Пачатак Другой сусветнай вайны. як гэта было
вiктар ермаловіч. Пачатак Другой сусветнай вайны. як гэта было. У артыкуле разгледжаны прычыны, якiя папярэднiчалi Другой сусветнай вайне. Аўтар дае тлумачэннi, чаму ваеннае супрацьстаянне пачалося менавіта з нападзення Германii на Польшчу. На яго погляд, Польская дзяржава стала ахвярай у вялiкай палітычнай гульнi за сусветнае панаванне. ключавыя словы: Другая сусветная вайна, прычыны вайны, палiтыка напярэдаднi вайны, ваенныя дзеяннi, Германiя, Вялiкабрытанiя, Францыя, Польшча, Савецкi Саюз.
Viktor YERMOLOVICH. The beginning of the Second World War. How it happened. The article deals with the events preceding the Second World War. The author gives an explanation why the military confrontation began with the German attack on Poland. In his view, the Polish state fell victim to the great political game for world dominance. Keywords: Second World War, the causes of the war, the policy in the run-up to the war, hostilities, Germany, Great Britain, France, Poland, the Soviet Union.
Мюнхенскае пагадненне 1938 года, у якiм прынялi ўдзел Англiя, Францыя, Германiя i італiя i якое падтрымаў урад ЗША, пераканала тагачаснага нямецкага кіраўніка А. Гiтлера як мага хутчэй выкарыстаць перавагi сваёй дзяржавы ў эканамiчнай i ваеннай галiнах. А галоўнай яго мэтай быў спачатку разгром Францыi, выгаднае мiрнае пагадненне з Англiяй i толькi потым вайна супраць СССР. Але для паспяховага ўдару на захадзе быў патрэбны моцны тыл на ўсходзе. У сувязi з гэтым восенню 1938 года Германiя зрабiла спробу пазбавiць Польшчу саюза з Англiяй i
Францыяй, прапанаваўшы ёй удзел у вайне з СССР з атрыманнем новых тэрытарыяльных уладанняў на ўсходзе. Пры гэтым Польшча павiнна была неадкладна перадаць Германii Данцыг i «Польскi калiдор», якi звязваў краiну з Балтыйскiм морам. Аднак польскi ўрад адмовiўся ад прапановы Гiтлера, бо страты Польшчы былi вiдавочныя, а абяцанкi з боку Германii нiчым не падмацаваныя.
і тады Гітлер абраў iншы варыянт: перад вялiкай вайной на захадзе разграмiць у хуткай вайне Польшчу i такiм чынам не дазволiць заходнiм альянсам дапамагчы ёй. Разам з тым была пастаўлена задача iзаляваць Польшчу з усходу шляхам дасягнення нейтралiтэту Германii з Савецкiм Саюзам. Гэта зрабiць было не цяжка. Нават перад фактам смяротнай пагрозы з боку Германii польскi ўрад не здолеў адмовiцца ад абранага iм антысавецкага курсу. Аб гэтым сведчаць шматлiкiя дакументы i факты. Звернемся да аднаго з iх – тэлеграмы мiнiстра замежных спраў Польшчы Ю. Бека паслу Польшчы ў Францыi Ю. Лукасевiчу ад 20 жнiўня 1939 года, якой кіраўнік знешнепалітычнага ведамства афiцыйна iнфармаваў пасла: «Французскi i англiйскi паслы звярнулiся да мяне ў вынiку перамоў франка-англа-савецкiх штабоў, падчас якiх Саветы патрабавалi прадастаўлення магчымасцi ўступлення
ў кантакт з германскай армiяй у Памор’i, на Сувалшчыне i на ўсходзе Малой Польшчы. Гэта пазiцыя падтрымана англiйскiм i французскiм дэмаршам. Я адказаў, што недапушчальна, каб гэтыя дзяржавы абмяркоўвалi пытанне аб ваенным выкарыстаннi тэрыторыi iншай суверэннай дзяржавы. Польшчу з Саветамi не звязваюць нiякiя ваенныя пагадненнi, i польскi ўрад такое пагадненне заключаць не мае намеру» [1, c. 314].
