Ismail Kadare dhe koka e Ali Pashës në "Kamarja e Turpit"
Romani karakterizohet nga metamorfoza kafkiane dhe mitizimi dhe çitizimi i ngjarjeve e herojve, nga kohezioni dhe shumëkohësia
Ismail Kadare, ky emër i madh i letërsisë së re moderne shqiptare, do të mbetet gjatë në memorien e lexuesëve, jo vetëm brenda kufijve tanë, por dhe përtej tyre.
Pena e tij ka një jetë të tërë, që shkëlqen me krijimtarinë e tij artistike cilësore, gati në të gjitha gjinitë, llojet dhe nënllojet e saj, por veçanrisht në shumëllojshmërinë e romanit, i cili me problematikën e larmishme dhe stilin e tij të papërsëritshëm, i dha letërsisë shqiptare një vend të veçantë në kopshtin shumngjyrësh të letërsisë botërore. Kjo është arsyeja që kritika letrare, Kadarenë, herë e ka quajtur "Monark të letrave shqipe" dhe herë "kalorës që shpëtoi poezinë shqiptare nga vdekja". Romani i tij karakterizohet nga metamorfoza kafkiane dhe mitizimi dhe çitizimi i ngjarjeve e herojve, nga kohezioni dhe shumëkohësia, nga universaliteti dhe qytetaria, nga humanizmi dhe filozofia, nga ëndrra për jetën dhe dykuptimshmëria…. Personazhët dhe karakteret e romaneve të Kadaresë shfaqen, herë realë e historikë dhe herë pjellë e fantazisë së tij krijuese, herë të vdekur dhe herë të gjallë, herë të papërsëritshëm dhe herë të ngjashëm si dy pika uji, herë njerëz të mirë e humanë dhe herë barbarë, kryeneçë e diktatorë të egër që janë të destinuar të pësojnë një fud të pashmangshëm tragjikomik. Romanet e tij kanë një stil të papërsëritshëm me një gjuhë brilante dhe një fjalor të pasur, që buron nga gjuha popullore, figuracioni i gjallë dhe nga aftësia e tij e rrallë për të krijuar një shumllojshmëri fjalësh të reja , duke dhënë një kontribut të madh për pasurimin e fjalorit të gjuhës shqipe. Romanet e Kadaresë janë të shumtë, por një nga romanet e tij më të mirë, të cilin e kemi bërë objekt të këtyre shënimeve tona është ai me titullin kuptimplotë "Kamaria e Turpit". Për herë të parë, ky roman u botua në vitin 1978, si pjesë përbërëse e librit "Ura me tre harqe", me titullin "Pashallëqet e mëdha". Shtypi shqiptar i asaj kohe heshti, ndoshta, për shkak të alegorisë me dy presa, që autori përdor shpesh në krijimtarinë e tij poetike dhe narative. Ai përshkruhet nga pathosi tepër cinik i ngjarjeve të kohës, që buron nga fuqia çmendarake dhe fundi i pashmangshëm i sistemeve të egra totalitare. I. Kadare, si mjeshtër i metamorfozës së përçudnimit kafkian, për të zbuluar përplasjen brenda Perandorisë Osmane, heq vija të qarta ndarëse mes ngjarjeve makabre dhe fundit të tmerrshëm të aktorëve që luajnë me vdekjen e tyre. Ngjarjet e këtij romani zhvillohen, herë në skajet e saj, që nënkupton mjediset shqiptare dhe herë në qendër të Perandorisë, në Stamboll. Kamarja e Turpit është një zgavellë e tmerrshme, ku luhet drama e kokave të prera. Ajo pret e përciell koka të njerëzve të pushtetshëm, që guxojnë të kundërshtojnë ose të rebelohen kundër Portës së Lartë dhe
Sulltanit, '' Zeusit'' të saj absurd. Kamarja e Turpit ishte kthyer në një rit i zakonshëm. Ajo, herë shfaqej si një ekspoze argëtuese, për vizitorët që vërshonin si lumë, dhe herë si bombë vrastaree, me të cilën kërcënoheshin të gjithë vizitorët, se nëse do të guxonin të rebeloheshin kudër padishahut, koka e tyre do të pësonte të njejtin fat. Kokat e prera ishin kthyer një mit i frikshëm. Pyetjet që buronin natyrshëm para '' Kamares së Turpit'' ishin: E kujt është kjo kokë? Kush e ka radhën pas saj''? Në sheshin para Kamares së Turpit, vdekjen e përjetonin, jo vetëm të vdekurit, por edhe të gjallët. Ky roman përshkuhet fund e krye nga pathosi tragjikomik i ngjarjeve të kohës. Edhe vet mbikqyrësi i kokave të prera, Abdullai, edhe Tunxh Hatai, korieri i Oborrit dukej sikur i priste i njëjti fat. Me ta vdekja gjallonte çdo ditë, sepse ata e mirëmbanin çdo ditë si gjënë më të shtrenjtë. Me një gjuhë të rrallë personifikuese Kadare ka mundur të na përshkruajë në mënyrë tepër të frikshme udhëtimin e Abdullait drejt Stambollit me kokën e prerë të Ali pashait. Në këto pasazhe lexuesi