ТЫСЯЧА і XXIV
Фестываль «Белая Вежа»: гісторыя, тэорыя, практыка
Фестываль «Белая Вежа»: гісторыя, тэорыя, практыка
Брэсту споўнілася 1000 гадоў. А Міжнародны тэатральны фестываль «Белая Вежа» прайшоў там 24-ы раз. Працягваючы тэму «арыфметыкі», дададзім, што сёлета гэты буйны творчы форум сабраў 28 пастановак з 13 краін свету. А паколькі свята ахоплівала ўсяго восем дзён, з 8 па 15 верасня, няцяжка здагадацца, што на кожны прыпадала па тры-чатыры спектаклі – нармальная фестывальная… практыка.
Дарэчы, гэта слова вызначае ў «Белай Вежы» вельмі шмат. Бо брэсцкі фестываль – самы, бадай, «практычны» (у сэнсе – практычна скіраваны), арыентаваны на шырокую тэатральную практыку, а не адно на тэатральны эксперымент. Што гэта такое? Зараз патлумачу.
У Беларусі праходзіць некалькі тэатральных фестываляў. і кожны з іх мае свае асаблівасці. Сталічны TEART «заточаны» на найноўшыя рэвалюцыйныя тэндэнцыі, што ўзнікаюць у свеце. і на далучэнне да іх беларускага тэатральнага мастацтва, «прасоўванне» яго не толькі ў блізкім, але і далёкім замежжы. Магілёўскі «М.@rt.кантакт» арыентаваны, у першую чаргу, на творчую моладзь і спектаклі, якія могуць быць блізкімі схільнай да эксперыментаў маладзёжнай аўдыторыі (але гэта не значыць, што ўсім астатнім «уваход забаронены»). Фестываль беларускай драматургіі імя В. Дуніна-Марцінкевіча ў Бабруйску (рэспубліканскі па статусе, а насамрэч усё больш ды больш міжнародны) будуецца, адпаведна з назвай, вакол айчынных аўтараў, п’есы якіх запатрабаваны шырока за межамі. «Славянскія тэатральныя сустрэчы», акрамя нашага Гомеля, ладзяцца таксама ў расійскім Бранску і ўкраінскім Чарнігаве. Таму найперш там пануе сяброўства. Больш пазнейшыя па нараджэнні «Тэатральныя сустрэчы» ёсць і ў Віцебску, у рамках «Славянскага базару». Пачыналіся яны з «выставы дасягненняў» былых рэспубліксястрыц, а на нейкім этапе сталі чымсьці накшталт «курортнага» фестывальнага праекта, падпарадкаванага стварэнню святочна-летняй атмасферы (праўда, у планах кіраўніцтва – вярнуць «Сустрэчам» колішні прэстыж). У Мінску ёсць і «спецыялізаваныя» фестывалі – тэатраў лялек, форум пластычных тэатраў «ПлаSтформа», форум вулічных тэатраў (дарэчы, такі праект ладзіўся і ў Брэсце), оперны і балетны фестывалі. На жаль, прыпыніліся «Маладзечанская сакавіца», «Лялькі над Нёманам» у Гродне.
і што ж на такім фоне робіцца ў Брэсце? Па-першае, «Белая Вежа» – адзін са старэйшых праектаў, існуе з 1996 года. Раней за яго з’явіўся хіба гомельскі фэст – у 1989-м, ды там прымаюць гасцей не штогод.
Па-другое, «Белая Вежа» з самага пачатку імкнулася падтрымліваць сувязі з тэатрамі былых саюзных рэспублік, уключаючы Казахстан і іншыя сярэднеазіяцкія. і найперш, зразумела, з рускімі тэатрамі, якія ў 1990-я сутыкнуліся са складанасцямі свайго развіцця, аказаліся шмат у чым адрэзанымі ад агульнага тэатральнага працэсу, але прагнулі далучыцца да выратавальнага фестывальнага руху. Пазней такое збіранне рускамоўных «ураджэнцаў былых савецкіх тэрыторый» распаўсюдзілася на далёкае замежжа, што значна пашырыла фестывальную геаграфію і замацавала за Беларуссю
прызнаную місію, скіраваную на плённае стваральнае супрацоўніцтва замест варожага супрацьстаяння і розных разбуральных дзеянняў.
Па-трэцяе, у Брэсце заўжды клапаціліся пра максімальную разнастайнасць пастановак, зварот да розных жанраў і відаў тэатраў. У той ці іншай меры гэта ўласціва і Магілёву, і Мінску, ды Брэст усё роўна застаецца адным з лідараў такой усёахопнасці. «Белая Вежа» спалучае ўсе напрамкі разам, чаргуючы дзіцячыя і дарослыя спектаклі, а ў некаторыя гады – уключаючы нават сучасную оперу: тут паказваўся, напрыклад, «Мядзведзь» беларускага кампазітара Сяргея Картэса, дзе салісты Вялікага тэатра выступалі з Брэсцкім сімфанічным аркестрам, што існуе пры тэатры. А сёлета дадаўся сторытэлінг «#МаціНаўсходзе» Пацанскай кампаніі #тэатр_чо – на мяжы тэатра і імправізаванай гаворкі. Такая сумесь тэатральных кірункаў вымушае іх не проста суседнічаць, але і ўзбагачаць саміх сябе: узаемадзейнічаць, уплываць адзін на аднаго, змяняцца, удасканальвацца – нават праз новае глядацкае ўспрыманне, «справакаванае» іншым атачэннем.