Хуткая пераможная вайна Германіі была абгрунтавана шэрагам акалiчнасцей. Ёй пагражалi эканамiчны крызiс i грашовая iнфляцыя, што магло, у сваю чаргу, пахіснуць асновы нацысцкага рэжыму. Таму 31 жнiўня 1939 года спецслужбы Трэцяга рэйха распачалі загадзя спланаваную сакрэтную аперацыю: адно з падраздзяленняў войскаў СС, пераапранутае ў польскую вайсковую форму, у 20 гадзiн вечара атакавала нямецкi пагранiчны горад Глейвiц. Дыверсанты захапiлi мясцовую радыёстанцыю i перад уключаным мiкрафонам зрабiлi некалькi стрэлаў са зброi, а адзiн з удзельнiкаў гэтай аперацыi па-польску агучыў загадзя падрыхтаваны тэкст: «Прыйшоў час вайны Польшчы супраць Германii!». Гэта акцыя паслужыла падставай для пачатку германа-польскай вайны [2, с. 13].
Пазней усе яе ўдзельнiкi былi расстраляны па загадзе рэйхсфюрэра Гiмлера. Аднак няма нiчога таемнага, што не стала б агульнавядомым праз некаторы час. Пасля Другой сусветнай вайны ў нямецкiх архiвах была знойдзена стэнаграма размовы Гiтлера з прадстаўнiкамi вышэйшага кiраўнiцтва i генералiтэту вермахта, што адбылася 22 жнiўня 1939 года. Фюрэр сказаў наступнае: «Уварванне ў Польшчу i масавае знiшчэнне палякаў пачнецца ранiцай у наступную суботу. Некалькi рот, пераапранутых у польскую вайсковую форму, правядуць ваенныя акцыi ў Верхняй Сiлезii або пратэктараце. Паверыць гэтаму маскараду ўвесь свет або не, мне на гэта напляваць. Свет верыць толькi поспеху!» [3, c. 101–102].
Пачынаючы вайну супраць Польшчы, гiтлераўская Германiя планавала назаўсёды лiквiдаваць польскую дзяржаву i стварыць тым самым плацдарм для нападзення на Савецкі Саюз. План вайны супраць Польшчы атрымаў умоўную назву «Вайс» («Белы»).
Згодна дырэктыве аб падрыхтоўцы да вайны, ухваленай Гiтлерам 11 красавiка 1939 года, выдзяляліся 62 дывiзii, у тым лiку 7 танкавых i 4 матарызаваныя, або 2,8 тыс. баявых танкаў, 6 тыс. гармат i мiнамётаў, 2 тыс. баявых самалётаў [4, c. 146]. Германскiя войскi былi згуртаваны ў дзве групы армiй – «Поўдзень» i «Поўнач».
Польскія ўзброеныя сiлы дзейнiчалi ў адпаведнасці з абарончым планам «Zachód» («Захад»). Ён прадугледжваў разгортванне вайсковых наземных сiл уздоўж мяжы з Германiяй, наладжванне абароны, спыненне наступлення ворага і адпор яму. Гэта дазволіла б выйграць час для выступлення падраздзяленняў французскiх i англiйскiх армiй на захадзе.
На пачатку ваенных дзеянняў польскае камандаванне здолела разгарнуць толькi 24 пяхотныя дывiзii, 8 кавалерыйскiх, 1 бронематарызаваную, 3 горнастралковыя брыгады i 56 батальёнаў нацыянальнай абароны замест запланаваных 39 пяхотных дывiзiй, 11 кавалерыйскiх, 2 бро
нематарызаваных брыгад i 80 батальёнаў нацыянальнай абароны [2, с. 18–19]. Па стане на 1 верасня 1939 года сухапутныя войскi Польшчы налiчвалi 4300 гармат, 220 лёгкiх танкаў i 650 танкетак, а ваенна-паветраныя сiлы – 824 самалёты, з якiх у баявых дзеяннях затым былi выкарыстаны толькі 407 [4, с. 148; 5, c. 238].