ndjen, se si të gjallët tjetërsohen, metaforikisht, në të vdekur dhe të vdekurit, me bëmat dhe fatin e tyre të keq në të gjallë. Ali pashë Tepelena shfaqet si tertipi më tragjikomk i kësaj historie makabre. Titulli i këtij romani është, sa alegorik, aq dhe i drejtpërdrejtë. Brendia e këtij romani e merr frymëzimin nga historia e trishtë e sundimit të egër të Perandorisë Osmane. Arkitektura e tij është një nga më të habitshmit në krijimtarinë e Kadaresë. Ali pashai, pasi rebelohet ndaj Portës së Lartë, përjeton sulmin e egër kokprerës të Sulltanit, për t'u dhënë një mësim të madh gjithë atyre, që do të guxonin të dilnin mbi urdhërat e tij të padiskutueshëm. Koka e kujtdo që do të rebelohej, vendin do ta kishte në '' Kamaren e Turpit'', e
cila ishte syri tmerrues i shtetit totalitar të Sulltanit. Këtu qëndron dhe thelbi aktual gjithëkohor i brendisë së këtij romani. Diktaturët kanë të njëjrtën fytyrë dhe të njëjtin shpirt barbar. Ato ndryshojë mjetet dhe metodat, por fruti i hidhur i tyre është i njëjtë. Ai është '' kokëpreri'' i radhës, i cili ekspozohet si një lodër zbavitëse në Kamaren e Turpit. Kadare, si mjeshtër i alegorisë dhe i paralelizmit figurativ, ka ditur të zbulojë pjesën e nënujshme të aezbergut të ngjarjeve të tilla të trishta dhe të përcjellë mesazhin gjithëkohor për gjithë lexuesit, se kurrë nuk duhet të harrojmë forcën dhe helmin e shpatës së ditaturave, të cilat përherë qëndrojnë të mprehta mbi kokat e njerëzve që përballen me demonët e shtypjes dhe të shfrytëzimit. Është kjo një ndër arsyet që romani'' Kamaria e Turpit'' mbetet një nga veprat më të mira të letërsisë shqipe, që godet me forcë mbi totalitarizmin absurd e gjakatar. Koka e njeriut në atë sistem, s'është gjë tjetër veçse një lodër në duart e sundimtarëve. Që lexuesi ta kuptojë më mirë thelbin e këtij deduksioni filozofiko- artistik, na duhet të ndalemi, jo vetëm te brendia e romanit, por edhe tek personazhët dhe karakteret, të cilët rendin herë të gjallë, herë të vdekur dhe herë, as të gjallë e as të vdekur. Në romanin '' Kamaria e Turpit'' Shqipëria shfaqet, jo vetëm si vendi ku luhet tragjikomedia e një rebeli si Ali pasha, por dhe vendi ku luhet drama e shtypjes shkombëtarizuese e një populli të tërë. Ethet e këtij romani, sa vinë e shtohen. Kuptimi i drejtpërdretë i titullit të romanit'' Kamaria e Turpit'' është '' mësim nga mënxyra''. Në këtë Kamare të çuditshme vendosen kokat e prera të vezirëve rebelë dhe i dinjitarëve të lartë të Perandorisë Osmane, të cilët ngrejnë krye ndaj sundimtarit çnjerëzor të sulltanëve. Vendi ku vendosej '' Kamaria e Turpit'', zgjidhej në mënyrë të tillë që sytë e kokës së prerë të shihnin në të gjitha këndet e sheshit. Ekspozimi i kokave të prera bëhej që, kushdo që do t'i sodiste ato, të mendonte kokën e vetë, nëse një ditë do të rebelohej kundër Sulltanit. Këtë duhet ta mendonte edhe Abdullai, shërbetori i Kamares së Turpit. Ai ishte një 30- vjeçar tepër i dobët, me gjymtyrë të gjata, që në çdo çast i gjëmonin veshët nga klithmat e kokave të prera. Ndaj, ai shpesh tmerrohej e lebetitej. Sa herë që hidhte vështrimin mbi kokën e prerë të Bugrahan- it, mendja i shkonte tek ferri dantesk, ku përpara i shfaqej Peshkopi Ruxher, i cili nga urrejtja që kishte për kundërshtarin, atje poshtë në Ferr, ia brente kokën e tij të mjerë, si të gëlltiste një '' gjellë e zezë''. Të njejtin fat do të pësonte edhe Abdullai, nëse nuk do ta mirmbante mirë kokën e ekspozuar në Kamaren e Turpit. Nuk kaloi shumë kohë nga dita kur vendin e kokës së Bugrahan- it do ta zinte koka e pashait të Janinës, qeveritarit të lartë të Perandorisë Osmane. Ali pashai, pas një mosbindjeje të gjatë, kishte nisur rrebelimin ndaj Portës së Lartë. Ja si përshkruhet ky rebelim i pashait të Janinës në faqet e këtij romani: '' Ishte një rebelim i zgjatur valë- alë, si lëkundiet e tërmetit. Shtypi shkruante se, se Aliu i Zi, qeveritari i Shqipërisë me 7 shenja ndodhej i rrethuar në dhomat e fundit të kështjellës. Gjithë bota priste me ankth kokën e prerë të pashait kryeneç të Janinës, të cilën