Дый сама «Белая Вежа» яднае ў сабе адначасова некалькі фестывальных мадэлей. Тут і эксперыментальныя пастаноўкі, што стымулююць не толькі развіццё тэатральнага мастацтва, але і навуковае асэнсаванне гэтых працэсаў. Тут і асветніцтва, звязанае, у тым ліку, са штодзённымі грунтоўнымі абмеркаваннямі праглядаў. Задзейнічаны і элементы такіх разнавіднасцей, як «курортны» фестываль, скіраваны на непераборлівую публіку ў стане адпачынку, і фестываль-свята, што ахоплівае не толькі прыхільнікаў тэатра, але і гарадскіх мінакоў.
Гэта вядзе да яшчэ адной асаблівасці брэсцкага фэсту – пашырэння храналагічнага падыходу ў выбары спектакляў. Калі на большасці тэатральных форумаў пераважаюць апошнія па часе прэм’еры, дык «Белая Вежа» – што называецца, без тэрміну даўнасці: тут побач з зусім нядаўнімі пастаноўкамі можна ўбачыць і тыя спектаклі, што сталі «жывой класікай», «візітоўкай» таго ці іншага тэатра.
Нарэшце, галоўная адметнасць форуму – ён дае рэальны, а не фестывальнаідэалізаваны зрэз тэатральнага мастацтва розных рэгіёнаў. Бо ў праграму, як ужо гаварылася, уключаюцца не толькі ўласна фестывальныя спектаклі (а такое азначэнне звычайна надаюць эксперыментальным пастаноўкам, разлічаным на спецыялістаў і дасведчаную публіку – усіх тых, хто ўмее «счытваць» самыя зашыфраваныя рэжысёрскія задумы). Частка паказаў на «Белай Вежы» свядома прызначаецца самым дэмакратычным слаям насельніцтва, уключаючы тых, хто ў тэатры – увогуле рэдкі госць.
Будзем шчырымі: такі падыход – не ад добрага жыцця. Фарміруючы праграму, арганізатары імкнуцца яе ўраўнаважыць, каб нейкая камедыя, меладрама ці зорнае імя прынеслі прыбытак, які можна будзе «перапрафіляваць» на папраўдзе значны ў мастацкіх адносінах праект, што не збярэ такога аншлагу.
Разам з тым падобнае вывучэнне «рэальнай тэатральнай практыкі» розных постсавецкіх рэгіёнаў (іншымі словамі, іх цяперашняга бягучага рэпертуару «ў разрэзе») мае абсалютна відавочную пастку: усё гэта ніяк не садзейнічае выхаванню добрага глядацкага густу. Нават зусім наадварот – псуе яго. Тым самым
фестываль сам сябе заганяе ў кут, збочвае на тупіковы шлях.
Сёлета такая небяспека стала асабліва заўважнай, выйшла, паводле тэатральнай лексікі, «на авансцэну». і штуршком да гэтага, як ні дзіўна, было святкаванне 1000-годдзя Брэста. Асноўныя ўрачыстасці ладзіліся з пятніцы па нядзелю – 6–8 верасня, і акурат у іх апошні вечар пачалася «Белая Вежа». А яе вулічны спектакль «Карпацкі калейдаскоп» Львоўскага акадэмічнага тэатра «Васкрэсіння», што паказваўся на плошчы Леніна, адначасова быў добра спланаваным фінальным клічнікам юбілею горада: арганізатары папрасілі гэты калектыў, добра вядомы ў Брэсце па ранейшых творчых заваёвах і Гран-пры, падрыхтаваць штосьці не філасофска-канцэпцыйнае, чым славіцца тэатр (у былыя гады на плошчы бліскуча дэманстраваліся і «Вішнёвы сад», і «Чайка» – неверагодна!), а святочнаканцэртнае, каб захаваць адпаведны настрой.
Завяршаўся форум яшчэ адным вулічным паказам – казачна-філасофскім спектаклем «Каменны» з Кракава.
і хаця такое «вулічнае атачэнне» ўласціва «Белай Вежы», у сёлетніх «павышана святочных» умовах фестываль стаў успрымацца часткай публікі як працяг гарадскіх відовішчаў ды масавых «гулянняў», хай і перанесеных у тэатральную залу.
