Алег Яноўскі.
«на любы заклік – наш цьвёрды адказ:„заўсёды гатовы!“». ваенная справа і фізкультура ў падрыхтоўцы беларускіх студэнтаў 1920-х – пачатку 1930-х гадоў
алег яноўскі. «на любы заклік – наш цьвёрды адказ:„заўсёды гатовы!“». ваенная справа і фізкультура ў падрыхтоўцы беларускіх студэнтаў 1920-х – пачатку 1930-х гадоў. на прыкладзе арганізацыі вучэбнага працэсу ў беларускім дзяржаўным універсітэце разгледжана практыка далучэння студэнцтва да авалодання ваеннай справай, выхавання абаронцаў айчыны, прывіцця моладзі здаровага ладу жыцця і імкнення да фізічнага ўдасканалення. Прыводзяцца шматлікія факты ўмацавання на працягу 1920-х – пачатку 1930-х гадоў ваеннага і фізкультурнага складнікаў у падрыхтоўцы беларускіх спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй ва ўмовах нарастаючай знешнепалітычнай напружанасці і пагрозы вайны. ключавыя словы: універсітэт, студэнты, ваенная падрыхтоўка, С. баркусевіч, М. Пятроў, фізкультура, міжнародная напружанасць. Aleh YANOUSKI.“Ready to respond to any challenge!”Military Science and Training of Belarusian students in the 1920s - early 1930s. Analyzing the curricular of Belarusian State University, the author looks into military schooling of university students, the effort to turn them into homeland defenders, promote a healthy lifestyle and physical perfection. The article cites numerous facts showing an increased focus on military and physical education of Belarusian university students and white-collar workers in the context of rising international tensions and the threat of war during the 1920s early 1930s. Keywords: university students, military training, S. Barkusevich, M. Petrov, physical education, international tensions.
Уназву артыкула пакладзены адзін са шматлікіх заклікаў-лозунгаў, якімі літаральна стракацелі беларускія цэнтральныя і правінцыяльныя сродкі масавай інфармацыі ў другой палове 1920-х гадоў. У значнай ступені яны тычыліся
моладзі, навучэнцаў і студэнтаў. Галоўны сэнс натхняльных заклікаў быў вызначаны неабходнасцю мець не проста здаровых будаўнікоў новага жыцця, а загартаваных і ўмелых абаронцаў рэвалюцыйных заваёў.
Абставіны жыцця насельніцтва Беларусі ў 1920-я гады дастаткова даследаваны. Гісторыкамі ў тым ліку разгледжаны і пытанні надання БССР статусу «шчыта савецкай краіны» на яе заходніх рубяжах. Апошнія гады прадэманстравалі не толькі плённыя напрацоўкі беларускіх навукоўцаў па дадзенай тэматыцы, але і тыя лакуны, якія чакаюць сваіх даследчыкаў. Новыя аспекты ў праблематыцы «ваенізацыі» і «фізкультурызацыі» знаходзяць нашы расійскія калегі [1, с. 848–857].
Відавочным прабелам можна лічыць адсутнасць у гістарыяграфіі грунтоўных даследаванняў абставін далучэння сістэмы вышэйшай школы Беларусі, яе
студэнцтва і выкладчыкаў да авалодання ваеннай справай. Хоць з першых дзён існавання ССРБ пэўным рэфрэнам стала «ваенізацыя», да якой у хуткім часе далучылася «фізкультурызацыя». У артыкуле прадстаўлены згаданыя аспекты ў працэсе шматвектарнага будавання Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Перш за ўсё называюцца імёны тых, хто непасрэдна займаўся арганізацыяй «ваенізацыі» і «фізкультурызацыі» ў ВНУ, праз іх лёсы прасочваюцца галоўныя моманты гэтага руху. Сэнс назвы артыкула паспрабуем раскрыць на падставе малавядомых матэрыялаў, сканцэнтраваўшы ўвагу на ролі найперш Сігізмунда Баркусевіча і Міхаіла Пятрова ў развіцці адзначаных напрамкаў універсітэцкага вучэбнага працэсу. Аб выкладчыцкай дзейнасці Георгія Канстанцінавіча Жукава ў БДУ, цесных стасунках «командира и военкома 39-го Мелекесско-Пугочевского ковалерийского полка» цікава і інфарматыўна распавядаецца ў кнізе, падрыхтаванай універсітэцкімі гісторыкамі да стагоддзя сваёй альма-матар [2, с. 269–277].
