexojë më me ëndje edhe Zija Çelën sepse, nga njëra anë ai sublimon arritjet e mëdha të prozës së shekullit XX në ndërtimin e fakturës tekstore dhe të prosedeut, ndërsa nga ana tjetër, me risitë bashkëkohore estetike dhe me tematikën e veprave të tij u bën jehonë pësimeve dhe dilemave të shoqërisë njerëzore.