Увогуле ж польская армiя па колькасцi ўзбраення значна ўступала нямецкай. Так, на напрамках галоўных удараў войскі вермахта перасягалі яе ў танках – у 8 разоў, у палявой артылерыi – у 4, а ў супрацьтанкавай – у 7, у баявых самалётах – у 5 разоў. Акрамя таго, працiўнiк меў больш высокi ўзровень тэхнiчнага ўзбраення i баявой падрыхтоўкi.
Германа-польская вайна пачалася ў 4 гадзiны 45 хвiлiн ранiцы 1 верасня 1939 года з удару нямецкiх ваеннапаветраных сiл па польскiх аэрадромах i адначасовага ўварвання на тэрыторыю Польшчы наземных войскаў вермахта з паўночнага боку – з Усходняй Прусii, з захаду – Усходняй Германii i з поўдня – Славакii. і хоць знiшчыць польскую авiяцыю першымi ўдарамi не ўдалося (яна яшчэ 31 жнiўня была перамешчана на запасныя палявыя аэрадромы), нямецкi паветраны флот адразу атрымаў поўнае панаванне ў небе. Наземныя ваенныя сiлы Германіі зламалi абарону польскiх войскаў уздоўж дзяржаўнай мяжы i глыбока прарвалі фронт на некалькiх напрамках. імкнучыся пазбегнуць акружэння ў заходнiх раёнах краiны, падраздзяленні армii Польшчы пачалi адыходзiць на ўсход.
Нягледзячы на тое, што на першым этапе вайны – з 1 па 8 верасня – нямецкiя войскi дасягнулi пэўных поспехаў, ажыццявіць асноўную задуму плана «Вайс» – акружыць i знiшчыць польскую армiю на захад ад Варшавы – iм не ўдалося. Значная частка польскiх войскаў да 7 верасня здолела пазбегнуць акружэння i адышла на ўсход за рэкі Вiсла i Нараў. У сувязi з гэтым Галоўнае камандаванне сухапутных войскаў Германii выдала дырэктыву аб павелiчэннi глыбiнi ўдараў, а 9 верасня, калi распачаўся другi этап баявых дзеянняў, удакладнiла задачу. Групы армiй павiнны былi знiшчыць польскiя войскi, якiя адыходзiлi за Вiслу i Нараў, ахапіўшы iх двайным кальцом.
Польскае камандаванне спрабавала наладзiць абарону ва ўсходнiх раёнах краiны i палепшыць кiраванне войскамi. Аднак новае нямецкае наступленне не дало магчымасці паспяхова правесцi гэтыя мерапрыемствы. Абарона не вытрымала моцных удараў механiзаваных злучэнняў вермахта. Значная колькасць падраздзяленняў польскай армii трапiла ў акружэнне. Адзiным шляхам у тых складаных умовах было перамяшчэнне аператыўных рэзерваў i стварэнне новага фронту абароны на рубяжы рэк Вiсла i Сан. Аднак польскае камандаванне не паспела мабiлiзаваць магчымыя рэзервы. Германская авiяцыя зрывала перавозку войскаў з тылу на фронт. Механiзаваныя сiлы вермахта амаль бесперашкодна манеўравалi ў аператыўным тыле польскай армii i праводзiлi акружэнне цэлых вайсковых падраздзяленняў. Напрыклад, 9 верасня 1939 года была акружана 60-тысячная групоўка польскiх войскаў у раёне горада Радам.