Для наладжвання сістэмнага выкладання тэарэтычных заняткаў, арганізацыі палявых стрэльбаў, лагерных збораў і іншых мерапрыемстваў з 1921 года ў БДУ з’явілася штатная адзінка «ваенкіраўніка». Першым працаваць на гэтай пасадзе стаў Сігізмунд іосіфавіч Баркусевіч. Тут варта ўзгадаць трагічны эпізод з гісторыі маладой савецкай дыпламатыі, калі 5 лютага 1926 года пад Рыгай быў забіты савецкі дыпкур’ер Тэадор Нетэ і цяжка паранены яго паплечнік іаган Махмасталь. Нямногім вядома, што першым з афіцыйных асоб патрапіў у вагон, дзе толькі-толькі адбылося злачынства, прадстаўнік Наркамата замежных спраў СССР у Латвіі Сігізмунд Баркусевіч [3].
Усе крыніцы ўпэўнена называюць год ягонай смерці – 1930. Але дэталі біяграфіі амаль невядомыя, і нават дата нараджэння – са знакам пытальніка! Біяграфічныя звесткі ўдалося выявіць з дапамогай матэрыялаў беларускіх архіваў. Яны сведчаць, што нарадзіўся С. Баркусевіч у Санкт-Пецярбургу 28 снежня 1891 года ў сям’і афіцэра-адстаўніка і сястры міласэрнасці. Бацька памёр, калі сыну было ўсяго два гады. У савецкіх анкетах Сігізмунд пісаўся беларусам. У сталіцы Расійскай імперыі ён скончыў 4 класы рэальнага вучылішча, а потым вучыўся ў Кёнігсбергу ў «прыватнай гімназіі Гайдэбруха». Пасля сканчэння ваенна-фельчарскай школы атрымаў спецыяльнасць памочніка лекара і каля года ў якасці вольнаслухача асвойваў курс Псіханеўралагічнага інстытута [4, арк. 2; 5, арк 1 – 1 адв.]. Першая сусветная вайна парушыла планы маладога чалавека: пасля 1917 года ён вёў грамадскую работу на Паўднёва-Заходнім фронце, уваходзіў у сакратырыят «тов. Радека», займаў пасады загадчыка Тамбоўскага, потым Гродзенскага губернскіх аддзелаў аховы здароўя, нарэшце быў прызначаны наркамам, а праз кароткі час – намеснікам наркама аховы здароўя ССРБ. С. Баркусевіч быў сярод першых, хто падаў заяву для паступлення ва ўніверсітэт. Пастановай калегіі Наркамасветы ССРБ ад 3 кастрычніка 1921 года яго прызначылі ваенкамам медфака БДУ (хаця ўніверсітэт афіцыйна пачаў працу толькі з 30 кастрычніка) [5, арк. 2, 20]. Вядома, што сумесная пастанова ад 25 жніўня 1920 года наркаматаў аховы здароўя і асветы РСФСР «Об учреждении при университетах Республики комиссий для проведения в жизнь милитаризации студентов-медиков» павінна была рэалізоўвацца і ў новаўтвораным БДУ. А яна прадугледжвала, што ў такія камісіі могуць уваходзіць прадстаўнікі ад выкладчыкаў і студэнтаў, а таксама адказныя наркаматаўскія чыноўнікі. Сігізмунд Баркусевіч увасабляў усе гэтыя іпастасі.
Але перш-наперш патрэбна было напружана вучыцца. На медфаку БДУ адразу сталі выкладаць першакласныя прафесары. Сігізмунду іосіфавічу, мабыць, вучоба давалася лёгка. Праз некаторы час ён набыў вялікі аўтарытэт, чаму ў немалой ступені садзейнічала пасада ваенкама. Яго адразу ўвялі ў склад кіраўніцтва ўніверсітэта (было пяць членаў Праўлення). Калі казаць па-сучаснаму, то студэнт з’яўляўся намеснікам рэктара – пра
фесара У. Пічэты, адначасова – намеснікам дэкана медфака прафесара С. Мялкіх. Летам 1923 года С. Баркусевіч у час адпачынку дэкана нават афіцыйна кіраваў факультэтам, набіраў студэнтаў на чарговы першы курс [5, арк. 5, 10, 13, 17, 20].
