Historia pa lavdi e degradimit të flotës ajrore shqiptare
Qeveria paguan shtrenjtë trajnimet, por nuk mban ekspertët Dy helikopterë “Cougar” u dërguan për remont në Poloni më shumë se një vit pas firmosjes së kontratës së mirëmbajtjes, më 2 mars 2022
Arsenali më i kushtueshëm ushtarak i Shqipërisë – i përbërë nga helikopterët “Cougar” – ndodhet sot jashtë kufijve të vendit dhe jashtë funksionit, në pritje të riparimit të defekteve. Kapacitetet operacionale ushtarake dhe kontratat e lidhura për qëllime të mirëfillta ushtarake janë të klasifikuara si “sekret shtetëror” në Shqipëri. Por, BIRN siguroi dokumente ekskluzive dhe intervistat me pilotë dhe ish-ushtarakë që tregojnë se të paktën prej vitit 2018, Ministria e Mbrojtjes ka dështuar që të garantojë mirëmbajtjen periodike të helikopterëve “Cougar”, duke cenuar sigurinë e pilotëve dhe efikasitetin e forcave ajrore shqiptare. “Mirëmbajtja e mjeteve ajrore ka qenë gjithmonë një temë e nxehtë”, tha për BIRN Altin Lama, një pilot veteran dhe ish-drejtues i shkarkuar i Bazës Ajrore të Farkës. “Abuzimi dhe rritja fiktive e çmimeve për shërbimet e nevojshme sjellin rritjen e kostos së shfrytëzimit në nivele të papërballueshme dhe si rrjedhojë lënien e mjeteve në tokë. Nga ana tjetër, qëndrimi në tokë për kohë të gjatë sjell si pasojë dyfishimin e shpenzimeve të mirëmbajtjes”, shtoi ai. Ministria e Mbrojtjes i tha BIRN në një përgjigje me shkrim se helikopterët “Cougar” janë larguar nga Shqipëria për shërbimet e mirëmbajtjes periodike, por nuk iu përgjigj pyetjes nëse kishte aktualisht në gatishmëri ndonjërin prej tyre. “FARSH-JA ka kontribuar efektivisht në operacionet e Emergjencave Civile, përfshirë mbështetjen ajrore që për situata të veçanta si ajo e vitit 2021 është përballuar edhe në bashkëpunim me partnerët”, tha Ministria e Mbrojtjes.
KONFLIKTE PËR MIRËMBAJTJEN
Helikopterët nuk janë një mall i zakonshëm ushtarak; ata udhëhiqen nga manualet e tyre të përdorimit dhe kërkojnë mirëmbajtje periodike të kushtueshme. Protokollet e sigurisë duhet gjithashtu të ndjekin standardet e NATO-S; si për pjesët e këmbimit ashtu edhe për kompanitë e certifikuara. Në vitin 2014, Ministria e Mbrojtjes kontraktoi kompaninë italiane “Eurocopter Italia” të licencuar nga kompania prodhuese dhe vendosi ngritjen e qendrës së mirëmbajtjes së helikopterëve në një hangar prej 200 metrash katrorë pranë aeroportit ndërkombëtar të Rinasit. Përveç flotës së helikopterëve “Cougar”, kontrata parashikonte edhe mirëmbajtjen e helikopterëve të tjerë të Forcave të Armatosura. Kolonel Kuto Hasani, komandant i Bazës Ajrore të Farkës përgjatë viteve 2014-2019, sot ushtarak në lirim, i tha BIRN se procesi i mirëmbajtjes funksionoi pa probleme për gati pesë vite në qendrën e hapur në Rinas. “U bë kontratë afatgjatë me të drejtë rinovimi çdo vit dhe në muajin janar nxirrnim çfarë shërbimesh na duheshin dhe ata vinin kur na duheshin ne”, kujton Hasani për BIRN. “Për pesë vjet qëndruan, pra mirëmbajtje dhe trajnim dhe ne ndërkohë trajnonim stafin se si të mirëmbahej”, shtoi ai. Por, vjeshtën e vitit 2018, Ministria e Mbrojtjes refuzoi ta paguante faturën. “Isha komandant i Bazës Ajrore dhe megjithëse ishin riparuar helikopterët, nuk ishin bërë pagesat”, kujton Hasani. “Pagesat nuk u realizuan as në shtator dhe as në tetor dhe fatura shkonte rreth 1 milion euro”, shtoi ai. Konflikti u thellua edhe përgjatë vitit 2019, kur Shtabi i Përgjithshëm i Forcave Ajrore ndërmori një audit financiar ndaj bazës që drejtohej nga Hasani mbi orët shtesë të teknikëve dhe pjesët e këmbimit të helikopterëve. E ngecur mes kontratash që nuk zbatoheshin, Ministria e Mbrojtjes e prishi kontratën me “Eurocopter Italia” dhe lidhi një kontratë të re mirëmbajtjeje me kompaninë franceze “Airtelis”, e cila sipas Hasanit nuk ishte e licencuar nga kompania prodhuese “Airbus Helicopters”. Një problem i dytë lindi shumë shpejt: helikopterët duhej të transportoheshin me maune në Francë për remont. Kontrata mes Ministrisë së Mbrojtjes dhe kompanisë franceze “Airtelis” u firmos më 10 tetor të vitit 2019 me një kosto prej 435 mijë eurosh. Mes helikopterëve të planifikuar për t’u riparuar ishte edhe “Cougar”-i më i kushtueshëm i konfigurimit “Combat SAR”, që mban numrin e kabinës 631.