Да таго ж маштабны юбілей «ажно з трыма нулямі» прадугледжваў запрашэнне прадстаўнікоў гарадоў-пабрацімаў, што таксама вызначала праграму. Але шмат залежала і ад гасцей: падарункі, як заведзена, часта выбіраюцца самастойна. Значыць, трэба папярэджваць выбар спектакляў і рабіць яго самім, настойваючы на пэўным найменні. Хоць, зразумела, у адных тэатрах можна браць усё запар, а ў некаторых, здараецца, няма на чым спыніцца, бо трупа, на жаль, слабая. Аднак і ў такіх выпадках можна знайсці неабходны кансэнсус.
Пэўна, выйсце можа быць не ў адмове «Белай Вежы» ад лёгкага жанру (хто сказаў, што камедыя ці штосьці забаўляльнае не можа быць шэдэўрам?), а ва ўсё больш строгім адборы спектакляў. Той жа «Шальменка-дзяншчык» Валынскага акадэмічнага абласнога ўкраінскага музычна-драматычнага тэатра імя Т. Шаўчэнкі з горада Луцка – тыповы вадэвіль, пастаўлены цалкам традыцыйна, без аніякіх рэжысёрскіх «выбрыкаўвыкрунтасаў». Але ён прыцягнуў добрай акцёрскай ігрой – найперш артыстаў старэйшага пакалення і асабліва Аляксандра Якімчука, які быў прызнаны лепшым выканаўцам мужчынскай ролі (за лепшую жаночую ролю адзначылі Дароту Ландоўску ў монадраме «Стрыеньска. Давай патанчым, Зоф’я!» з Любліна). А вось малодшаму пакаленню, як аказалася, да гэтага далёка: у іх каханне чамусьці не верылася.
Жудасным непрафесіяналізмам патыхала ад «Майго Марата» маскоўскага тэатра «Садружнасць акцёраў Таганкі», адсутнасцю добрага густу – ад фантазіі «Ля Лукамор’я» Бранскага тэатра лялек. Пазбаўленым тэатральнасці і, галоўнае,
вызначанай канцэпцыйнасці аказаўся «Сымон-музыка» Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Якуба Коласа з Віцебска. Не атрымала годнага ўвасаблення і перспектыўная ідэя далучэння да тэатра дзяцей са слабым зрокам, заяўленая ў «Сябрах Фядоры» УсходнеКазахстанскага абласнога драмтэатра з Усць-Каменагорска. «Лекі ад дэпрэсіі» Адэскага абласнога акадэмічнага рускага драматычнага тэатра так і хацелася перайменаваць у «лекі ДЛЯ дэпрэсіі». «Пышка» Арэнбургскага дзяржаўнага абласнога драмтэатра імя М. Горкага надта педаліравала фарс. «4-е вымярэнне» тэатра «Лучафэрул» з Кішынёва, пры ўсёй яго акцёрскай энергетыцы, пакінула ўражанне надта «манатоннага» камікавання. «Ганна Франк» Цюменскага драмтэатра, нягледзячы на ўсю натуральнасць сцэнічнага маўлення і паводзін артыстаў, «мікшыравала» драматызм Халакосту, пакінуўшы вырашэнне тэмы на побытавым узроўні. Мноства праблем было і ў іншых спектаклях.
Сапраўды, на фестывалі могуць быць спрэчныя, неадназначныя пастаноўкі (прыкладам – «Сярожа вельмі тупы», падрыхтаваны гаспадарамі – Брэсцкім акадэмічным тэатрам драмы і рэжысёрам Дзянісам Фёдаравым, схільным да сучаснай драматургіі). Могуць быць нават тыя, што «балансуюць на мяжы», але не можа быць чагосьці, прабачце, «ніжэй за плінтус». Гэта разбэшчвае і тэатры, якія прывозяць падобныя работы, і брэсцкую публіку. Абодва бакі застаюцца са «збітымі каардынатамі», што можа мець самыя сумныя наступствы. Бо калі той ці іншы спектакль удзельнічае ў такіх форумах, гэта апрыёры надае яму мастацкай вагі. На любую далейшую крытыку ёсць безапеляцыйны адказ: але ж мы прымалі ўдзел у міжнародным (!) фестывалі. Тое ж адбываецца з публікай. Неспрактыкаваныя гледачы, паверыўшы гучнай афішы, прымаюць сурагат за «знак якасці»: маўляў, гэта і ёсць сапраўднае мастацтва.
А ў самым вялікім пройгрышы застаецца сам фестываль, бо губляе свой добры імідж. На сёння склалася такая
сітуацыя, калі некаторыя калектывы, маючы спосаб зарабіць грошы на тых жа карпаратыўных паказах, але разумеючы мастацкі кошт сваіх пастановак, гатовы прыехаць на прэстыжны (падкрэслім гэта слова) фестываль без вялікіх ганарараў – для падтрымання ўласных амбіцый і проста таму, што хочацца не толькі грошай, але і творчых стасункаў, адпаведнага прызнання ў прафесійным асяродку. Таму ў нашых умовах добры фестывальны імідж – гэта яшчэ і магчымасць сэканоміць грошы, не ідучы на повадзе ў публікі, а выхоўваючы яе.