Тым не менш на асобных напрамках польская армія вяла актыўныя баявыя дзеяннi. Так, 8 верасня на поўнач ад горада Кутна згрупавалiся 8 дывiзiй i 2 асобныя кавалерыйскiя брыгады з армiй «По
знань» i «Pomorze» («Памор’е»). Назаўтра 3 дывiзiі з раёна Кутна нанеслі раптоўны ўдар па адкрытым флангу 8-й нямецкай армii. Польскае камандаванне лiчыла, што, разграмiўшы паўночны фланг гэтай армii, яно зможа вывесцi свае войскi да Варшавы [2, с. 28]. Палякі змагалiся з вялiкiм натхненнем, а вораг нёс значныя страты. Пасля фарсiравання ракі Бзура польскiя дывiзii стварылi пагрозу нямецкiм тылавым камунiкацыям. Аднак гэты контрудар не мог паўплываць на вынiкi бiтвы за цэнтральную Польшчу ў цэлым. Камандаванне нямецкай групы армiй «Поўдзень», не адчуваючы цяжкасцей на iншых напрамках фронту, хутка перагрупавала свае злучэннi i за кароткi час стварыла ў гэтым раёне моцную групоўку сiл. Пасля тыдня цяжкiх баёў толькi частка злучэнняў армii «Познань» выйшла да Варшавы.
Не менш складаным было становiшча i на поўднi краiны, дзе 13 верасня 1939 года нямецкiя войскi канчаткова завяршылi разгром акружанай польскай групоўкi ў раёне Радама. 16 верасня каля горада Уладава 3-я нямецкая армiя злучылася з 10-й армiяй, тым самым канчаткова акружыўшы Варшаўскую групоўку з усходу. Адначасова нямецкiя войскi выйшлi на лiнiю Львоў, Уладзiмiр-Валынскi, Брэст, Беласток [6, c. 29]. Такім чынам, другi этап германа-польскай вайны, што доўжыўся з 9 па 16 верасня, быў завершаны. Пасля гэтага польскi ўрад, якi ў вынiку сваёй палiтыкi прывёў краiну да нацыянальнай катастрофы, эмігрыраваў у Румынiю.
На трэцiм этапе германа-польскай вайны (17 верасня – 5 кастрычнiка 1939 года) барацьбу супраць захопнікаў вялі толькі вайсковыя часцi, якiя захоўвалi баяздольнасць i жадалi баранiць Айчыну. Жорсткiя баi працягвалiся ў розных раёнах Польшчы. Гераiчную старонку ў гiсторыю барацьбы польскага народа супраць нямецка-фашысцкiх захопнiкаў упiсалi абаронцы Варшавы. Абарона польскай сталiцы пачалася 8 верасня 1939 года. Гэта першы ў гiсторыi Другой сусветнай вайны прыклад мужнага супрацiўлення насельнiцтва вялiкага горада войскам агрэсара ва ўмовах акружэння. Гарнiзон польскай сталіцы быў значна меншы, чым наступаючая групоўка нямецкiх войскаў. Ён налiчваў усяго 17 пяхотных батальёнаў, 10 батарэй лёгкiх гармат, 6 батарэй цяжкай артылерыi i 1 танкавы батальён [2, c. 30]. Аднак абарона горада працягвалася 20 дзён. Гэта тлумачыцца тым, што на дапамогу салдатам i афiцэрам польскай армii прыйшлi жыхары сталiцы. Была сфармiравана добраахвотная рабочая брыгада колькасцю 5 тыс. чалавек [2, c. 30].
Пасля лiквiдацыі ў першыя днi кастрычнiка 1939 года апошнiх ачагоў супрацiўлення польскiх вайсковых фармiраванняў германа-польская вайна, што працягвалася больш за месяц, скончылася. Англiя i Францыя, якiя 3 верасня 1939 года афiцыйна распачалi вайну супраць Германii, нiчога рэальнага для выратавання Польшчы не зрабiлi. Урады гэтых дзяржаў-саюзніц працягвалi ажыццяўленне планаў, накiраваных на падбухторванне Германii да вайны з СССР. У сувязi з гэтым нельга не пагадзiцца з амерыканскiм гiсторыкам Ф. Шуманам, якi пiсаў, што на Захадзе «ўсе больш жадалi гiбелi Польшчы, чым абароны яе Савецкiм Саюзам. і ўсе пры гэтым спадзявалiся, што распачнецца вайна памiж Германiяй i СССР» [7, c. 282]. Разумела гэта i кiраўнiцтва Германii. Гiтлер
у асяроддзi сваiх паплечнiкаў заявiў наступнае: «Яны аб’явiлi нам вайну… аднак гэта не значыць, што яны будуць ваяваць супраць нас» [8, c. 213–214].
