ТВОРЧЫЯ і ЖЫЦЦёВЫЯ КОДЫ УЛАДЗіМіРА ДУБОўКі
«О Беларусь, мая шыпшына, / зялёны ліст, чырвоны цвет! / У ветры дзікім не загінеш, / чарнобылем не зарасцеш...» Найперш дзякуючы гэтаму вершу большасці з нас вядомы паэт Уладзімір Дубоўка. Ужо адным гэтым, напісаным у далёкім 1925 годзе, творам ён сцвердзіў сябе як тонкі лірык, адданы патрыёт роднай зямлі і адначасова як празорца. А ці быў ім паэт на самай справе? Адказаць тут адназначна складана. Бо постаць Уладзіміра Дубоўкі як творцы і як чалавека вывучана і асэнсавана вельмі слаба. Яго творчасць – нібы тая шыпшына: прыгожа-пахучая і адначасова колкая. І кожнае яе вастрыё – гэта асобны запраграмаваны лёсам і самім паэтам код, разгадаць які зусім няпроста. Аднак мы паспрабавалі... Код першы. «Масква»
Сённяшнюю расійскую сталіцу з поўным правам можна называць родным горадам У. Дубоўкі. Тут паэт пражыў у агульнай колькасці 30 гадоў – больш чым дзе. А ў ягонае жыццё Першапрастольная ўвайшла, хутчэй за ўсё, у 1915 годзе. Тады была ў разгары Першая сусветная вайна. Германскія войскі набліжаліся да Пастаўшчыны і роднай вёскі Агароднікі, і бацькі Валодзі, ратуючыся ад навалы чужынцаў, падаліся ў бежанства і аселі ў выніку ў Маскве. У гэты час Уладзімір знаходзіўся ў горадзе Невель, што на сучаснай Пскоўшчыне, – сюды ў сувязі з вайной з Вільні была пераведзена НоваВілейская настаўніцкая семінарыя, дзе навучаўся юнак. Таму цалкам верагодна, што Дубоўка-семінарыст мог наведвацца ў Маскву падчас вакацый.
Аднак афіцыйнай датай прыезду паэта ў Першапрастольную лічыцца 1918 год, калі пасля свайго датэрміновага з-за абвастрэння сітуацыі на фронце (немцы перайшлі ў наступленне) заканчэння семінарыі Уладзімір у канцы лютага заявіўся да сваіх. Маці, бацька, браты і сястра Тася жылі ў Маскве ў кватэры на Малой Грузінскай, якую бацька Мікалай Фёдаравіч атрымаў ад чыгункі, дзе працаваў. Туды ж, як на больш «хлебнае» месца, чым настаўніцтва, уладкаваўся ўчарашні семінарыст. Праўда, на чыгунцы ён не забавіўся: родныя настаялі на
неабходнасці працягу вучобы і атрымання вышэйшай адукацыі. Таму восенню таго ж 1918-га юнак паступіў на гісторыкафілалагічны факультэт Маскоўскага ўніверсітэта. Але цяжкае матэрыяльнае становішча прымусіла яго праз два месяцы пакінуць вучобу. Пасля чаго У. Дубоўка падаўся настаўнічаць на Тульшчыну. Затым у яго жыцці была служба ў Чырвонай арміі, якая, паводле асабістага прызнання паэта, нічым асаблівым не вызначалася: «Я быў у сувязі... Гэта значыцца: дзе цягаў катушку з провадам, дзе – стаўляў слупы, нацягваў дрот на ізалятары... Я – ніводнага маста не ўзарваў, а ў пабудове новых прымаў не аднойчы актыўны ўдзел, рукамі. Але ў гэтым – ніякага геройства, вядома, няма».
Дэмабілізаваўшыся ў жніўні 1921 года, У. Дубоўка вярнуўся ў Маскву. За два з паловай гады яго адсутнасці тут змянілася многае. Горад па-ранейшаму жыў галаднавата, але дэклараваныя НЭПам змены абяцалі лепшае. і не толькі ў эканамічным, але і сацыяльна-культурным жыцці. Масква таго перыяду – гэта бурлівае мора ідэй і здзяйсненняў, якое «зацягнула» і будучага паэта. Яму больш даспадобы аказалася творчае асяроддзе – літаратурныя вечары, музычныя сустрэчы, тэатральныя пастаноўкі... Пад уплывам усяго гэтага Уладзімір мяняе свае першапачатковыя планы (пры звальненні з Чырвонай арміі ўзяў рэкамендацыю для паступлення ў Ваенна-педагагічны інстытут) і падае да
кументы на мастацкае аддзяленне толькі што адкрытага Вышэйшага літаратурнамастацкага інстытута імя Валерыя Брусава.
Гэтая навучальная ўстанова пад кіраўніцтвам рускага паэта і літаратара В. Брусава пакінула прыкметны след у творчым жыцці многіх таленавітых людзей. «Спрыяла развіццю пісьменніцкай моладзі... таварыская, добразычлівая атмасфера ў інстытуце, – успамінаў пазней У. Дубоўка, – чыткі твораў у прысутнасці В.Я. Брусава, строгая іх крытыка. Вялікую дапамогу давалі розныя дыспуты, літаратурныя вечары і «суды», якія праводзіліся ў Маскве з удзелам Ул. Маякоўскага, С. Ясеніна, В. Каменскага, М. Асеева. А тады ж хапала розных кірункаў: сімвалісты, акмеісты, імажыністы, футурысты, нічавокі, пралеткультаўцы...»