Шмат залежыць, зразумела, ад саміх удзельнікаў. Хтосьці пачынае набіваць сабе кошт капрызамі ды пыхамі, адваротна прапарцыянальнымі творчасці, а хтосьці, наадварот, робіць крок насустрач – як Аляксей Борыс са Штутгарта. Дзіцём эмігрыраваўшы з бацькамі ў Германію, ён працуе выключна на нямецкай мове, якая стала для яго асноўнай – па сутнасці роднай. Але для брэсцкага фестывалю знаны артыст зрабіў выключэнне – сыграў «Прадукт» Марка Рэвенхіла паруску. Ды сыграў настолькі філігранна, што аднагалосна атрымаў дыплом за «Лепшы спектакль малой формы».
У «Белай Вежы» – багатая «радаслоўная», складзеная са спектакляў-пераможцаў. Але калі на юбілейны ХХ фестываль у 2015 годзе былі запрошаны найперш тыя тэатры, што калісьці выходзілі ў лідары, пацвердзілася простая ісціна: ніводная самая заслужаная перамога не абяцае далейшага росквіту без яшчэ большай плённай працы. Многія тэатры, прывозячы свае новыя спектаклі, не апраўдвалі чаканняў. Здавалася б, на тым фестывалі стала цалкам відавочна: складанне праграмы нельга перадавяраць выпадку і зыходзіць адно з прапаноў ад патэнцыяльных удзельнікаў. Ажно не – сёлета сітуацыя шмат у чым паўтарылася.
Але ж побач з мастацкім «запределом» былі папраўдзе цудоўныя спектаклі! Уяўляеце, як было крыўдна назіраць перапоўненую залу на танным эрзацы – і напаўпустую на сапраўдным мастацтве. Бо дасведчаная публіка, аднойчы сутыкнуўшыся з падробкай, не паверыць фестывалю і потым. Прыхільнікі ж масавай культуры – як не куплялі, так і не будуць купляць квіткі на тую ж класіку.
У тым, што публіка лепей рэагуе на больш «раскручанае» па расійскім тэлебачанні імя, пераканалі вечарканцэрт «Ад 17 да 70. Ваш Уладас Багдонас», насычаны рэдкімі відэазапісамі і жывымі ўспамінамі артыста, і «Звычайныя словы» – паэзія ў выкананні Канстанціна Райкіна. Для параўнання: першая вечарына прайшла ў зале на 200 месцаў, дзе заставаліся асобныя вольныя крэслы, другая – ва ўтрая большым, дзе гледачы сядзелі і на лесвіцах. Каментарыі, як кажуць, залішнія. Але гэта значыць і тое, што надалей фестывалю патрабуецца яшчэ больш мэтанакіраваная, абавязкова адрасная «раскрутка» сваіх мерапрыемстваў.
Выйсце – і ў такім жа «адрасным» складанні фестывальных праграм. Без уціску збоку, без кпінаў тых ці іншых «начальнікаў», каму раптам магло «не спадабацца». У «Белай Вежы» ёсць бацька і выхавацель: нязменным дырэктарам фестывалю з’яўляецца яго галоўны ініцыятар і арганізатар Аляксандр Козак – заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі, уладальнік расійскага ордэна Дружбы. ён робіць усё магчымае і немагчымае, каб фестываль захоўваўся і развіваўся, каб не здраджваў строгай рэгулярнасці і штогод папаўняў сваю палітру новымі фарбамі, творчымі знаходкамі. Але для найбольш адэкватнага фарміравання праграм трэба папярэдне праглядаць спектаклі-прэтэндэнты, пажадана жыўцом. і клапаціцца найперш
пра мастацкі ўзровень фестывалю, а не пра яго каштарыс.
Пакуль жа можна хіба здзіўляцца, як пры ўсіх цяжкасцях арганізатары ўмудраюцца штогод упрыгожваць форум сапраўднымі тэатральнымі дыяментамі. Вось і сёлета – за выказваннямі запрошаных на фестываль крытыкаў з Беларусі, Германіі, Літвы, Расіі, Эстоніі хавалася глыбокая, насычаная разважаннямі...
тэорыя.
іншымі словамі, у час праглядаў фестывальных спектакляў сталі добра заўважны не заўсёды выказаныя ўслых некаторыя тэндэнцыі, што выявіліся ў сённяшнім тэатры. Першая і, на маю думку, галоўная – прачытанне нацыянальнай тэмы ў рэчышчы сусветнай гісторыі мастацтваў. Патлумачу на двух яскравых прыкладах (і адразу дадам: абодва гэтыя спектаклі былі вызначаны лепшымі, што толькі пацвярджае перспектыўнасць згаданага падыходу).
