“Mbeti përherë poet i mallit dhe i ndarjes pa kthim”

"Kthimi i Martin Camajt tash së voni në altar të kujton një dhomë muzeu me çelësa në bravën e harresës"

Martin Camaj është poeti më modern që lidh natyrshëm poezinë e re shqipe me De Radën, Mjedën, Migjenin, Lasgushin, syth i ri përtëritës i traditës më të mirë, sup më sup me poezinë europiane. E, paçka se jo fizikisht pranë, Shqipëria është e gjithhershme, kryezonja e dremitur e ëndrrave të tij, paçka se herë- herë e humbet besimin ndaj ashtës si i ati që shihte shpatullën e berrit dhe nuk i beson më profetizimit primitiv, ai gërmoi vazhdimisht në rrasht, në lëkurën e pergamenave të lashtë e, atje, thellësive e honeve, gjeti fytyrën e saj, tempullare si të Afërditës…

"ndër eshtna armiqsh".. dhe "lypi fletë të njoma hithash", zgjodhi hidhërimin si i ati e i gjyshi. Rrëpira ekzistenciale e ka mësuar se po ra këmbëpërpjetë ajo mbetet ashtu e gjallesat e vogla, morrat e kandrat e hanë. Në gollet e historisë ajo shumë herë është dukur e zhdukur por jo, ajo befas ngrihet prej dheut, e një qenie toke s'e shkel dot dimri. Heq e vuan, por e di fatin, kjo është jeta breshkane… ngec shkretëtirës nëpër shkurre e pluhur, plagosur e djegur "sa me iu pas ngjitë rrashta në lëkurë" ( f. 50). Qenia e saj rrëpirave e rrokullimave ka filluar me gjak e i është dashur dhe të murohet. Poetit nuk i pëlqen ndeshja me përbindësha e qytetërime, që në jetën e Dranjës kanë lënë gjurmë shkretëtire mbi dhe e nën dhe. Ama, kujton se më parë ka pasur më tepër zë. Zoti i lashtë kish ndrequr me rrashtin e breshkës ( sonë) të parën vegël muzikore, të cilën ia fali Apolit e ky "me muzikën prej ashtit të saj i zbuti të tana shtazët e egra… e përmalli dhe breshkën … sa me nxjerrë një pikë loti, por kjo nuk u bë lotore dheu"( f. 68). Ajo s'e mban mend mashkullin - thotë autori - por çon kryet e shikon diellin e në mend, mjegullueshëm, i shfaqen bij e bija. Vazhdimësia përbën betejën përfundimtare të qenies. Martini krijon një ekzistencë tjetër që ka të bëjë me lindjen, atë të artit. Ja kështu, mungesa bëhet ndjeshmëri poetike, e ndërton pallatin me njëqind kate, poemën kuptimplotë, atdheun poetik ose atdheun e munguar. DY ENË KOMUNIKUESE QË NUK FUNKSIONOJNË

Si diçka jashtë ligjeve të natyrës. Atdheu dhe ai. Dy të vetët që nuk duan të njihen. Në rastin e talenteve të mëdha dhe ekuacion me dy të panjohura. ( Dhe një faj në mes. Jo moskuptim. Divorc ose më mirë braktisje.) Dy skaje që s'mund të ndriçohen pa njëri- tjetrin. Se edhe atdheu s'ka kuptim pa frymën e poetit, se edhe skaji tjetër do ishte frymor i pafrymë. Ka një marrëveshje tepër të veçantë midis Martin Camajt dhe atdheut. "Marrëveshja rrodhi sepse unë nuk ia preva kurrë rrugën Dranjës" ( f. 75), ndërkohë as Dranja s'u mor me të. Ka një kthim shpine nga të dy dhe, do vinte një kohë, që do gjykoheshin distancat e braktisja do rëndonte si baltë e rëndë mbi atdheun. Por poeti e ka atë me vete si pikë diellore në sy. Në ashtin e mëmëdheut, ai sheh si në pasqyrën e botës gra e vasha, nuse, malësorë, zogj e flutura. Të gjitha mbi Drin. Atje është qafa e botës, si çdo vendlindje për çdo poet. Dhe përmbi një hënë ku mbillen të lashtat, malin dhe detin, dëborën dhe delet… dhe shira të kithët… Pulsi i poetit rrjedh në damarët e saj, por vetëm në gjumë. Gjithçka nderim dhe vuajtje, por jo harresë. Gati- gati një zemër e përbashkët në dy trupa. Si dy enë komunikuese, që çuditërisht, në këtë rast, nuk rrjedhin te njëra- tjetra… Dhe kënga e humbjes, për më të dashurin që mungon… për Dranjën....