Так пачалося бойкае творчае жыццё У. Дубоўкі. Свае першыя вершы малады аўтар паказвае В. Брусаву і той благаслаўляе яго ўрабляць паэтычную ніву менавіта на беларускай мове: «Вы ў нас павучыцеся, будзеце даваць добрыя творы, з якімі вам нясорамна будзе з’явіцца на суд да Янкі Купалы...».
Спачатку вучобу ў інстытуце У. Дубоўка сумяшчаў з работай у розных беларускіх установах, што дзейнічалі тады ў Маскве, а затым, скончыўшы праз тры гады навучанне, яшчэ больш акунуўся ў кругаварот маскоўскіх падзей. Ад сярэдзіны 1920-х гадоў малады паэт пачынае ў літаральным сэнсе жыць на два гарады – Маскву і Мінск. Яго імпэту і запалу хапала з лішкам для гэтага.
Ці падумваў У. Дубоўка пра пераезд у Мінск? На пачатку сваёй творчай дзейнасці, хутчэй за ўсё, – не. А вось пазней, калі ў беларускай сталіцы ў яго з’явілася многа сяброў і аднадумцаў, рабіў захады адносна гэтага. Але ў Мінску для яго не знаходзілася працы – усюды была афіцыйная адмова. Праўда, у пачатку 1929 года зацеплілася надзея аб яго пераводзе з Масквы. «...Я пісаў табе наконт свайго пераезду ў Менск. Цяпер гэта ўсё аформілася канчаткова: я падаў ужо заяву пра гэта. Магчыма, што ў пачатку красавіка з’яўлюся да Вас...» – паведамляў паэт у лісце да свайго сябра А. Бабарэкі. Аднак і на гэты раз не выйшла.
Паэт меў намер пасяліцца ў Мінску і пасля вяртання з няволі, дзе знаходзіўся па сфабрыкаванай у 1930 годзе справе. У Саюзе пісьменнікаў БССР яго абнадзеілі, што дапамогуць з жыллём. Аднак доўга валакіцілі з гэтым і часова пасялілі яго з жонкай у гасцініцы «3-я Савецкая», якая знаходзілася побач з турмой па вуліцы Валадарскага. Выпадкова так было зроблена ці не, можна толькі здагадвацца. Тым не менш з акна нумара, дзе жыў Уладзімір Мікалаевіч, былі бачны краты камеры, у якой калісьці следчыя выбівалі з яго прызнанні. Паэт успрыняў гэта як знак, што яго па-ранейшаму не хочуць бачыць у Мінску, і ў тым жа 1958 годзе вярнуўся ў Маскву. Неўзабаве гарадское аддзяленне Саюза пісьменнікаў выдзеліла невялікую кватэру-паўтарачку ў так званай «хрушчоўцы» на самай далёкай па тым часе маскоўскай ускраіне – у мікрараёне Новыя Чаромушкі.
«Дзеля працы патрэбны спакой. Больш спакою там, дзе мяне ніхто не ведае, не знойдзе», – так патлумачыў паэт сваё рашэнне жыць у Маскве, адказваючы на прамыя пытанні ўкраінскага пісьменніка У. Сасюры: «Паясні мне, любы дружа, у чым справа? Чаму ты не пераязджаеш у
Мінск? Думаю, што ёсць нейкая важная прычына».
Пасля, так бы мовіць, другога свайго вяртання ў Маскву Уладзімір Дубоўка з галавой акунуўся ў творчасць. Паэт імкнуўся спатоліць голад шматгадовай адлучанасці ад літаратуры. ён піша казкі і апавяданні для дзяцей, выдае спачатку адна-, а затым і двухтомнік «Выбраныя творы», зборнік «Вершы», займаецца перакладамі на беларускую мову санетаў У. Шэкспіра, вершаў А. Пушкіна, У. Сыракомлі, Ю. Славацкага, твораў кітайскага паэта Ду Фу і інш. За шматгранную кнігу вершаў і паэм «Палеская рапсодыя», што пабачыла свет у 1961 годзе, У. Дубоўка быў удастоены Літаратурнай прэміі імя Янкі Купалы, якую за вочы назвалі кампенсацыяй паэту за 28 гадоў незаслужанага выгнання.
Жывучы і плённа працуючы ў Маскве, паэт па-ранейшаму часта наведваўся ў Мінск. Праўда, цяпер у яго было тут ужо не так шмат сяброў і калег-аднадумцаў. Тым не менш яго цягнула ў гэты горад, і ён з радасцю прыязджаў сюды не толькі дзеля вырашэння нейкіх творчых пытанняў, але і каб спатоліць душу і сэрца ў стасунках з тымі, каму патрэбны былі яго вершы і для каго ён іх пісаў.
У Маскве, вядома ж, удзячных чытачоў у паэта было менш. Але затое знаходзіліся слухачы. «Вельмі любіў Уладзімір Мікалаевіч увосень купляць антонаўскія яблыкі, што прывозілі беларусы ў Маскву, – чытаем успаміны суседа па доме на вуліцы Цюрупы ісака Цыральсона. – Расплаціўшыся, ён доўга гутарыў са сваімі землякамі пра жыццё ў Беларусі, любіў пагаварыць пра радзіму на роднай мове. Памятаю такі выпадак. Купілі мы яблыкі ў земляка і загаварыліся, а калі сталі развітвацца, то я між іншым сказаў прадаўцу: „Гэта ж ваш беларускі паэт Уладзімір Дубоўка“, – а той вельмі здзівіўся... Калі мы адышлі, ён дагнаў нас і стаў вяртаць грошы Дубоўку, прамаўляючы: „З беларускіх паэтаў не бяру“. Уладзімір Мікалаевіч рашуча адмовіўся браць грошы. „Я рады быў пагаварыць з земляком“, – дабрадушна адказаў ён».