Брэсцкі абласны тэатр лялек акурат напярэдадні форуму падрыхтаваў прэм’еру – спектакль «Сотнікаў» паводле аповесці Васіля Быкава (праўда, у рускамоўнай версіі) у пастаноўцы Руслана Кудашова, галоўнага рэжысёра Вялікага тэатра лялек Санкт-Пецярбурга, лаўрэата прэстыжнай расійскай прэміі «Залатая маска», які даўно сябруе з брастаўчанамі: гэта яго чацвёртая тут пастаноўка, адзначаная на «Белай Вежы» за лепшую рэжысуру. Дарэчы, у фестывальнай праграме значылася іншая брэсцкая праца – «Новая зямля» нашага Аляксандра Янушкевіча. Але яна ўжо дэманстравалася на некалькіх беларускіх фестывалях, таму літаральна ў апошні момант была заменена (лічыце, па просьбе крытыкаў таксама) на прэм’ернага «Сотнікава».
Вядомая гісторыя (каму – па літаратурнай першакрыніцы, а каму і па фільму «Узыходжанне» Ларысы Шапіцька) была прачытана як біблейская прыпавесць, адлюстраваная скрозь шматлікія спасылкі на сусветнае мастацтва і найперш жывапіс (мастак – Марына Заўялава з таго ж піцерскага тэатра). Але калі названая
вышэй кінастужка была звернута да паралеляў героя з Хрыстом і яго пакутамі, дык у спектаклі адлік вядзецца з яшчэ больш ранейшых часоў – дахрысціянскіх, ажно са Старога Запавета.
У беларускім мастацтве тэма Вялікай Айчыннай, пачынаючы з пасляваенных часоў, ператварылася ў «нашае ўсё». За рэспублікай у савецкі час была негалосна замацавана менавіта патрыётыка. Вядома, узнікла безліч штампаў, часам перашкаджаючы развіццю іншых кірункаў. і раптам – такі паварот.
Акцёры – ля мікрафонаў, збоку і крыху ўглыб сцэны. У цэнтры – экран у выглядзе парэпанай зямной паверхні, у абрысах якой без цяжкасці прачытваецца чэрап як аблічча вайны. Раз-пораз у тых шчылінах-расколінах з’яўляюцца чалавечыя фігуркі – плоскія, драўляныя, у традыцыях Сярэднявечча. А ў чорных «акенцах» зверху – партрэты на драўляных дошках. Зноў-такі, са спасылкамі на даўніну. Будуць і відэапраекцыі фрагментаў абразоў, і мульцяшныя выявы – тое ж кацяня, быццам з іншага жыцця, іншага свету.
Жанравае азначэнне спектакля – «невычэрпная яснасць быцця». Але гэтыя словы – хіба горкая ўсмешка пастаноўшчыкаў. Бо замест іх так і хочацца згадаць радкі Леаніда ДранькоМайсюка, насамрэч не звязаныя са спектаклем: «зразумела ўсё і ўсё не ясна». Здраднік Рыбак (Андрэй Палянскі) абмаляваны не адно чорнымі фарбамі – перад намі жывы чалавек, загнаны ў кут. А фашысцкі Следчы (Уладзімір Тэвасян) амаль увесь час, пакуль вядзе допыт, звяртаецца ў глядзельную залу – быццам з намі гаворыць. Вымушае нас, сённяшніх, праверыць саміх сябе: ці вытрымаем?
Вялікая Айчынная ўведзена ў кантэкст усёй сусветнай гісторыі войнаў. Таму спектакль набывае адкрыта пацыфісцкае гучанне: у вайне няма і не можа быць абсалютных пераможцаў, усе – у пройгрышы, бо страчваюць штосьці вельмі значнае, важнае. Хтосьці – жыццё, хтосьці – чалавечае аблічча. Невыпадкова ў фінале Следчы цягне Рыбака на ланцугу, бы якога сабаку. Вайна – гэта жудасная машына, знішчальны механізм, скіраваны супраць
чалавека, кім бы ён ні быў – «нашым» ці ворагам.
Аповед укладзены крыху менш як у гадзіну. Але бачна, наколькі ўважліва прачытаны і беражліва данесены літаратурны арыгінал. Бо мадуляцыі ўсяго спектакля з патрыётыкі ў рэлігію, веру і, шырэй, у біблейскую гісторыю былі закладзены, як ні дзіўна можа здацца, самім Васілём Быкавым. Проста раней мы не звярталі на гэта ўвагі. А між тым Біблія ёсць у хаце Старасты. Дый у ноч перад смерцю Сотнікаў трызніць і бачыць у сне свайго бацьку, што трымае Біблію ў руках.