Është e patjetërsueshme Dranja për poetin. Ajo, e vogë- la, mbart mbi shpinë të gjitha vulat e kontinentit. S'ka rëndësi perimetri i pafund i sferës, por pika e qendrës, cilësia jo masa, zemra jo trupi. Për poetin që i ngre ultësirat në Himalajë, ajo është dhe histori dhe dhimbje, por sidomos frymë, frymë e ngujueme në asht, e sidomos dëshpërim e mall poetik… Portrete me pamje të zbehta në pasqyra të gërricura. Pasqyrë e njëri- tjetrit larguar. Si të gjitha mendjet e ndritura të Rilindjes, gjak i shprishur shpërndarë gjithandej, por nga i njëjti burim zemre. Atdheu kurrë nuk "shkoi" tek ai. Rrugët qenë thyer. Kish të bënte me një atdhe që s'kish nevojë për frymën e bijve të vet. Kjo është më tepër drama e atij që mohon më të mirën e vetvetes… Dhe eshtrat e tij të bardha drithërohen kur nga atdheu i tij ngrihet ndonjë zë prej korbi..

Dranja për poetin është kujtim, ama, kryezonjë e librave të tij. Dhe "dëshiroj të mbesë përherë aty" ( f. 78). I ftohtë atdheu i Martinit, rrashtë gur. Mermer me statuja të vdekura, pa vena gjaku përmes. Por poeti ia fal heshtjen, fyerjen, mosnjohjen, mohimin ( por jo shpifjet), kokëpremjen, vetëm… ( sa pak, sa pak kërkojnë poetët!) të mbetet e vetmja hajmali "me mbetë gjithmonë para syve të mi si hana me fytyrë tjetër, gjithnjë e re dhe e vjetër në andrra e rrëmime…" ( po aty). Shira të kithtë dhe borë dhe një brymë e përhershme vesh xhamet e mjegulluara të dritares… Fort mirë e di se një gjëmë i ka ndodhë Dranjës. "Rrashtës i shihen tash ( jemi në vitet ' 70- të) vetëm njolla të gjelbra e rava e deje gjaku…". Tash, raportet e tij me të janë vetëm raporte dijesh e përvojash, histori dhe traditë dhe zhgënjim i plotë pa kthim... I virgjër. Si bredh. Që lartësohet në vetmi. Dallëndyshja s'ka rrugë tjetër veçse të zbardhet. Në distancën që sa vjen e zmadhohet midis tij dhe atdheut, ka një mëri në mes. Një kthim shpine. Mur më mur. Dëshira për kthim tretet. Si plëngprishës, jo se jo. Dhe ai bëhet vazhdimisht ATJE. I dëgjon tek zbresin ortekët. "Është barrë e vrame në bark të nanës" e kafen e pi të hidhur. Dhe ceremoninë e mortit e ngre atje, atje ku vatra e shuar ndez qirinjtë, ku nxijnë rrasat e tymtarit, ku hesht i ftohtë rrethi i hirit, ku shqyen fytyrën ujku i habitur, ku një pishë e heshtur nusëron në hone, ku loti e djeg syrin faqeve të nënës mes për mes… E guri u bë mall, e malli u bë qyqe, e qyqja u bë motër… E lugjeve të bardha qan me kujë: O vë- lla, ku je, në ç'gur a degë dielli je tretur, o Gjon, o Gjon, o vë- lla…!

Por, dhimbja për të nuk dhëmb më… Tash qëndrojnë pezull shkëndijat… bërthamat e dritës ose madrigalet e mia…

EPILOG Kthimi i Martin Camajt tash së voni në altar të kujton një dhomë muzeu, me çelësa në bravën e harresës. Është një akt kortezie pa e bërë të vetin. Formaliteti i ndereve dhe dekoratave për të, për Nënë Terezën, Gjergj Fishtën, Ernest Koliqin etj., sikur të kujton një ftesë për të heshtur. Komuniteti shqiptar nuk është i gatshëm t'i bëjë frymë e veprim, funksion e pika referimi, e, rrjedhimisht, jo lëndë të ndërgjegjes kombëtare. Dhe atje në altar ka një heshtje të përzishme, një kontradiktë të mbyllur që nuk pranon të sqarohet. Dhe një kodoshllëk. Atje ku pranë rrinë nderet e kombit, akoma çirren zërat panegjirikë për nënën Shqipëri, me gjak e lule mbuluar, ditirambe mbërthyer me gozhdë të ndryshkura, vaj pushkësh e male që s'dinë përse mendohen, bunkerë e vrasje dhe skelete të zgjatura eshtrash metalike si me qenë një pyll armature… Martini hesht. Si statujë që s'duhet të zgjohet nga mermeri. Por, edhe kështu, ai godet fisnikërisht si poet. Bleta është kthyer në flutur të murrme, anonime e popullore nga "ata që shkruajnë ndër ne"… që vjelin në ty fjalë e trajta e rima "figura të vjetrueme" e deri shëmbëllesa ku fshihet palca e dhunës. Martin Camaj është poeti më modern që lidh natyrshëm poezinë e re shqipe me De Radën, Mjedën, Migjenin, Lasgushin, syth i ri përtëritës i traditës më të mirë, sup më sup me poezinë europiane. E, paçka se jo fizikisht pranë, Shqipëria është e gjithhershme, kryezonja e dremitur e ëndrrave të tij, paçka se herë- herë e humbet besimin ndaj ashtës si i ati që shihte shpatullën e berrit dhe nuk i beson më profetizimit primitiv, ai gërmoi vazhdimisht në rrasht, në lëkurën e pergamenave të lashtë e, atje, thellësive e honeve, gjeti fytyrën e saj, tempullare si të Afërditës…