Напружаны рабочы рытм не мог не адбіцца на здароўі Сігізмунда іосіфавіча. Восенню 1923 года абвастрыліся розныя хваробы. Медзаключэнне было суровым: «заболел припадком сердечной слабости на почве невроза сердца» [5, арк. 11 адв.].
Праз кароткі час віры дзяржаўных і грамадскіх спраў пацягнулі яго не толькі на далейшае замацаванне дасягнутага ўзроўню ваенізацыі беларускіх інтэлектуалаў, але значна глыбей. 28 лютага 1924 года на імя У. Пічэты студэнт і ваенкам напісаў заяву з просьбай ад’ехаць у Маскву, бо адтуль прыйшоў выклік. Канцылярыя БДУ выдала грунтоўную суправаджальную паперу «для предоставления в Н.К.И.Д. СССР». А неўзабаве ў Маскву даслалі яшчэ больш інфармацыйна насычанае «Пасьведчаньне», надрукаванае на беларускай мове, у якім канстатавалася: «Аслаблены ад пасады ў Беларускім Дзяржаўным Унівэрсытэце ў сакавіку 1924 г. з прычыны перавода яго ЦК РКП(б) дзеля працы ў Н.К.і.Д. СССР» [5, арк. 14, 18, 20]. Гэты дакумент і некаторыя іншыя былі запатрабаваны асабіста «откомандированным в распоряжение Наркоминделом СССР», але з просьбай перадаць іх «Уполномоченному НКИД СССР при Правительстве БССР тов. С.Л. Козюре». Увесь стос дакументаў быў перададзены 2 кастрычніка 1925 года, калі С. Баркусевіч працаваў ужо дыпламатам – «Заведующим п/отделом Прибалтики и Польши» Наркамата замежных спраў СССР [4, арк. 8; 5, арк. 19].
Ад’езд Сігізмунда іосіфавіча ў Маскву супаў з завяршэннем рэалізацыі планаў усевобуча і пераходам савецкай краіны на іншыя прынцыпы арганізацыі ваеннай і фізічнай падрыхтоўкі грамадзян. А былому ваенкаму ўжо ў якасці «паверанага ў справах СССР у Латвіі» засталося толькі выказаць удзячнасць за ўніверсітэцкія гады ў Мінску, даслаўшы сваё прывітанне з Рыгі з нагоды святкавання 5-гадовага юбілею БДУ [6, с. 208].
Але веліч планаў беларускага партыйна-савецкага кіраўніцтва ў адносінах да шырокага разгортвання ваеннай падрыхтоўкі ўсіх груп савецкіх грамадзян і магчымасці іх рэалізацыі ў першай палове 1920-х гадоў знаходзіліся ў дысанансе. Дабіцца пазітыўных вынікаў перашкаджала не адсутнасць неабходных для ваенных заняткаў аўдыторый і элементарнай зброі, а банальная галеча. Прафесар С. Вальфсон, які на час першага выпуску БДУ (20 лютага 1925 года) займаў пасаду намесніка дэкана факультэта грамадскіх навук, развітваючыся з выпускнікамі, агучыў сумныя лічбы. Аказалася, што толькі 14 % з 432 студэнтаў, якія ў канцы кастрычніка 1921 года пачалі асвойваць эканамічныя ды юрыдычныя дысцыпліны, змаглі ў рэшце рэшт асіліць чатыры гады напружанай вучобы. Чаму? На гэтае пытанне прафесар даў вычарпальны адказ: большасць студэнтаў проста галадалі, на заняткі хадзілі ў «рванай вопратцы і абутку». Вось і кідалі вучобу [7, с. 13, 14].