Код другі. «Наля»
Паэтычны дэбют У. Дубоўкі адбыўся ў 1921 годзе. Аднак ён не быў гладкім – на дасланую ў газету «Савецкая Беларусь» нізку вершаў у нумары ад 22 мая аўтарупачаткоўцу далі наступны адказ: «Рэдакцыя дастала Вашы вершы. Надрукаваць жа іх нельга, бо яны слабыя: не маюць рытму і вытрывалай думкі. Але задатак пісання ў Вас ёсць. Пішыце болей. Але лепш паспрабуйце прозай – лягчэй». Праўда, пасля супрацоўнікі выдання памянялі думку, і праз шэсць дзён на старонках газеты з’явіўся-такі яго верш пад назвай «Сонца Беларусі». Аднак хуткага працягу публікацый Уладзіміра Дубоўкі ў перыядычным друку не здарылася: цалкам верагодна, што паэт мог пакрыўдзіцца і не дасылаў больш свае «слабыя» творы ў газеты і часопісы, якія выдаваліся на тэрыторыі савецкай Беларусі.
Затое ўжо ў наступным 1922 годзе вершы У. Дубоўкі пачалі з’яўляцца на старонках беларускамоўных выданняў – часопіса «Маладое жыццё», газет «Беларускі звон» і «Наша будучыня», якія выходзілі ў Вільні. іх супрацоўнікі, а найперш рэдактар-выдавец «Нашай будучыні» Леапольд Родзевіч, паспрыялі і выхаду ў свет у 1923 годзе першага зборніка паэта «Строма». і толькі пасля гэтага Уладзіміра Дубоўку прызналі ў літаратурных колах БССР. Яго пачынаюць ахвотна друкаваць часопісы «Маладняк», «Малады араты», «Полымя» і тая ж газета «Савецкая Беларусь». У 1925 годзе ў паэта выходзяць два зборнікі «Трысцё» і «Там, дзе кіпарысы», а на наступны год яшчэ адзін – «Сredo».
Паводле сцвярджэння даследчыкаў творчасці У. Дубоўкі, ад зборніка да зборніка паэт прыкметна творча эвалюцыяніраваў, яго талент «усё больш раскрываўся сваімі лепшымі якасцямі». Найбольш яркую і адначасова лаканічнадакладную характарыстыку гэтаму творчаму перыяду даў значна пазней, у 1970-я гады, літаратуразнавец Юльян Пшыркоў, які адзначыў: «З твораў прыгаданых зборнікаў вырысоўваецца велічны вобраз лірычнага «я» самога паэта, раскры
ваецца яго багаты духоўны свет, складаная і захапляючая біяграфія маладога чалавека 20-х гадоў, які верыць у рэвалюцыю, вітае яе і не ўяўляе свайго жыцця без самаахвярнага змагання за перамогу яе ідэалаў».
На хвалі папулярнасці і ўласнага творчага імпэту У. Дубоўка ў другой палове 1926 года рыхтуе да друку свой чарговы паэтычны зборнік. На той самы час прыпадае і яго актыўная дзейнасць па стварэнні новага літаратурна-мастацкага аб’яднання «Узвышша». Працэс гэты праходзіў складана, з крытычнымі закідамі ў бок паэта ягоных колішніх паплечнікаў-маладнякоўцаў і нават крыўдамі некаторых масцітых творцаў. Так, вядомы пісьменнік Цішка Гартны, які тады ўзначальваў Дзяржаўнае выдавецтва БССР, заявіў, што, пакуль ён з’яўляецца дырэктарам гэтай установы, Дубоўкавы кнігі выходзіць не будуць. Уладзіміру, канечне ж, перадалі гэтыя словы, пасля чаго ён забраў з рэдакцыі рукапіс будучай кнігі. Між тым новы зборнік быў асабліва дарагі аўтару, аб чым сведчыць менавіта і ягоная назва «Наля» – такое творчае імя было ў каханай дзяўчыны паэта.
З пачынаючай паэтэсай Наляй (Настассяй) Маркавай У. Дубоўка сустрэўся ў 1925 годзе ў Магілёве, дзе яна вучылася ў педтэхнікуме і адначасова была сакратаром тамтэйшай філіі «Маладняка». Уладзімір Мікалаевіч прыехаў у горад на Дняпры як прадстаўнік Цэнтральнага бюро гэтай літаратурна-мастацкай арганізацыі. На адной з творчых сустрэч і ўпадабаў ён маладую паэтэсу. Статны, блакітнавокі, эрудзіраваны, дасціпны і жартаўлівы У. Дубоўка быў прадметам для ўздыханняў не адной дзяўчыны. Наля Маркава, відаць, таксама не сталася выключэннем, і іх знаёмства даволі хутка напоўнілася шчымліва-светлымі пачуццямі.
Рукапіс названага ў гонар каханай зборніка паэт адвёз у Маскву і аддаў у Цэнтральнае выдавецтва народаў СССР, якое ў тым жа 1927 годзе і выдала яго асобнай кнігай. Паводле сцвярджэння тагачасных літаратуразнаўцаў, у мастацкіх адносінах «Наля» атрымалася неадназначнай.
Найперш гэта выяўлялася ў празмерным захапленні аўтара эксперыментатарствам, з-за чаго ўспрымаць некаторыя творы часам было складана. Аднадумец Уладзіміра Мікалаевіча і калега па «Узвышшы» паэт У. Жылка адзначаў: «Вершы Дубоўкі даходзяць да свядомасці і ўспрымання чытача не адразу, трэба ў іх учытвацца. Паэт мае сваісты стыль, свой асаблівы спосаб выражэння, адзначаны навізной, да якога трэба прызвычаіцца...». Аднак да гэтых слоў не прыслухаліся крытыкі У. Дубоўкі, і менавіта вершы, уключаныя ў зборнік «Наля», сталі пазней мішэнню для з’едлівых кпінаў асобных «маладнякоўцаў», былых паплечнікаў паэта.