ULJA E DETYRUAR
Pas 282 orësh fluturimi në Shqipëri, helikopteri u dërgua me maune në Francë për remont. Por më 29 korrik 2020, ndërsa ishte në rrugën e kthimit pas riparimit, helikopteri me dy pilotë dhe dy teknikë në bord u detyrua të bënte një ulje emergjente në Itali. Njëri prej anëtarëve të ekuipazhit i tha BIRN në kushtet e anonimatit se fluturimi kishte shkuar mirë deri në Firence, por pas tri orësh, ata vërejtën me shqetësim rritjen e temperaturës në kabinë. Ekuipazhi e lajmëroi në kohë problemin dhe nuk u hap alarmi SOS. Ata mundën ta ulnin helikopterin në një fushë me grurë pranë qytezës “Poppi” në komunën e Arezzos në Italinë e Veriut. “Nuk të shkon mendja asgjë, vetëm të ulesh”, tha një anëtar i ekuipazhit duke kujtuar momentet e vështira. “Kur mbërritëm, përqafuam njëri-tjetrin që nuk shkaktuam asnjë pasojë”, shtoi ai. Prej korrikut 2020, helikopteri “Combat SAR” ka mbetur në një magazinë zjarrfikësesh në Itali dhe po i sjell vendit kosto të tjera shtesë për t’u inspektuar dhe riparuar. Më 26 prill 2021, Ministria e Mbrojtjes lidhi një kontratë prej 112 mijë eurosh me kompaninë italiane “Helicopters Italia” për inspektimin e defektit që shkaktoi uljen e detyruar, ku bëjnë pjesë edhe shpenzimet e stacionimit. Përmes një raporti auditi, KLSH-JA e ka vlerësuar shumën e mësipërme si një dëm ekonomik dhe kërkon që ajo të zbritet nga pagesa për kompaninë franceze “Airtelis”. Ndërkohë, për pilotët e forcave ajrore, ngjarje të tilla janë burim pasigurie dhe rreziku. “Ne nuk ngrihemi në ajër pa pyetur ‘a do vish me mua’, e pyesim përherë ekuipazhin”, tha pjesëtari i Forcës Ajrore me të cilin foli BIRN, duke theksuar rrezikun me të cilën përballen ekuipazhet për shkak të mungesës së remontit. “Dyshoj se kompania nuk i kishte kryer punimet siç duhej të bëheshin”, aludoi ai për defektin që e uli helikopterin “Cougar” në Itali.
PA KAPACITETE
Pas incidentit të ndodhur në Arezzo, Ministria e Mbrojtjes e ngriu kontratën me kompaninë franceze “Airtelis” dhe eksploroi mundësi të tjera. Më 31 dhjetor 2020, ajo nënshkroi një kontratë mirëmbajtjeje me kompaninë polake “Heli-one” për riparimin e dy helikopterëve “Cougar” me numër bordi 632 dhe 634 në vlerat respektive 135,610 euro dhe 176,090 euro. Megjithatë, dy helikopterët qëndruan për më shumë se një vit në hangar për shkak të vështirësive të transportit të tyre drejt Polonisë, deri sa në fillim të gushtit 2021 kriza e mirëmbajtjes së helikopterëve “Cougar” doli zbuluar. Me një helikopter të parkuar në Itali dhe dy të tjerë me defekt, shpërthimi i vatrave të zjarrit në gadishullin e Karaburunit dhe avancimi i tyre drejt parkut kombëtar të Llogorasë e gjeti Shqipërinë të papërgatitur. Dokumentet e siguruara nga BIRN tregojnë se përballë kërkesave nga autoritetet vendore për ndërhyrje nga ajri, drejtuesit e strukturave të mbrojtjes civile në Ministrinë e Mbrojtjes u përgjigjën se nuk kishin kapacitete të mjaftueshme, pasi kishte mbetur në gjendje operacionale “vetëm një helikopter ‘Cougar’”. Një ushtarak në dijeni të operacionit për shuarjen e zjarrit i tha BIRN se urdhri për ngritjen në ajër të helikopterit të vetëm “Cougar” u shoqërua gjithashtu me debate, ndërsa mjeti fluturoi për 130 orë për të shuar vatrat e zjarrit në Karaburun, Tomorr, Kukës dhe Gjirokastër. “Ishte tensionuese të shikoje teknikun dhe pilotin, që rrezikuan në këtë mision me ‘Cougarin 633’, që pati si qendër operacionale bazën e Karaburunit”, tha ushtaraku, i cili foli në kushtet e anonimatit nga droja e ndonjë ndëshkimi të mundshëm. Ai renditi një numër misionesh kur helikopterët janë ngritur në ajër pa remontin e domosdoshëm dhe shtoi shkurt: “kjo ndodhi dhe ato ditë”. Përveç