Аб залежнасці паміж сапраўднымі ўмовамі жыцця студэнцтва і заклікамі да засваення ваенных навыкаў і «здаровага ладу жыцця» не аднойчы выказваліся тыя, хто рэалістычна ацэньваў перспектыву «фізкультурызацыі» як арганічнага суправаджэння «ваенізацыі». Так, на старонках часопіса «Голос пролетарского студенчества», органа Беларускага бюро пралетарскага студэнцтва пры Савеце прафсаюзаў ССРБ, адзначалася «катастрофическое материальное положение нового пролетарского студенчества». Праўда, такія канстатацыі не здымалі разумення важнасці намаганняў па асваенні ваеннай справы і фізкультурных практыкаванняў. У тым жа выданні згадваецца, што медыцынскі факультэт меў «постоянные возможности милитаризации», каб быць падрыхтаваным да абароны «нашего Союза республик» [8, с. 15]. Гэты аспект, як ні дзіўна, супярэчыў нядаўняму стратэгічнаму плану кіраўніцтва РСФСР і ССРБ, калі пасля спрэчак былі «разведзены» два медыцынскія факультэты – БДУ
і Смаленскага ўніверсітэта. Мінскі медфак быў сарыентаваны на падрыхтоўку цывільных урачоў, тады як смаленскі аб’явілі «мілітарызаваным». Тым не менш і першы не абышла «мілітарызацыя» ў адпаведнасці з ліпеньскім 1920 года дэкрэтам СНК РСФСР «Об утверждении Временного Положения по проведению милитаризации высших медицинских школ РСФСР».
На медфаку ваенная падрыхтоўка навучэнцаў вялася найбольш плённа, хоць і ўсе іншыя факультэты таксама займаліся ёю. Літаральна з 1922 года ў аўдыторыі ўніверсітэта прыходзілі кадравыя ваенныя, каб весці заняткі па стральбе, тактыцы і інш. Тут арганізацыйная роля С. Баркусевіча была відавочнай. Са свайго боку, студэнты бралі шэфства над ваеннымі часцямі, дыслацыраванымі па ўсёй Беларусі. Камандзіраў мінскіх воінскіх падраздзяленняў з першых дзён дзейнасці БДУ запрашалі на розныя мерапрыемствы, асабліва святочныя. Так, сярод мноства прадстаўнікоў дзяржаўных устаноў і членаў урада рэспублікі, якія былі запрошаны для ўдзелу ў «годичном акте Бел. Гос. Университета» 30 кастрычніка 1923 года, адным з першых у адмысловым спісе значыўся «Зам. Ком. по военным делам Н.Л. Шестаков» [9, арк. 3 – 3 адв.]. На згаданым сходзе з прывітальнымі прамовамі да студэнтаў звярнуліся два ваенныя камандзіры — «начальнік 2-й Беларускай Тэрытарыяльнай дывізіі» Лакціёнаў і «камісар 2-й Беларускай дывізіі» Арабей. Яны падкрэслілі, што першыя беларускія спецы «отдадут все силы для укрепления дорогой нам Красной Армии, авангарда мировой революции» (Лакціёнаў); што і надалей будзе мацнець «садружнасць Чырвонай Арміі і Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсітэту» (Арабей прамаўляў па-беларуску) [7, с. 25].
Дарэчы, 2-ю Беларускую стралковую дывізію, дзе камісарам быў Мікалай Лявонцьевіч Арабей, раней узначальваў Ян Фабрыцыус, які змог «перамагчы» Уладзіміра Пічэту пры вырашэнні пытання, каму ж усё-такі павінны належаць выдатныя сталічныя будынкі былога шпіталя і мужчынскай духоўнай семінарыі. Беларускі ўрад мусіў аддаць іх ваенным, хоць раней (і ў лютым 1919 года, і ў сакавіку 1921-га) выйшлі ўрадавыя пастановы аб перадачы іх для размяшчэння БДУ. Перадавалі, каб пачаць заняткі, а праз кароткі час распачаць будаўніцтва «за гарадскім садам» – садам «Прафінтэрн» – сапраўднага ўніверсітэцкага кампуса. Так, у пастанове Прэзідыума ЦВК Саветаў Беларусі ад 18 красавіка 1921 года за подпісам А. Чарвякова гаварылася: «Адвесьці для патрэб Унівэрсытэту будынкі з пабудовамі і ўгодзьдзямі пры іх былой духоўнай сэмінарыі... былога
вайсковага шпіталю з прылягаючаю да іх тэрыторыяй дзеля пабудовы тутака Унівэрсытэцкага Гарадку...» [10, с. 81]. Аднак планы памяніліся і ўніверсітэту давялося чакаць рашэння аб пабудове Універсітэцкага гарадка ў вельмі нязручным, хоць і прэстыжным, месцы каля чыгуначнага вакзала.
