Programi opozitar meriton një shans

Nga njëra dekadë në tjetrën, ekonomia po rritet shumë më ngadalë: nga 9.7% në vitet 1990, në 5.6% në dekadën e parë të vitit 2000 dhe në 3.4% në dekadën e tretë, duke lënë mënjanë episodet e krizave. Qasja ndaj këtyre zhvillimeve shqetësuese ishte përqendruar pothuajse ekskluzivisht te përdorimi aktiv i financave publike. Por, duke mos qenë në gjendje të gjenerojë të ardhura të mjaftueshme për të përballuar nivele të larta të shpenzimeve publike, rezultati final i kësaj qasjeje politike janë shifrat e borxhit publik që kanë kapur nivele shqetësuese. Për t’i përkeqësuar dhe më shumë gjërat, detyrimet kontingjente buxhetore që janë akumuluar në sajë të kontratave të PPP, - të panumërta, të paarsyeshme dhe aspak të bazuara në logjikën financiare, por edhe korruptive, - mund të bëhen të paparashikueshme në varësi të ecurisë së ciklit të biznesit. Dy goditjet e fundit negative, tërmeti i nëntorit 2019 dhe mbyllja dhe kufizimet serioze që ka imponuar pandemia e COVID-19, e kanë rënduar gjendjen sociale dhe ekonomike të vendit. Sektori privat i ekonomisë po mbijeton kryesisht me “dhjamin” e vet, veçanërisht bizneset e vogla dhe të mesme që janë dhe ushtria masive që ushqen ekonominë, krijon punësim dhe siguron të ardhurat për mbijetesën e familjeve. Segmente të gjera të biznesit, veçanërisht në sektorët që krijojnë punësim masiv, sot janë nën kërcënimin e falimentimit: aktiviteti ekonomik është përgjysmuar për të paktën 1 në 3 biznese, sipas vëzhgimeve që kanë ofruar studimet e ndryshme. Gjendja sociale e popullsisë është përkeqësuar: nëse para pandemisë më shumë se 40% e familjeve shqiptare jetonin në varfëri, sot ky tregues është shumë më i lartë, pasi vulnerabilititeti ndaj varfërisë ose probabiliteti që një familje të bjerë në varfëri, siç kanë nënvizuar studimet e shumta empirike, ka qenë një tipar permanent i shoqërisë.

Shkurt: konteksti social dhe ekonomik i vendit, dëshmon për deformime shumë serioze që janë akumuluar përgjatë viteve. Nëse duam të vendosim ekonominë në një trajektore të një rritjeje të fortë e të shpejtë dhe të ruajmë kohezionin e dëmtuar të fabrikës sociale, sot është koha për të ndërmarrë reforma agresive dhe të vërteta. Partia Demokratike dhe opozita në tërësi po ofrojnë një alternativë qeverisjeje, që me gjasa mund të arrijë objektiva të rëndësishme. Dhe thelbin e këtyre reformave nuk e shoh thjesht te ndryshimet e politikave tatimore dhe rialokimet buxhetore në programe të caktuara. E shoh tek adresimi me themel i atyre që janë shqetësime të një natyre të ekonomisë politike; të korrektimeve sistemike të qeverisjes ekonomike. Sa u takon ndryshimeve të forta të politikave fiskale që propozohen, garancia themelore qëndron te ruajtja e stabiliteti fiskal të vendit, e cila merr një vend të posaçëm përmes risisë që është propozuar nga z. Basha, për krijimin e Bordit të Përgjegjësisë Fiskale. Kjo do të thotë se asnjë ndryshim i fortë në barrën tatimore nuk do të bëhet në mënyrë të pastudiuar dhe që mund të vinte në rrezik stabilitetin e financave publike. Reduktimet e përshkallëzuara, të shtrira në kohë dhe në përputhje me performancën e realizimit të të ardhurave të parashikuara, janë mënyra e vetme për të garantuar se çfarëdo ndryshimi fiskal, nuk do të cenojë ekuilibrat e brishtë buxhetorë. Filozofia e një sistemi tatimor me një barrë të lehtësuar dhe zgjerim të bazës, duke i përfshirë të gjithë në sistem, është sistemi më i drejtë, më i ndershëm dhe më efecient.