У тым жа 1927 годзе ў жыцці Уладзіміра Мікалаевіча адбылася яшчэ адна важная падзея – у маскоўскім Беларускім клубе ён пазнаёміўся з настаўніцайбеларускай Марыяй Кляус, якая хутка стала яго жонкай і ў кастрычніку 1928-га нарадзіла сына. Трэба думаць, што адносіны паэта з Наляй Маркавай спыніліся, бо неўзабаве і яна выйшла замуж, змяніла прозвішча на Хмара і пераехала ў Ленінград. Тым не менш у адным з датаваных тым часам лістоў да свайго сябра літаратурнага крытыка Адама Бабарэкі У. Дубоўка паведамляў, што выбірае імя сыну – жонка хоча назваць яго Альгердам, а ён падумвае над варыянтам Наль.
З «гераіняй» сваёй кнігі паэт больш ніколі не сустракаўся. У пачатку 1970-х гадоў дырэктар адной з ленінградскіх
школ Настасся Хмара выпадкова натрапіла ў кнігарні на выдадзены ў горадзе на Няве на рускай мове зборнік У. Дубоўкі «Полесская рапсодия». Яна напісала аўтару ліст, у якім дала зразумець, што кніга абудзіла ўспаміны іх маладосці. Аднак Уладзімір Мікалаевіч адказаў ёй халаднавата і тым самым не даў падстаў для працягу перапіскі. Да таго ж адразу пасля вяртання з высылкі, перапрацоўваючы верш «Цягнік спяшаўся» для свайго аднатомніка «Выбраныя творы», ён прыбраў імя Наля. Першапачаткова апошняя страфа верша гучала так:
І скардзіцца няма каму, ды дзе там: цягнік імкнуўся ў небасхіл, у далі, Каліна водарыла белым цветам, каліну звалі тую: Наля… Наля…
У новым жа варыянце ўзнёслыя словы чацвёртага радка паэт замяніў развітальна-сумотным выразам: «Пялёсткі следам ціха абляталі...»
Код трэці. «Мова»
У аўтабіяграфіі, спецыяльна напісанай для выдадзенай у 1963 годзе кнігі жыццяпісаў беларускіх пісьменнікаў «Пяцьдзесят чатыры дарогі», У. Дубоўка паведамляў: «Маці мая была непісьменная,
але мела ясны прыродны розум, вельмі добра ведала беларускую мову і, паўжыцця пражыўшы ў Маскве, гаварыла толькі па-беларуску. Я ніколі не вучыўся ні ў якіх беларускіх школах, усё маё веданне беларускай мовы – ад маці і з вёскі. Вось чаму я маю поўную падставу называць беларускую мову матчынай мовай».
Аднак, на нашу думку, гэтыя словы няпоўна характарызуюць стаўленне паэта да беларускай мовы. Па ўсім відаць, што беларускасці прагнулі ягоныя душа і сэрца. Бо як бы інакш чалавек, зусім адарваны ад Беларусі, здолеў спазнаць мову свайго народа?! Старэйшы за яго на год брат Вячаслаў, які рос і гадаваўся ў тых жа самых варунках, зрабіць гэтага, напрыклад, не здолеў. Прынамсі, у 1930 годзе ў лісце на імя старшыні Саўнаркама БССР Мікалая Галадзеда, якім хадайнічаў за арыштаванага НКУС брата-паэта, ён прызнаваўся: «Между прочим должен оговориться, что хотя и являюсь белорусом по происхождению, я языка белорусского не знаю, так как вся моя самостоятельная жизнь и работа с 15-летнего возраста протекала на территории РСФСР...».
Сваёй роднай мовай У. Дубоўка валодаў дастаткова добра, і гэта акалічнасць, а таксама няўрымслівасць характару і жаданне заўсёды быць у авангардзе падзей, паспрыялі таму, што ў 1920-я гады ён стаў адным з лідараў беларускай справы ў Маскве. Практычна ўсюды, дзе ў савецкай сталіцы «пахла беларускім духам», можна было сустрэць і маладога паэта. ён працаваў сакратаром у Паўнамоцным прадстаўніцтве Беларускай ССР пры ўрадзе РСФСР, рэдактарам беларускіх перакладаў пры Цэнтральным выканаўчым камітэце СССР і беларускамоўнага варыянта «Збору законаў і загадаў Рабоча-Сялянскага ўраду Саюза ССР», вёў у газеце «Гудок» літаратурныя старонкі, якія выдаваліся па-беларуску, выкладаў беларускую мову ў Беларускім сектары Камуністычнага ўніверсітэта народаў Захаду і на курсах у Беларускім клубе, быў членам Беларускага студэнцкага таварыства,
супрацоўнічаў з Беларускай культурнанавуковай асацыяцыяй...