Зразумела, і БДУ, і ўся тагачасная вышэйшая школа Беларусі маглі дзейнічаць толькі ў межах агульнадзяржаўнай стратэгіі. Таму падрыхтоўка цывільных спецыялістаў арганізоўвалася ў цеснай сувязі з «ваенізацыяй» большасці прадметаў вучэбнага плана (асабліва прыродазнаўчых). Ставілася дакладная задача – прывіць студэнтам навыкі і ўменні вайскоўцаў. Сталі выкарыстоўваць разнастайныя прапагандысцкія сродкі накшталт стварэння «Военно-научного общества», выпуску штотыднёвіка «Всевобуч и спорт» і інш. Вось толькі рэальна сістэмная вучоба студэнтаў так і не магла быць адразу разгорнута. У вучэбных планах трох факультэтаў БДУ ў першыя гады нельга знайсці сведчанняў аб прадметах ваеннага цыкла [11, арк. 1–6].
У сістэме вышэйшай адукацыі СССР працяг практыкі ваенізацыі знайшоў новы імпульс пасля летняй урадавай пастановы 1926 года. У БДУ гэтую складаную справу змог арганізаваць і доўгі час кіраваў ёю кадравы ваенны Міхаіл Міхайлавіч Пятроў. Яго пасада мела назву «ваенны кіраўнік». У адрозненне ад свайго папярэдніка, «ваенкама» С. Баркусевіча, ён адразу стаў фігурай публічнай. Так, яго вобраз не раз зафіксаваны на фотаздымках, а прапановы і патрабаванні – у пратаколах пасяджэнняў Праўлення і Савета ўніверсітэта. Дарэчы, веды ваеннага кіраўніка БДУ былі запатрабаванымі таксама на рэспубліканскім узроўні.
Прызначэнне на пасаду «военного руководителя Госуниверситета» адбылося ў адпаведнасці з загадам Рэўваенсавета ад 25 жніўня 1926 года. Да гэтага Міхаіл Міхайлавіч служыў памочнікам начальніка Аб’яднанай вайсковай школы імя ЦВК БССР па вучэбна-страявой частцы [12, арк. 1]. Лёс не песціў патомнага афіцэра (ён нарадзіўся 15 красавіка 1886 года ў Самары ў сям’і ваеннага). За плячыма была выдатная ваенная школа: спачатку сямігадовы Палтаўскі кадэцкі корпус, потым тры курсы артылерыйскага вучылішча далі афіцэрскае званне і магчымасць паспяхова вытрымаць экзамены ў Акадэмію Генштаба. Ды і баявой практыкі хапала – з пачаткам Першай сусветнай вайны на фронце. У 1916 годзе вярнуўся на вучобу ў Акадэмію, хаця завершыць яе давялося ўжо ў савецкі час. і адразу афіцэр як дабраволец Чырвонай арміі апынуўся на Пскоўскім напрамку супраціўлення наступленню немцаў на Петраград. М.М. Пятроў быў узнагароджаны Рэўваенсаветам імянным гадзіннікам з надпісам «Стойкому защитнику пролетарской революции». Далей трапіў на Усходні фронт, і сам Троцкі адзначыў «доблестные действия» Пятрова ў баях с белачэхамі. Пасля кантузіі савецкі афіцэр стаў «лицом для особых поручений при Главнокомандующем всеми вооруженными силами Республики». Служба начальнікам штаба Прыволжскай ваеннай акругі ў 1920 годзе змянілася адпраўкай на Паўднёвы фронт, баямі з махноўцамі і ўдзелам у «ликвидации бандитизма на Украине».