Qeverisje e hapur dhe transparente, e përgjegjshme dhe llogaridhënëse, janë thelbësore për të vendosur standarde të një shoqërie demokratike, me institucione funksionuese dhe që udhëhiqen nga ligji dhe jo nga grupet e interesave. Ligjbërja dhe rregullimi i ekonomisë duhet të jenë një proces i hapur, bazuar në një dialog serioz dhe gjithëpërfshirës, në mënyrë që interesat sociale dhe ekonomike të jenë të ekuilibruara. Kjo do të thotë se aktet me natyrë rregullatore do të reformohen, duke zbatuar praktikat më të mira të vendeve europiane. Kështu që raportet e “Transparency International” nuk do të raportojnë asnjë praktikë shqiptare ku ligjet dhe rregullat të kapen nga biznese të caktuara apo grupe të caktuara biznesi. Kapja e shtetit, siç u evidentua dhe në raportin e fundit të botuar nga “Transparency International” dhe studiues shqiptarë të IDM, po minojnë seriozisht besimin e qytetarëve tek institucionet dhe te vetë sistemi demokratik, që fatkeqësisht është shumë larg së qeni demokratik në përmbajtje.

Shteti si aktor ekonomik ka nevojë të funksionojë gjithashtu në mënyrë të hapur, transparente dhe të përgjegjësisë korporative. Shteti në biznes duhet të sillet siç sillet dhe çdo korporatë, në logjikën e ekonomizimit të burimeve dhe sigurimit të një produkti sa më cilësor dhe me kostot më të arsyeshme. Kjo do të thotë se gara për fondet publike duhet të jetë e hapur ndaj ofruesve që ofrojnë idetë dhe zgjidhjet më të mira, kostot më të ulëta dhe plotësojnë standardet më të mira të sigurisë në punë dhe ato mjedisore. Kryetari i PD-së ka shkruar në librin e tij, “Misioni Im”, se bizneseve që kanë kontrata ekzistuese me fondet publike, do t’u kufizohet pjesëmarrja deri sa ato të kenë realizuar një pjesë të rëndësishme të punimeve ekzistuese. Qëllimi pa dyshim është të mos monopolizohet buxheti i shtetit nga një numër shumë i kufizuar firmash, pra, të demokratizohet aksesi ndaj fondeve publike. Mendoj se zgjerimi i garës dhe vendosja e procesit të prokurimeve nën mbikëqyrjen e plotë të publikut, duke e reformuar atë në themel, janë masa që rrisin integritetin e një qeverisjeje të përgjegjshme, ekonomizojnë paratë e taksapaguesve dhe kthejnë besimin e qytetarëve te sistemi politik. Unë do të sugjeroja që pjesëmarrja në garën për fondet publike të kondicionohet edhe me zbatimin nga kompanitë pjesëmarrëse të disa politikave të caktuara sociale, mjedisore e teknologjike. Kriteret e prokurimeve mund të përfshijnë indikatorë mbi nivelin e pagave të punëtorëve, certifikatat që firmat të kenë në lidhje me teknologjinë dhe standardet mjedisore, zhvillimin e përgjegjësive sociale të korporatave etj. Ky mund të jetë një proces që kërkon një angazhim të shoqërisë civile dhe aktorëve të ndryshëm shoqëror, duke u dhënë kështu atyre një zë në monitorimin e përfituesve të fondeve publike në të gjithë fazat e një kontrate.

Burimet natyrore të vendit janë një pasuri e çmuar, që, nëse shfrytëzohen me mençuri, mund të jenë në bekim dhe të sigurojnë mundësi edhe më të mëdha për mirëqenie. Në këto tridhjetë vite nuk kemi qenë në gjendje ta arrijmë këtë objektiv, madje kemi pasur plot episode kur ato janë shndërruar në fatkeqësi sociale e mjedisore. Opozitat gjithnjë e kanë nënvizuar këtë temë në fushata elektorale, por fatkeqësisht nuk kanë qenë në gjendje të ndryshojnë realitetin. Mendoj se opozita sot është më e qartë dhe shumë konkrete në këtë çështje, në mënyrë që nesër t’i japë llogari publikut bazuar mbi angazhimet shumë specifike. Çështja prioritare është transparenca e plotë financiare mbi aktivitetin e firmave që operojnë në këto sektor, në mënyrë që shoqëria të shohë në dritën e diellit se sa përfiton secili aktor shoqëror: biznesi, komuniteti dhe shoqëria në tërësi. Kjo do të thotë në planin teknik, se rregullat e kontabilitetit dhe transparencës financiare të firmave do të duhet të rishikohen. Së dyti, duke qenë aktivitet me ndotje të forta mjedisore, duhet të ndërtohet një sistem i posaçëm monitorues për ta, duke kërkuar projekte konkrete për çdo firmë për rehabilitim mjedisor në çdo hap të veprimtarisë së firmave. Përndryshe, me shterimin e burimeve, pas do të ngelen qyteza fantazma dhe hot spots ekologjike, të ngjashme me ato që pamë me shembjen e komunizmit.