Вялікае значэнне надаваў паэт культуры мовы і ў сваёй літаратурнай творчасці. Менавіта дзякуючы яму ў беларускай мове з’явіліся некалі наватворы, а цяпер – звыклыя для нас словы: «агораць», «апантаны», «ашчаперыць», «водар», «дабрабыт», «дойлід», «збочыць», «імклівасць», «мілагучны», «мэтазгодны», «наканаваны», «нелюдзь», «непрыдатны», «цемрашал» і інш. Уладзімір Дубоўка быў адным з нямногіх, хто на Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі ў лістападзе 1926 года ў Мінску адстойваў для беларускай мовы кірылічны алфавіт, бо быў цвёрда перакананы, што «сучасная наша кірыліца непапраўна лепш прыстасавана да нашае фонэтыкі, чымся польска-чэскі альфабэт» – пад апошнім ён разумеў лацініцу. Трэба зазначыць, зрабіць яму гэта было няпроста: у той час распрацоўваўся праект, паводле якога планавалася перавесці на ўніфікаваны лацінскі алфавіт мовы ўсіх народаў СССР, у тым ліку і рускую, і прыхільнікаў такога новаўвядзення мелася шмат. Больш за тое, усе яны шчыра верылі, быццам «алфавит на международной латинской основе укрепит единение с пролетариатом Запада и Востока и наши дружественные связи с борющимися за свою независимость колониальными и полуколониальными странами».
Разам з тым У. Дубоўкa меў і ўласны погляд на развіццё беларускай мовы, адстойваў свае ідэі ў мовазнаўчых артыкулах і нават спрабаваў ажыццявіць іх на практыцы, на старонках часопіса «Узвышша». Сярод найбольш прыкметных прапаноў паэта – ужыванне надрадковага знака над падоўжаным гукам (як прыклад, у слове «карэнне»), выкарыстоўваць замест «ё» літару «ö» (лён – «лöн»), пазначаць гукавое спалучэнне [йі] літарай «ї» («їкаўка»), а для афрыкат «дз» і «дж» дык і наогул прыдумаў асобныя літары. «Паводле маіх праектаў былі адліты ў Маскве літары... – пісаў у 1970 годзе Уладзімір Мікалаевіч у лісце да літаратуразнаўца Ю. Пшыркова, – і з гэтымі літарамі мы пачалі друкаваць спачатку частку Узвышша, а потым і ўвесь часопіс. У адзін «прекрасный момент» галоўліт забараніў нам карыстацца гэтымі літарамі... Між іншым – грошы на адліўку новых літар даваў старшыня СНК т. М.М. Галадзед».
Адначасова з гэтай шматграннай мовазнаўчай дзейнасцю паэт праводзіць і вялікую культурніцкую работу як у Маскве і ў Мінску, так і за іх межамі: ён выступае з лекцыямі, наладжвае выданне дзіцячага часопіса «Беларускі піянер», разам з паэтамі-аднадумцамі А. Вольным і А. Александровічам едзе ў 1924 годзе ў Крым і ў Ялце знаходзіць страчаную беларускай грамадскасцю магілу Максіма Багдановіча, усталёўвае на ёй часовы крыж, першым расчытвае рукапісы гэтага заўчасна памерлага паэта, перакладае вершы Байрана і, нарэшце, пасля разрыву стасункаў з «Маладняком» разам з паплечнікамі засноўвае творчае аб’яднанне «Узвышша».
Ну, і, вядома ж, былі яшчэ вершы.
Код чацвёрты. «Выгнанне»
Вясной – летам 1930 года пракацілася хваля арыштаў дзеячаў навукі і культуры, што падазраваліся ў заснаванні «Саюза вызвалення Беларусі», – як пасля выявілася, неіснуючай, прыдуманай тагачаснымі органамі дзяржбяспекі арганізацыі. Агулам па гэтай справе трапілі пад следства і за турэмныя краты 108 чалавек, сярод якіх было нямала літаратараў. Не абмінула бяда і У. Дубоўку – 20 ліпеня яго арыштавалі непасрэдна на працы, у маскоўскім Крамлі, дзе размяшчалася рэдакцыя «Збору законаў і загадаў Рабоча
Сялянскага ўраду Саюза ССР», над выпускам якога апекаваўся паэт. «Усе дэталі арышту ён помніў выдатна... – успамінаў крытык Д. Бугаёў, які неаднаразова сустракаўся з Уладзімірам Мікалаевічам у 1960-я гады. – Дзень быў па-летняму цёплы, сонечны. Яшчэ не ведаючы, што яго чакае, паэт прыйшоў на рабочае месца ў белым касцюме (ён любіў апранацца прыгожа). У гэтым касцюме яго і павезлі на расправу».
Напэўна, першапачаткова следчым было складана «прышпіліць» У. Дубоўку да справы «Саюза вызвалення Беларусі» – усё ж ён жыў у Маскве. Аднак знайшлася іншая прычына: «За написание и распространение антисоветского и антибольшевистского стихотворения «За все страны, за все народы...», подписанного псевдонимом Янка Крывичанин, постановляю: срочно арестовать гр. В.Н. Дубовко, проживающего по ул. Малая Грузинская, д. 34, кв. 13», – гаварылася ў ордэры на арышт паэта, падпісаным намеснікам старшыні ДПУ СССР Г. Ягодам.
Гісторыя з вершам «За ўсе краі, за ўсе народы свету...», вядомым яшчэ і пад назвай «На ўшанаванне новага падзелу беларускай зямлі», даволі цікавая і крыху заблытаная. Упершыню ён быў надрукаваны ў ліпені 1927 года на старонках часопіса «Беларуская культура», які выходзіў у Вільні. Супрацоўнікі рэдакцыі дадалі да яго наступнае тлумачэнне: «Ніжэй мы падаем верш невядомага паэта, прысланы нам з Менску, верш надзвычайнае дынамікі. У Менску ён ня мог быць надрукаваны, бо востра выступаець проціў бальшавікоў, крытыкуючы іх акупантскую палітыку. Не прыдворная, казённая савецкая паэзія, – а гэты верш адбіваець настроі і думкі беларускага народу, у нетрах якога накіпаець пратэст проціў камісарскіх гвалтаў. Грамадскае значэнне верша сягоння трудна яшчэ ацаніць: так далёка ў будучыню сягаець думка і імкненне паэта».