mungesës së kapaciteteve ajrore, ai thekson se operacioni u përball edhe me kapacitete të kufizuara njerëzore. “Ishin vetëm dy persona dhe vështirësia ishte shumëdimensionale”, kujtoi ushtaraku i FARSH-SË, ndërsa theksoi se përtej orëve të zgjatura të fluturimit, në bordin e helikopterit gjendej vetëm një teknik i kualifikuar për zjarret. “Teknikët punonin gjatë natës për të vetmin mjet fluturues, që në pesë të mëngjesit të ishte gati”, shtoi ai. Një pilot i FARSH-SË, i cili foli në kushtet e anonimatit, e vlerësoi lart profesionalizmin e ekuipazheve të helikopterëve “Cougar”. “Unë do t’i përgëzoja për burrërinë që kanë kur thonë se ky helikopter nuk do të fluturojë, sepse rrezikon”, tha ai. “Nuk është vetëm jeta e atij që fluturon, por edhe jeta e atyre poshtë që do t’u bjerë mbi kokë”. Mbas emergjencës së zjarreve, helikopteri “Cougar” me numër kabine 633 u dërgua për remont në Zvicër. Për të përballuar emergjencën me zjarret, Agjencia Kombëtare e Mbrojtjes
Civile kontraktoi me urgjencë edhe një kompani private helikopterësh me një faturë financiare prej 36 milionë lekësh. Kontrolli i Lartë i Shtetit e konsideron këtë kontratë dëm ekonomik në raportin e auditit të kryer për emergjencat civile, pavarësisht se vendimmarrja buronte nga Këshilli i Ministrave dhe Komiteti i Mbrojtjes Civile. “Shpenzimi për blerjen e shërbimit me dy helikopterë nga shoqëria ‘Viva Helicopters’ nuk do të ishte kryer, nëse Ministria e Mbrojtjes do të kishte përdorur kapacitetet e veta operacionale”, thuhet në raportin e KLSH-SË. KLSH-JA rekomandoi korrigjimin e praktikës së mirëmbajtjes së helikopterëve, me qëllim uljen në të ardhmen të kostove të operacioneve të emergjencave civile.
LARGIMI I USHTARAKËVE
Dy helikopterë “Cougar” u dërguan për remont në Poloni më 2 mars 2022, më shumë se një vit pas firmosjes së kontratës së mirëmbajtjes. Problemet me mirëmbajtjen e helikopterëve “Cougar” nuk janë të vetmet me të cilat përballen forcat ajrore shqiptare. Paralelisht, një pjesë e pilotëve veteranë dhe teknikëve të trajnuar në kurse të shtrenjta në Britaninë e Madhe dhe Francë janë larguar tashmë nga flota. Një nga ish-zyrtarët e lartë, i larguar nga forcat e armatosura i tha BIRN në kushtet e anonimatit se shteti shqiptar nuk kishte mundur t’i mbante specialistët, ndonëse kishte paguar shtrenjtë për trajnimin e tyre. “U përzgjodhën efektivët fluturues nga një instruktor anglez… dhe me lekët e shtetit shqiptar u dërguan në Angli. Mbaroi trajnimi në mënyrë shembullore dhe me lekët e shtetit shqiptar u dërguan në Francë për specializimin për tipin e veçantë ‘Cougar’ nga ‘Eurocopter’, atje ku u prodhua”, shpjegoi ish-zyrtari. Si pasojë, stafi prej 12 pilotësh dhe pesë teknikësh që u trajnuan për pilotimin e helikopterëve “Cougar” thuajse është përgjysmuar. “Kemi mbetur gjashtë pilotë të ‘Cougar’-ve dhe dy teknikë nga ai grup. Të tjerët janë larguar”, i tha BIRN njëri prej pilotëve që vazhdon të punojë për forcat ajrore të Shqipërisë. Altin Lama është njëri prej pilotëve që kaloi dy cikle të plota trajnimi si pilot dhe instruktor i helikopterëve “Cougar” nga kompania “Airbus” në Francë dhe si pilot “SAR” në Angli. Pas shkarkimit nga forcat e armatosura, ai punon me kohë të pjesshme si përkthyes i telenovelave turke në një televizion kombëtar. Lama tha se gjendja e tij ekonomike është tani më e mirë se në kohën kur punonte si ushtarak, por nënvizon se shteti ka dalë krejtësisht i humbur nga largimi i specialistëve. “Mendoj se largimi apo demotivimi i specialistëve nga papërgjegjshmëria e drejtuesit politik të radhës dëmton më shumë shtetin që investon për zhvillimin e personelit se sa individin që largohet”, përfundoi ai.