Një nga deformimet më serioze në ekonomi në këto vite është mungesa e konkurrencës së lirë, kapja e segmenteve të gjera të biznesit nga një numër i kufizuar operatorësh, integrimet vertikale dhe horizontale në industri, duke çuar në përqendrime të tepruara të fuqisë në treg. Shqipëria është një treg i vogël dhe një konkurrencë e lartë nuk është atribut i ekonomive shumë të vogla. Por, përmes rregullimeve ligjore mendoj se mund të zgjerohet më shumë konkurrenca në treg. Legjislacioni ekonomik dhe fiskal duhet të rishqyrtohet nga Autoriteti i Konkurrencës dhe vetë ky autoritet të pajiset me burimet e nevojshme për të garantuar mirëfunksionimin e tregjeve. Ligjet fiskale që nxisin krijime monopolesh, devijim të fitimeve, të cilat përdoren për shtënien në dorë të bizneseve të reja, madje duke ofruar përfitime fiskale për këto kompani, duhet të marrin fund.

Pas varfërisë masive, kontrastet e forta sociale dhe thellimi i pabarazive, janë një kërcënim serioz për kohezionin social. Komisioneri europian për çështjet sociale theksoi së fundmi se situatat pas pandemisë mund të shkaktojnë tronditje sociale. Këto paralajmërime duhen lexuar me seriozitet dhe mbi to duhet vepruar me politika konkrete. Ka të dhëna të shumta se politikat ekonomike e sociale në vend kanë qenë të zhbalancuara në favor të kapitalit, duke lënë të pashpërblyer punën. Raporti i fundit i publikuar nga agjencitë vendëse të monitorimit të depozitave, treguan se më pak se 4% e qytetarëve disponojnë më shumë se gjysmën e kursimeve të popullatës, ose rreth 5 miliardë euro. Këto zhbalancime nuk mund të korrektohen menjëherë, por sa më parë duhet të rishkruhen ligjet ekonomike e sociale, ligjet e punës, në mënyrë që balancat sociale të jenë më të drejta. Vështirë se mund të përkrahet një sistem ekonomik që nuk arrin të prodhojë mirëqenie për shumicën e qytetarëve të vet. Iniciativa e PD-së për shtresën e mesme të shoqërisë, është shumë e dobishme. Porse vetëm rritja e pagës minimale dhe ndryshimet në politikat e taksimit, janë të pamjaftueshme. Mendoj se më shumë se përmes kufizimeve normative, sistemi ka nevojë të ofrojë nxitje bazuar te vetë mekanizmi i tregut. Për shembull, përfitimi i mbështetjeve buxhetore apo rregullatore për bizneset, mund të shoqërohet me vendosjen e kondicionimeve specifike që lidhen me përmirësimet në ndarjen e të ardhurës së krijuar në biznese, ndryshimet në strukturën e pushtetit brenda firmave, etj.

Një politikë e re industriale për vendin, e cila mbështetet në tri shtylla themelore: përfshirjen, mjedisin dhe dixhitalizimin duhet të garantojë tranzicionin e industrive drejt epokës dixhitale. Kjo është një temë shumë komplekse dhe e gjerë dhe kërkon një trajtim më të detajuar, por mendoj se në princip komponenti automatizim-robotik dhe dixhitalizimi janë parë si projekti madhor i dekadës së ardhshme, ku sektori privat duhet të aksesojë fonde në volume të mëdha me qëllim modernizimin e ekonomisë. Ky projekt ka potencialin të realizojë njëherësh shumë objektiva nga ato që përmenda në këtë ndërhyrje dhe programi opozitar e ka vendosur dixhitalizimin si shtyllën e prioriteteve zhvillimore.

Masat me karakter të fortë strukturor që përmenda më sipër, bëjnë të mundur korrektime të rëndësishme në funksionimin e modelit tonë të zhvillimit të ardhshëm, duke ribalancuar interesat ekonomike e sociale. Ato kanë mundësinë të ndryshojnë ritmet e rritjes së ekonomisë, që, siç theksova prej më shumë se një dekade, janë të ulëta, duke dëshmuar qartë se problemet që ajo ka nuk mund të zgjidhen thjesht me politikat fiskale apo monetare. Në vetvete, ndryshimi politik ka gjithnjë një potencial të madh reformator dhe që me një program ambicioz që prezantohet, mundet t’i japë vendit një kurs të ri zhvillimi dhe mirëqenieje. Opozita meriton një shans për ta ndryshuar kursin e zhvillimit të vendit.

Në vetvete, ndryshimi politik ka gjithnjë një potencial të madh reformator dhe që me një program ambicioz që prezantohet, mundet t’i japë vendit një kurs të ri zhvillimi dhe mirëqenieje. Opozita meriton një shans për ta ndryshuar kursin e zhvillimit të vendit