У аснове напісанага 29 верасня 1926 года (пра што сведчыць подпіс) твора – пытанне тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі. Этнаграфічныя яе межы, зафіксаваныя на карце, складзенай акадэмікам Я. Карскім, не былі ўлічаны бальшавікамі пры заключэнні ў 1921 годзе Рыжскага міру і пры правядзенні так званага першага ўзбуйнення БССР у 1923 годзе. Рэзкім па танальнасці вершам зацікавіліся супрацоўнікі органаў дзяржбяспекі і распачалі следства з мэтай высветліць сапраўднае імя аўтара. Цягнулася справа доўга. У выніку ўдалося ўстанавіць, што дасланы ў Вільню экзэмпляр нібыта быў надрукаваны на машынцы Беларускага прадстаўніцтва ў Маскве, на якой часта працаваў паэт. Так нарадзілася версія наконт аўтарства У. Дубоўкі. і абвінавачанне ў гэтым, як толькі настаў «патрэбны час», яму і прад’явілі. Дарэчы, сам паэт ніколі, нават пасля рэабілітацыі, не гаварыў, што верш «За ўсе краі, за ўсе народы свету...» напісаў менавіта ён. Прынамсі, такіх звестак няма і ў дакументах яго архіва.
З маскоўскай Бутырскай турмы У. Дубоўка быў этапіраваны ў Мінск, дзе і вялося следства. Тут ужо яму паставілі ў віну не толькі напісанне крамольнага верша, але і ў прамым сэнсе выбівалі з яго прызнанне ў антысавецкай і контррэвалюцыйнай дзейнасці. Ніводнае з абвінавачанняў паэт не прызнаў. У сваіх паказаннях следчаму, датаваных 3 студзеня 1931 года, ён сцвярджаў: «Я – человек не каменный. Я никогда не претендовал на 100 % идеологическую выдержанность. Уже заявлял, что в моих стихах раннего периода можно найти отдельные, малозначительные, невольные ошибки. При желании можно их истолковать разным образом. Но нельзя, невозможно представить всю мою деятельность, как деятельность, враждебную Соввласти, политике партии. Только какой-то хворью можно объяснить подобные попытки... В заключение заявляю. Никогда ни в каких антисоветских партиях или группировках я не состоял и не состою. Как в своей литературной, так и общественной деятельности проводил твердую пролетарскую линию... Ни в прямой, ни в косвенной связи с группой нацдемов я никогда не состоял». Нягледзячы на ўсё гэта, 10 красавіка 1931 года У. Дубоўку асудзілі на 5 гадоў высылкі.
Незаслужанае пакаранне паэт адбываў спачатку ў невялікім гарадку Яранску Ніжагародскага краю (цяпер – у Кіраўскай вобласці Расіі), а затым – у Чэбаксарах (Чувашыя), дзе атрымаў паведамленне аб падаўжэнні тэрміну свайго зняволення. Яго жонка Марыя Пятроўна ўспамінала: «Мы чакалі 1935 года. 20 ліпеня канчаўся тэрмін, і мы думалі, што тады зможам выбраць месца жыхарства і Уладзімір Мікалаевіч будзе ўжо вольным чалавекам. 20 ліпеня 1935 года яму сказалі прыйсці праз тыдзень, а праз тыдзень паведамілі, што тэрмін падоўжаны яшчэ на два гады, гэта значыць, да ліпеня 1937 года. Уладзімір Мікалаевіч вельмі моцна перажываў гэтае новае рашэнне. ён, відаць, зразумеў, што тэрмін – паняцце няпэўнае».
і сумнае прадчуванне паэта спраўдзілася: праз два гады «спецтройка» пры НКУС Чувашскай АССР вынесла яму новы прысуд – 10 гадоў папраўчапрацоўных лагераў. Галоўная прычына гэтага выраку – «з’яўляўся членам контррэвалюцыйнай арганізацыі, распаўсюджваў паклёп на партыю і савецкую ўладу». На гэты раз нявольніцкі лёс прывёў У. Дубоўку на Далёкі Усход: у размешчаным у Бірабіджане лагеры БАМЛАГа паэт і адбыў увесь тэрмін. «Калі пры вызваленні ў яго запыталі, куды даваць накіраванне, ён аказаўся ў цяжкім становішчы – у Маскву нельга, у Маскоўскую вобласць таксама, і ўвогуле шмат у якія гарады нельга. Я пісала яму, каб заставаўся на месцы, але ўжо як вольнанаёмны... але ён не захацеў там заставацца і ўзяў накіраванне ў Грузію... Дазволена было ў Зугдыды», – успамінала М. Дубоўка.
На новым месцы жыхарства Уладзімір Мікалаевіч знаходзіўся пад міліцэйскім наглядам і працаваў бухгалтарам у чайным саўгасе, які размяшчаўся ў сяле Наразені Зугдыдскага раёна. Жонка пераехала да яго і жыццё паступова стала наладжвацца. Аднак праз паўтара года ў кватэры Дубоўкаў зноў з’явіліся няпрошаныя госці. «Я думала, што прыйшлі паглядзець, як жыве паднаглядны, запрапанавала сесці. Уладзімір Мікалаевіч кажа мне: «Ну, збірай мяне ў дарогу». Я анямела... Калі ўрэшце да мяне дайшло, што гэта арышт, я злосна запытала начальніка: «За што ж цяпер?» ён растлумачыў, што ніякай новай справы няма, што ёсць распараджэнне Масквы, яно датычыць усіх, хто быў у лагерах...» – чытаем далей успаміны Марыі Пятроўны.