і толькі пасля шэрага перамяшчэнняў па гарнізонах і пасадах М. Пятроў апынуўся ў Мінску. Тут яго прызначылі «Военным Руководителем по проведе
нию военного обучения пролетарским студенчеством на основах декрета Союзного Совнаркома и ЦИК СССР от 20 августа 1926 г.». Так не без пэўнага пафасу назваў сваю пасаду ў падрабязнай аўтабіяграфіі сам Міхаіл Міхайлавіч
[12, арк. 5 – 5 адв.; 13, арк. 6]. Новы ўніверсітэцкі ваенны кіраўнік першнаперш абзавёўся персанальнымі як бы візітоўкамі – у верхняй частцы шэрых лісткоў паперы на рускай і беларускай мовах было надрукавана: «СССР. БССР. Военный руководитель. Вайсковы кіраўнік. Белор. Госуд. Универст. Белор. Дзярж. Універ. г. Минск, Советская ул., д. 30». Праз такія паперкі ён інфармаваў рэктара У. Пічэту аб сваіх намерах ад’ехаць з Мінска ці аб іншых важных справах. У гэтых зваротах адчуваецца выключнасць становішча ваеннага кіраўніка ва ўніверсітэце, што падкрэслівалася і патрабаваннем усталяваць парадак яго ўзаемаадносін з рэктарам, разглядаць выносімыя ім пытанні на Праўленне і саветы ўніверсітэта і факультэтаў [12, арк. 8 – 8 адв., 9].
Праўленне БДУ яшчэ ў лістападзе 1925 года прадставіла ў Наркамасветы БССР каштарыс на выдзяленне грошай для правядзення ваенізацыі ў 1925/26 вучэбным годзе. Гэтыя сродкі далі магчымасць заняцца прыстасаваннем пад студэнцкі цір хлява-развалюхі, які знаходзіўся па Земляробчым завулку. У снежні 1927 года спатрэбіліся грошы для арганізацыі пры ваенным кабінеце спецыяльнага «ваенна-марскога кутка»
[14, арк. 48; 15, арк. 65]. Ва ўніверсітэце пакрыху арганізацыйна мацнела правядзенне «высшей допризывной военной подготовки». Рашэннем «Штатной комиссии Наркомпроса БССР» ад 9 лютага 1927 года для БДУ былі ўведзены «30 доцентских и 26 ассистентских недельных часов». Персанальнае размеркаванне гэтых вучэбных гадзін паміж запрошанымі кадравымі ваеннымі выкладчыкамі даручылі М. Пятрову. Дарэчы, адным з такіх выкладчыкаў стаў і будучы Маршал Савецкага Саюза Г. Жукаў: ён раней ужо выкладаў у БДУ і меў сяброўскія адносіны з рэктарам У. Пічэтам. У хуткім часе «вайсковы кіраўнік» атрымаў права самастойна прэміраваць студэнтаў, якія прайшлі падрыхтоўку ў «инструктивноорганизационном кружке при ячейке Осоавиахима» [14, арк. 74; 15, арк. 65, 132].
Як можна меркаваць са шматлікіх узгадванняў імя Пятрова ў дзейнасці БДУ другой паловы 1920-х – пачатку
1930-х гадоў, ён карыстаўся заслужанай павагай і рэктараў (Пічэты і яго пераемнікаў), і выкладчыкаў. Так, У. Пічэта адзначаў, што цэлы год уважліва сачыў за дзеяннямі М. Пятрова. і таму можа дастаткова аб’ектыўна ацаніць яго як кваліфікаванага спецыяліста, выдатнага выкладчыка і арганізатара важнай справы. На думку Пічэты, Міхаіл Міхайлавіч быў не толькі высакакласны ваенспец, але і аўтарытэтны, выхаваны, тактоўны чалавек, «ответственный и политический руководитель» [12, арк. 14 – 14 б].
Сярод іншых дэталей універсітэцкай біяграфіі М. Пятрова вылучым толькі некаторыя ў працяг размовы пра ваенізацыю і фізкультурызацыю ў гэтай ВНУ. Так, вядома, што студэнты летам падмацоўвалі свае тэарэтычныя веды ў ваенных лагерах. Адным з такіх быў лагер «Савецкая Беларусь» на станцыі Дрэтунь на Полаччыне. Лагерныя зборы дапамаглі выявіць яўныя недахопы ў падрыхтоўцы абаронцаў айчыны і падштурхнулі кіраўніцтва ўніверсітэта да важнага рашэння аб карэкціроўцы вучэбных планаў. Загадам рэктара БДУ ад 4 чэрвеня 1928 года студэнтаў 2-га і 3-га курсаў каторы раз абавязалі прайсці «высшую допризывную военную подготовку». Удакладнялася, што студэнты 2-га курса накіроўваюцца на 2-месячны лагерны збор у ваенны лагер «Бальшавік», а студэнты 3-га – на «трехнедельные выходы в поле при университете». Галоўная задача збораў і палявых заняткаў вызначалася так: «получение навыков, а также познаний и навыков младшего командира РККА» [16, арк. 52–53].