Тая ж повязь уласна беларускага з сусветным рэалізавана ў музыцы, дзе народныя песні спалучаюцца з моцартаўскім Рэквіемам. Пры такім раскладзе фінальная песня на вершы Цімура Кібірава «А наш-то на ослике – цок да цок» успрымаецца залішняй. і паводле музычнай драматургіі, бо відавочна зніжае сумесь сусветна-класічнага і
фальклорнага полюсаў. і паводле зместу. Так, немудрагелістыя куплеты і асабліва прыпеў акрэсліваюць новае разуменне гераізму – не як ваяўнічасці, праз якую здзяйсняецца подзвіг, а як «безвыніковай», на першы погляд, самаахвярнасці і годнага прыняцця смерці. Але адначасова ў тым песенным тэксце сусвет падзяляецца паводле веравызнання, супрацьпастаўляюцца розныя рэлігіі і іх прадстаўнікі. і хаця пры гэтым узнікаюць надзвычай актуальныя паралелі з сучаснасцю, наўрад ці ў дадзеным спектаклі такое супрацьстаянне патрэбна.
Пры ўсім багацці рэжысёрскіх ідэй некаторыя з іх застаюцца кінутымі, не маюць далейшага развіцця. Асабліва гэта тычыцца фонасферы «Сотнікава». У пачатку з дапамогай мікрафона цудоўна выкарыстоўваюцца баян, які ўмее «дыхаць» (як у творах Соф’і Губайдулінай і яе паслядоўнікаў), чорныя пальчаткі, якімі можна рыпець, імітуючы снег пад нагамі, і якія ўжо самі па сабе асацыююцца са скуранкамі ды чорнымі «варанкамі».
Працягам той жа тэндэнцыі дыялогу «свайго» з еўрапейскім часткова стаў і «Жоўты пясочак» паводле В. Быкава, пастаўлены ў Магілёўскім драмтэатры маладым рэжысёрам Камілёй Хусаінавай. Тры дзяўчыны, якія цягам дзеі пераўвасабляліся ва ўсё новых персанажаў, успрымаліся, у тым ліку, шэкспіраўскімі вядзьмаркамі з «Макбета».
Яскравым прыкладам разгорту нацыянальнай тэмы ў рэчышчы сусветнага мастацтва стаў чэхаўскі «Дзядзька Ваня». ён быў прызнаны лепшым спектаклем фестывалю, а пастаўлены вядомым украінскім рэжысёрам Яраславам Федарышыным у… Венгрыі як ко-прадакшн двух тамтэйшых тэатраў – «Дануб Бэнд тэатр Вац» і Камернага тэатра «Барток». Здавалася б, што можа быць больш рускім, чым гэта п’еса і, шырэй, уся творчасць Чэхава? Мы прызвычаіліся да самых розных яе прачытанняў, усё мноства якіх можна класіфікаваць, у асноўным, па дзвюх катэгорыях. У першай – спектаклі з любоўным стаўленнем
да кожнай дэталі расійскага побыту (якніяк, аўтарскае азначэнне жанру гэтай п’есы – «сцэны з вясковага жыцця»), увядзенне пастаноўкі ў расійскі кантэкст, скіраванне яе да працягу традыцый найперш рускага мастацтва. У другой групе апынуцца тыя спектаклі, дзе ўсё вырашаецца, наадварот, у пазачасавай прасторы, з філасофскімі абагульненнямі. Ці па прынцыпе асучаснення.
А ў венгерска-ўкраінскім варыянце сітуацыя і расстаноўка дзеючых асоб былі «накладзены» на шматвекавыя пласты еўрапейскага мастацтва, з’яднаныя музыкай бахаўскай Месы – і раптам узнікла біблейская прыпавесць, дзе прарок (прафесар Серабракоў) аказаўся лжэпрарокам. і дзе вечная біблейская гісторыя, узбагачаная спасылкамі на ўсю гісторыю еўрапейскага мастацтва (і зноў-такі найперш жывапісу, пачынаючы з часоў Адраджэння), раптам «закальцавалася» з сучаснасцю і нядаўняй савецкай гісторыяй з яе разбуранымі цэрквамі, калгаснымі сходамі, няўтульнымі вакзаламі. А канструкцыя з вясковых лавак ператварылася ў распяцце.
Да ўсяго гэтага далучылася тонкая псіхалагічная распрацоўка характару і паводзін кожнага персанажа, часта вырашаная праз пластыку, якая больш за што іншае выдае ўнутраныя памкненні герояў. Адно і тое ж гімнастычнае практыкаванне, вядомае як «Веласіпед» і дадзенае бы ў запаволеным рапідзе, у адной гераіні сімвалізавала млявую ляноту, напоеную асалодай, а ў другой – нявыказаную прагу нясмелых, амаль падлеткавых пачуццяў. У розныя моманты спрактыкаванае вока магло ўлавіць сувязі з адметнай літоўскай рэжысурай і сцэнаграфіяй, са многімі іншымі мастацкімі вырашэннямі сучаснага тэатра. Былі закрануты і беларускія знаходкі, бо тройчы ўзнікалі прамыя спасылкі на наш балет «Тыль Уленшпігель», пастаўлены знакамітым Валянцінам Елізар’евым разам з мастаком Яўгенам Лысікам з Львова.