На гэты раз У. Дубоўку было вынесена бадай самае суровае «пакаранне» – асобая нарада Міністэрства дзяржбяспекі СССР асудзіла яго на 25 гадоў высылкі... за тое ж самае «злачынства», за якое ён быў арыштаваны ў 1930 годзе. Спачатку паэт знаходзіўся ў турме ў Тбілісі, а затым яго этапіравалі ў Краснаярскі край, у глухі пасёлак Почат у тайзе, дзе і пражыў ён амаль 10 гадоў.
Увогуле Уладзімір Мікалаевіч Дубоўка прабыў у месцах зняволення каля 28 гадоў. Пазней па ўсіх чатырох сваіх прысудах ён быў рэабілітаваны. За згаданы час паэт асвоіў і спасціг шмат прафесій. «Падумайце самі, – пісаў ён у 1970 годзе ў лісце да літаратуразнаўца Я. Саламевіча, – я працаваў: а) сакратаром і прэтэнзіяністам райсаюза кааперацыі, б) кансультантам юрыдычнай часткі і ведамаснага арбітражу рэспубліканскага саюза кааперацыі ў ЧАССР, в) бетоншчыкам, г) тынкоўшчыкам, д) арматуршчыкам, е) мулярам, ж) маляром, з) цесляром і сталяром, і) слесарам-водаправодчыкам,
у Бірабіджане, к) тэлеграфным рабочым на рацэ Бурэі, л) эканамістам, м) лесарубам, н) тралёўшчыкам, грузчыкам і г. д. у Урганскім будаўніцтве, о) намеснікам галоўнага бухгалтара чайнага саўгаса ў Груз. СCP, п) лесарубам, р) сталяром у Ана-Чунскім леспрамгасе Краснаярскага краю... Кожную з вышэйпамянёных спецыяльнасцей я вывучыў дасканала, даваў прадукцыю, так сказаць, на пяць з плюсам». і толькі адной сваёй прафесіі – паэзіі – ён быў аддадзены да апошніх сваіх дзён.
Код пяты. «Барада»
У лістападзе 1957 года нарэшце завяршылася эпапея Дубоўкі-вязня. Пасля вяртання з выгнання ён на нейкі час спыніўся ў Мінску. Былыя калегі па творчым цэху, тыя, каму ўдалося ўцалець у жорнах сталінскіх рэпрэсій, не маглі не адзначыць новы вобраз паэта – пажылы чалавек з казачна белай барадой. Многіх, вядома ж, цікавіла: чаму Уладзімір Мікалаевіч яе адгадаваў. Але, калі пра гэта заходзіла размова, паэт заўсёды зводзіў гаворку на жарты.
А між тым барада – яшчэ адзін жыццёвы код У. Дубоўкі. Некаторую яго разгадку знаходзім ва ўспамінах былога выкладчыка Мінскага педтэхнікума і дзеяча беларускай эміграцыі ў пасляваенны час Яўхіма Кіпеля. ён таксама быў арыштаваны ў 1930 годзе па справе неіснуючага «Саюза вызвалення Беларусі» і падчас следства, як і Уладзімір Мікалаевіч, утрымліваўся ў мінскай турме. «Нас кармілі так, каб мы не памерлі з голаду, есці хацелася заўсёды, – згадваў сябар паэта па няшчасці. – Нам не дазвалялі праходак, не вадзілі ў лазню, не змянялі бялізны, не стрыглі, не дазвалялі атрымліваць перадачы і не давалі газетаў. У нас паадрасталі бароды, а на галовах – доўгія валасы. Некаторыя з нас прыраклі насіць бароды ўвесь час, каб прыпамінаць, праз што нам давялося прайсці...»
Праўда, дадзены ў сценах турмы зарок наконт нашэння барады як сімвала несправядлівага зняволення Уладзімір Мікалаевіч спраўна пачаў выконваць
толькі пасля сваёй рэабілітацыі. На рэдкіх фотаздымках так званага лагернага перыяду ён выглядае ахайным і чыста паголеным чалавекам. і толькі ў Почаце – апошнім месцы сваёй высылкі, калі стала зразумела, што і яго не абміне вестка аб магчымасці вярнуцца ў родныя мясціны, паэт пачынае адрошчваць бараду.
Наўрад ці ведалі гісторыю пра Дубоўкаву бараду і маскоўскія суседзі паэта, што жылі побач з ім у Новых Чаромушках у доме № 20 па вуліцы імя савецкага наркама А. Цюрупы. Звыклыя да яго экстравагантнага выгляду, многія называлі Уладзіміра Мікалаевіча Дзедам Марозам. Дарослыя, вядома ж, рабілі гэта за вочы, а вось дзеці – адкрыта. Сусед У. Дубоўкі па пад’ездзе ісак Цыральсон згадваў такі цікавы эпізод: «Аднойчы ў канцы снежня 1973 года мы вярталіся з булачнай. Быў моцны мароз. Каля пад’езда нашага дома плакаў хлопчык гадоў чатырох. Маці яго зайшла да суседкі і затрымалася. На дварэ дзве дзяўчынкі каталіся на саначках. Хацелася пакатацца і хлопчыку, але яму не давалі. Даведаўшыся ў чым справа, паэт сказаў: „Зараз я прынясу вам гасцінец, а вы тут катайцеся разам“. Неўзабаве ён прынёс дзецям цукерак і стаў іх раздаваць. Якраз выйшла і маці хлопчыка. На яе пытанне, хто яго пачаставаў, малыш адказаў: „Гэта добры Дзед Мароз раздае цукеркі“. Смяяліся ўсе, асабліва Уладзімір Мікалаевіч. Яму спадабалася знаходлівасць Сярожы (так звалі хлопчыка)».