Германа-польская вайна стала пачаткам Другой сусветнай вайны, да якой у першыя яе дні мелі дачыненне і сотні тысяч беларусаў. Па выніках савецкапольскай вайны 1919–1920 гадоў у Рызе 18 caкавіка 1921 года быў падпiсаны «канчатковы, трывалы, пачэсны i заснаваны на ўзаемнай згодзе мiр», як падкрэслiвалася ў прэамбуле дагавора, што далёка не адпавядала рэчаiснасцi. Аднак да Польшчы дэ-юрэ адышла частка Беларусi памерам 98 815 кв. км, амаль палова этнiчнай беларускай тэрыторыi. Так, Заходняя Беларусь каля 20 гадоў знаходзілася ў складзе Польшчы, дзе вырасла цэлае пакаленне грамадзян, якія служылi ў польскай армii. Калi пачалася германа-польская вайна, яны баранiлi сваю дзяржаву. Прынамсі, на той час у складзе польскай армii налічвалася больш за 100 тыс. беларусаў [9, c. 13].
Напрыклад, 20-я пяхотная дывiзiя польскай армii, што размяшчалася на ўскраiнах Слонiма, складалася выключна з беларусаў. Паводле польскiх крынiц, у баях з часцямi вермахта яны праявiлi мужнасць i пры абароне гарадоў Гдыня, Модлiн i Хель. Гераiчнай старонкай удзелу беларусаў у польска-нямецкай вайне стала абарона Брэсцкай крэпасцi. У час вераснёўскiх баёў 1939 года гарнiзон цытадэлі ў Брэсце-над-Бугам – так за польскім часам называўся горад, амаль на 40 % складаўся з рэзервiстаўбеларусаў, якiя замянiлi кадравыя часцi 9, 20 i 30-й польскiх пяхотных дывiзiй [10, c. 270].
Баi за крэпасць вялiся з 14 па 18 верасня 1939 года. Абаронцы на чале з брыгадным генералам К. Плiсоўскiм адбiлi сем варожых атак [10, c. 275]. Аднак, не атрымаўшы падмацавання, гарнiзон быў вымушаны з 17 на 18 верасня пакiнуць пазiцыi i адысцi ў паўднёва-заходнiм напрамку. Дакладных звестак аб стратах, якiя панеслi абаронцы Брэсцкай крэпасцi, няма. З польскiх i нямецкiх крынiц вядома, што польская вайсковая групоўка «Брэст», якая з баямi пакiнула крэпасць, налiчвала каля 2 тыс. салдат i афiцэраў з ранейшых 4 тыс. абаронцаў [11, c. 104–105]. Немцы ў час штурму крэпасцi ўзялi ў палон 8 афiцэраў i 980 салдат i малодшых камандзiраў польскай армii [11, c. 74–105]. Прыкладна столькi ж польскi бок страцiў забiтымi i параненымi.
Такiм чынам, для беларусаў узброенае змаганне з нямецкiмi войскамi пачалося амаль за 2 гады да Вялiкай Айчыннай вайны. З 400 тыс. польскiх вайскоўцаў, якія трапiлi ў нямецкi палон, 70 тыс. былi беларусамi [9, c. 14].
Па меры развiцця нямецкага наступлення ва ўмовах страты сувязі паміж вайсковымі падраздзяленнямі многiя камандзiры дэмабiлiзоўвалi салдат. Некалькi тысяч беларусаў у складзе польскiх часцей перабраліся ў Францыю i Англiю.
З самага пачатку германа-польскай вайны Гітлер, спасылаючыся на дамоўленасць з СССР ад 23 жніўня 1939 года, падштурхоўваў Савецкі Саюз да ваенных дзеянняў супраць Польшчы. Аднак і. Сталін не спяшаўся адкрываць «другі фронт».