Дарэчы, такое імкненне спалучаць у спектаклях праявы нацыянальнага характару з біблейскімі гісторыямі, міфалогіяй, развіццём еўрапейскага жывапісу можна разглядаць і як «пераклад» твораў на мову самога мастацтва, ажыццёўлены без слоў, пошук у гэтых творах устойлівых архетыпаў. Колькі гадоў таму гэтым шчыльна заняліся навукоўцы. Але ж лепшыя творцы – таксама даследчыкі, толькі іх «дысертацыі» выліваюцца ў разнавектарныя асацыятыўныя шэрагі. і тое, што гэта тэндэнцыя так ярка выявілася ў Брэсце, толькі надае «Белай Вежы» вагі.
Што ж да закранутай вышэй пластыкі, дык сёлета на фестывалі быў і Этна Балет з Парыжа «Свяшчэнная жанчына», дзе ўраджэнка Казахстана Дана Муса старалася спалучыць класіку, неакласіку, памкненні Айседоры Дункан са спрадвечнымі этнічнымі асновамі танцавальнай культуры, і «жывая класіка» балетнага мастацтва – «Стварэнне свету» Дзяржаўнага акадэмічнага тэатра класічнага балета Наталлі Касаткінай і Уладзіміра Васілёва. Апошні спектакль, упершыню пастаўлены ў 1971-м, патрапіў у фестывальную афішу дзякуючы Федэральнаму цэнтру падтрымкі гастрольнай дзейнасці Расіі і суседнічаў з яшчэ адным балетам таго ж славутага калектыву – «Лісістрата», што дэманстраваўся ў наступны вечар, але па-за межамі форуму, проста як працяг гастроляў.
Узнікла магчымасць параўнання аднайменных балетаў: наш В. Елізар’еў таксама ставіў «Стварэнне свету», ды не абмежаваўся камічным пераказам гісторыі Адама і Евы, а ўзвёў гэта да тэмы вечнай барацьбы дабра і зла, апакаліптычнай перасцярогі і фінальнага гімна жанчыне, здольнай выратаваць ча
лавецтва, падарыўшы яму працяг жыцця. Для елізар’еўскай версіі кампазітар Андрэй Пятроў нават дапісваў сваю партытуру, каб наблізіць музыку да новай канцэпцыі. Але… які ж розны лёс у балетаў – «блізнятаў» па назве, ды прынцыпова розных па сваёй сутнасці. Ды яшчэ прытым, што наш – цалкам адметны не адно сваім зместам, але і ўласна пластычнымі знаходкамі. Не, не ўмеем мы цаніць свае багацці. Можа, павучыцца ў суседзяў?
Тыя ж параўнанні на карысць нашага ўзнікалі і пасля праглядаў спектакля «Вій» (страшэнны жарт) Тэатральнай майстэрні «Студыёзы» Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў – і клас-канцэрта «Школа.метро.сны» выхаванцаў Канстанціна Райкіна з яго Вышэйшай школы сцэнічных мастацтваў. Зноў-такі, у масквічоў можна было павучыцца таму, як звычайныя студэнцкія эцюды, практычна нічым не з’яднаныя (тэма сноў у метро па дарозе на заняткі – хутчэй «віртуальная», чым рэальна рэалізаваная), можна «прадаваць» як фестывальны праект, збіраючы аншлагі. «Вій» жа ўяўляе сабой адметны менавіта спектакль, прычым аўтарскі, зроблены Вячаславам Сашчэкам і студэнтамі з некалькіх крэслаў, гаджэтаў і бяздоннага мора фантазіі – практычна пры «нулявым» бюджэце. Гогаль прачытаны папраўдзе сучасна – і ў тым заключаецца яшчэ і бліскуча выкананая асветная місія: наблізіць класіку да цяперашніх падлеткаў, зрабіць яе актуальнай для іх.
Сярод цікавых спектакляў, што вымушалі задумацца над пераасэнсаваннем вядомых твораў, быў «Вішнёвы сад» Тэатра драмы і лялек івана Радоева з балгарскага Плевена ў пастаноўцы Васіля Сеніна з Расіі. Гледачоў перасадзілі на сцэну, артысты ж былі і ў зале, і на авансцэне, рэалізуючы ідэю «тэатра ў тэатры» (маўляў, ідзе рэпетыцыя пад кіраўніцтвам Фірса). Актыўныя, ініцыятыўныя, але ж і нахабныя слугі адсоўвалі на другі план вытанчана інтэлігентных ды бяздзейных гаспадароў. Па спектаклі было парассыпана-параскідана суцэльнае суквецце іншых рэжысёрскіх прыдумак. Эх, каб яны яшчэ і сабраліся ў гарманічны букет!