На сваю мянушку У. Дубоўка ніколькі не крыўдаваў. Больш таго, ён любіў выконваць сваю «дзедмарозаўскую» місію, асабліва ў навагоднія святы. Новы год, як пісала ў сваіх успамінах жонка паэта М. Дубоўка, «для яго быў асаблівы час. Дзеці-малышы, сустракаючы яго на вуліцы ці ў аўтобусе, прынімаюць за Дзеда Мароза (белая барада, ружовы твар): „Мамачка, паглядзі, Дзед Мароз жывы“. У яго заўсёды ў кішэнях былі цукеркі, а ў гэты перыяд ён ужо асабліва стараўся, каб мець пры сабе нешта смачнае: цукеркі, апельсіны, яблыкі, мандарыны, і ў такіх выпадках адорваў дзетак, і яны маме ці бабулі хваліліся: „Гэта мне Дзед Мароз даў“».
Паэт наогул вельмі любіў дзяцей, ставіўся да іх з асаблівай пяшчотай. Жыццяпіс У. Дубоўкі захаваў і такі поўны драматызму эпізод. Калі ў канцы 1940-х гадоў яго гналі этапам да чарговага месца высылкі, у горадзе Канску Краснаярскага краю малая дзяўчынка Зіна вынесла засмяглым гаротнікам вядро вады і напаіла ёю, каго паспела. Праз некалькі гадоў, калі Уладзіміру Мікалаевічу было дазволена ненадоўга адлучацца, ён вырашыў адшукаць дабрадзейку і зрабіць ёй падарунак. ён прыехаў у Канск з гасцінцамі да маці дзяўчынкі, ад якой і даведаўся: яе крывіначка патанула, купаючыся ў рацэ. Гэта навіна яго тады моцна ўразіла, ды так, што расказваючы пра гэта, паводле сцвярджэння літаратара Генадзя Шупенькі, «ён горка і шчыра плакаў праз дваццаць гадоў, седзячы за сваім гасцінным сталом побач з намі, ягонымі нечаканымі гасцямі з Менску... якія ў сакавіку 1967 года прыехалі ў Ленінскую бібліятэку ў Маскву».
Такая непадробленая любоў да дзяцей была неад’емнай часткай душы Уладзіміра Мікалаевіча. Магчыма, падчас стасункаў з малымі ён узгадваў і свайго адзінага сына, якога страціў. У час Вялікай Айчыннай вайны на падмаскоўнай станцыі Вярбілкі, дзе тады жыла жонка Марыя Дубоўка з сынам, некалькі хлапчукоў, з імі і Альгерд, знайшлі артылерыйскі снарад і кінулі яго ў вогнішча. Ад разрыву загінулі ўсе.
Код апошні. «Наканаванне»
За сваё жыццё, амаль тры дзесяцігоддзі якога прайшлі ў няволі, У. Дубоўка неаднойчы знаходзіўся за крок ад той мяжы, з-за якой няма вяртання. Яшчэ ў маладосці, у 1926 годзе, паэт напісаў верш «Beдaю, штo i я пaмpy, як i ўce». Нягледзячы на змрочнасць назвы, твор аказаўся цалкам жыццесцвярджальным:
Beдaю, штo i я пaмpy, як i ўce, штo пa cмepцi нiчoгa нe бyдзe тpэбa. Tым мaцнeй люблю ўвecь шыpoкi cвeт i гэтa – пяpэcтae збoльшaгa – нeбa. Пepaчyць ycю бoль i ўcю cлoдыч жыцця, aкyнyццa ў пpaдoннe жыцця з гaлaвoю.
Пepacлyxaць, як xвaлi ў вятpax шaляcцяць, – гэтa шчacцe! Хaй cкaжyць – мaлoe... Пepaйнaчыць, cпынiць мoжa ciлы нямa, a плыcцi cyпpoць плынi мaгчымa. Нa шляxy кaлi xтo i зaлoм зaлaмaў, – пaдapoжжa нe змeнiць, нe cпынiць...
У адзін з першых вясновых дзён 1976 года Марыя Пятроўна, жонка і верная спадарожніца паэта на нялёгкіх жыццёвых сцежках, раптам дрэнна адчула сябе. Уладзімір Мікалаевіч выправіўся па лекі ў аптэку. Вяртаючыся, ён збочыў з асфальту і, каб было карацей, пашыбаваў па пратаптанай паўз невялікі ўзгорак сцежцы, паслізнуўся, цяжка ўпаў і раструшчыў сцягно. Паэт некалькі тыдняў праляжаў у бальніцы, але без аперацыі ўрачы нічым яму дапамагчы не маглі. «Сам он на ней настаивал и торопил... – успамінала М. Дубоўка. – Нужно было собрать раздробленные осколки, соединить их, всунуть штыри до колена, до упора. В результате получили «обширные расширения вещества головного мозга и тромбоз среднемозговой артерии». До операции у него было бодрое настроение... После операции он был сначала в послеоперационной, а потом в реанимационной палате. Врачи говорили, что сначала он открывал глаза, когда его называли «Владимир Николаевич», а потом только дышал и в 2:30 20 марта 76 года умер». Дарэчы, у час перадаперацыйнага абследавання дактары дыягнаставалі ў паэта два раней перанесеныя на нагах інфаркты.
Цела Уладзіміра Дубоўкі было крэміравана – прах захоўваецца ў 3-м калумбарыі маскоўскіх Мікола-Архангельскіх могілак.
Пастскрыптум
«20.03 . ... Не стала паэта, які ў нармальных умовах быў бы пасля Купалы, Коласа, Багдановіча адным з самых нашых выдатных і культурных паэтаў», – запісаў у сваім дзённіку ў 1976 годзе народны паэт Беларусі Максім Танк...