Пачатак баявым дзеянням паклаў загад Ваеннага савета Беларускага фронту № 005 ад 16 верасня, калі польская армія была амаль разбіта, а ўрад Польшчы эмігрыраваў за мяжу. У загадзе ставілася
задача «аказаць неадкладную дапамогу і падтрымку нашым братам беларусам і ўкраінцам, каб выратаваць іх ад пагрозы збяднення і вынішчэння з боку ворагаў» [12].
Ранiцай 17 верасня 1939 года войскi Чырвонай армii перайшлi савецкапольскую граніцу. Беларускi фронт налiчваў 200,8 тыс. салдат i афiцэраў. ім супрацьстаяла 45 тыс. польскiх салдат i афiцэраў, з якiх прыкладна палова была не ўзброена i не зведзена ў канкрэтныя вайсковыя адзiнкi [13, c. 18].
Уздоўж граніцы з БССР размяшчалiся польскiя часцi, якiя ўваходзiлi ў склад корпуса пагранiчнай аховы колькасцю 8 тыс. чалавек i маракоў Пiнскай рачной флатылii – каля 2 тыс. чалавек [14, c. 110].
Сур’ёзнай узброенай сiлы, якая магла б супрацьстаяць як войскам Беларускага фронту, так i нямецкiм войскам на тэрыторыi Заходняй Беларусi, не было.
Урад Польшчы прызнаў, што падстаў для вайны краiны з СССР няма. Савецкі Саюз таксама не аб’яўляў вайны Польшчы. Таму ў загадзе Вярхоўнага галоўнакамандуючага ўзброенымі сiламі Польшчы маршала Э. Рыдз-Смiглы 17 верасня польскiм войскам прадпiсвалася не ўступаць у баi з савецкiмi воiнскiмi падраздзяленнямi, за выключэннем спроб раззбраення або яўных баявых дзеянняў. Камандзiры польскiх часцей павiнны былі весцi перамовы «ў мэтах выхаду гарнiзонаў у Румынiю цi Венгрыю» [15, c. 193].
Загад Э. Рыдз-Смiглы садзейнiчаў таму, што ваенных сутыкненняў памiж польскiмi i савецкiмi войскамi амаль не было. Згодна з польскiмi крынiцамi, зафiксавана каля 40 выпадкаў супрацiўлення пагранiчных патрулёў, а таксама пад Кобрынам, Гроднам, Сапоцкiнам і Вільняй. Найбольш цяжкія баi разгарнулiся 20–21 верасня ў Гродне, дзе 15-ы савецкi танкавы корпус толькi 20 верасня страцiў спаленымi i падбiтымi 16 танкаў, 3 бронемашыны, 47 чалавек забiтымi i 156 параненымi [13, c. 18].
У ходзе ваеннай аперацыi 1939 года войскi Беларускага фронту ўвайшлi ў занятыя нямецкiмi фарміраваннямi і затым перададзеныя савецкаму камандаванню Брэст і Беласток. 24 верасня Чырвонай армiяй вызвалена Маларыта, дзе было iнтэрнiравана 6 тыс. польскiх вайскоўцаў, 25 верасня – Бельск-Падляскi i Браньск [13, c. 18]. 28 верасня нямецкiя войскi захапiлi Варшаву, Польшча як дзяржава перастала iснаваць. У гэты ж дзень у Маскве быў падпiсаны дагавор «Аб дружбе i граніцы паміж СССР і Германіяй», згодна з якiм тэрыторыя Польшчы падлягала падзелу. Значная частка польскiх зямель была далучана непасрэдна да Германii, а за Савецкім Саюзам былi прызнаны Заходняя Беларусь i Заходняя Украiна, якiя сталі часткамі адпаведна БССР i УССР. Такiм чынам была адноўлена гiстарычная справядлiвасць у адносiнах да беларускага i ўкраiнскага народаў, парушаная ўмовамi Рыжскага дагавора 1921 года.