З верай і надзеяй усе ішлі на спектакль «KLDIACHVILI.GE #Зверайінадзеяй» паводле грузінскай п’есы «Няшчасце» канца ХіХ стагоддзя. і... атрымалася ва ўсіх сэнсах «няшчасце». Хоць два гады таму гэты ж самы Батумскі прафесійны дзяржаўны драматычны тэатр імя ільі Чаўчавадзэ і
той жа рэжысёр Андро Енукідзэ скарылі брэсцкую публіку і крытыкаў «Белай Вежы» феерычным «Сіндромам» паводле Славаміра Мрожака.
На жаль, на брэсцкіх паказах некаторыя пагрэшнасці з’явіліся ў такіх добра зробленых, ва ўсіх сэнсах бяспройгрышных спектаклях, як «Самы маленькі самалёт на свеце» Магілёўскага абласнога тэатра лялек і «Мая сям’я ў маім валізку» Нарынэ Грыгаран з Ерэванскага дзяржаўнага тэатра лялек імя Аванэса Туманяна. Між тым, раней яны ўжо ўдзельнічалі ў конкурсах і фестывалях, што праходзілі ў Беларусі, і цалкам заслужана атрымлівалі там узнагароды. Падобныя прыклады – толькі дадатковае пацверджанне таго, што кожны чарговы спектакль нават прызнанага майстра, як і кожны паказ нават самага лепшага спектакля, гэта, па сутнасці,
новая гісторыя.
і пасля паклонаў з апладысментамі ўсё трэба пачынаць нанова – з не меншай адказнасцю.
Дый для самога фестывалю яго кожнае наступнае правядзенне – таксама «новая гісторыя». Але сёлета гэтыя словы набылі для «Белай Вежы» асаблівае значэнне. і не ў сувязі з 1000-годдзем Брэста: усё ж у гісторыі мастацтваў падобныя даты зусім не азначаюць нейкіх жанрава-стылёвых паваротаў. Новая гісторыя фестывалю можа быць звязана з доўгачаканым адкрыццём (канешне, да згаданай юбілейнай даты) будынка Брэсцкага тэатра лялек пасля працяглай і сапраўды капітальнай рэканструкцыі, якую, пэўна, больш правільна было б назваць перабудовай.
Калектыў «засяліўся» туды літаральна перад самым форумам. У вялікай зале тэатра ішлі паказы часткі фестывальных спектакляў. А напярэдадні «Белай Вежы», акурат у дні галоўных гарадскіх святкаванняў, у новым будынку ўпершыню быў праведзены Міжнародны фестываль для дзяцей «Кніжная шафа», які сабраў не толькі прафесійныя (і дзяржаўныя, і прыватныя), але і аматарскія тэатры лялек.
Цягам трох дзён – ажно 30 спектакляў з шасці краін. Як такое магчыма? Вельмі проста, бо паказваліся яны на ўсіх пляцоўках новага будынка: у вялікай і малой залах, а таксама ў дзвюх рэпетыцыйных і лекторыі, якія таксама можна выкарыстоўваць для праглядаў. У мастацкага кіраўніка тэатра, заслужанага дзеяча культуры Беларусі Міхаіла Шавеля (ён таксама стаяў ля вытокаў «Белай Вежы», а пасля быў галоўным ініцыятарам будаўнічых ноу-хау і вынес на сваіх плячах усе цяжкасці рамонту) ёсць планы і на скарыстанне даху, унутранага дворыка – магчымасцей шмат. Прастора для творчага палёту – бязмежная.
Але як і чым будуць напаўняцца ўсе гэтыя пляцоўкі? Ды не ад фестывалю да фестывалю, у чаканні гасцей, а на правах гаспадароў – новымі цікавымі пастаноўкамі. У тэатральных дзеячаў Брэста з’явіліся шыкоўныя магчымасці, якія можна (і трэба!) скарыстаць для сцэнічных эксперыментаў, далейшага развіцця прафесійнага тэатральнага мастацтва. Бо яно звычайна рушыць наперад не праз буйныя «ўрачыстыя» мерапрыемствы, а цягам разняволення творчай фантазіі, не скаванай традыцыйнымі формамі. Прыкладам – абжыванне былых вытворчых памяшканняў, не прыстасаваных, здавалася б, для канцэртнатэатральнай дзейнасці. Гэты рух ужо некалькі дзесяцігоддзяў існуе ў Еўропе, з’явіўся ён і ў Мінску, спарадзіўшы культурныя цэнтры і арт-прасторы Ок16, Корпус 8, якія адразу спадабаліся маладзёжнай аўдыторыі, не самай шматлікай у акадэмічных «аксамітна-пазалочаных» залах.
Хочацца верыць, што новыя пляцоўкі ў Брэсцкім тэатры лялек будуць прыстасаваны не для аматарскіх гурткоў ці чагосьці падобнага (здаваць у арэнду з разлікам на прыбытак – значыць, рыхтавацца да новых рамонтаў), а напоўняцца творчымі пошукамі і знаходкамі. і юбілейная 25-я «Белая Вежа» стане адлікам новых мастацкіх здзяйсненняў.