Праз месяц пасля пачатку збораў усё кіраўніцтва БДУ разам з М. Пятровым наведала лагер. Паездка мела пазнавальнаўрачысты характар – пабачыць, у якіх умовах жывуць студэнты, узнагародзіць перадавікоў ваеннай справы і г. д. Але рэктару і яго калегам давялося выслухаць ад ваенных шмат папрокаў у адрас студэнтаў. Сітуацыя аказалася настолькі крытычнай, што па выніках збораў было праведзена спецыяльнае пасяджэнне праўлення БДУ. Як канстатавалі выступоўцы, «в массе физическое развитие студентов очень слабо и далеко от требований, предъявляемых военной службой». Пасля дэбатаў прынялі рашэнне кардынальна змяніць сітуацыю. Персанальна М. Пятрову даручалася «по этим вопросам представить в Правление соответствующие предложения» [15, арк. 160–161]. Загадам рэктара было ўзмоцнена кіраванне ўніверсітэцкім ваенным кабінетам, перапрацаваны вучэбныя планы пад «фізкультурызацыю навучання», пачаўся набор штату выкладчыкаў для арганізацыі адмысловай кафедры.
Такім чынам, з 1928 года працэс ваенізацыі студэнцтва і па сутнасці, і
арганізацыйна быў дапоўнены фізкультурызацыяй. Дарэчы, у гэты час фізкультурны рух пачынаў ахопліваць усё больш працоўных калектываў Савецкага Саюза, асабліва Масквы і Ленінграда. Студэнцкім арганізацыям актывізацыя ўсесаюзнай кампаніі прынесла новыя магчымасці праявіць сябе. У часопісе «Шлях студэнцтва», органе «выканпрофбюро пралетстуду БДУ», па выніках V канферэнцыі пралетарскага студэнцтва БССР выкладзена сваё бачанне сітуацыі: «Нельга абыйсці пытаньня, якое таксама завострывалася на канфэрэнцыі, якое на працягу двух апошніх гадоў заняло ў нашым жыцьці значнае месца, – гэта пытаньне аб абароназдольнасці нашае краіны. Нас, студэнцтва БССР, каторая знаходзіцца на мяжы з капіталістычным сьветам, пытаньне аб ваенізацыі павінна цікавіць у першую чаргу» [17, с. 5].
На ўсіх узроўнях кіравання вышэйшай адукацыяй дамінавала разуменне таго, што спецыяліст – гэта патэнцыяльны салдат і афіцэр Чырвонай арміі. А «паваротам да фізкультуры» ставілася мэта рыхтаваць спартсменаў, каб мець яшчэ адзін аргумент у «спаборніцтве дзвюх сістэм». Ваенізацыя і фізкультурызацыя ахоплівалі ўсіх без выключэння. Пастаянна ўдасканальвалася іх правядзенне. У БДУ фізкультура ў той ці іншай форме стала прысутнічаць у раскладзе заняткаў з 1928 года. Спачатку ў якасці суправаджэння абавязковай для ўсіх студэнтаў «высшей допризывной военной подготовки». З 1928/29 вучэбнага года на ўсіх факультэтах сталі праводзіць спецыяльныя двухгадзінныя штотыднёвыя заняткі па фізкультуры, арганізацыяй якіх занялася адпаведная кафедра.
Ваенная справа і фізкультура ў вучэбных планах БДУ з кожным годам займалі ўсё больш значнае месца. Так, у «пераходным навучальным плане» 3-га курса хімфака на 1933 год сярод дзевяці вучэбных курсаў «вайсковым заняткам» на кожны семестр адводзілася па 30 вучэбных гадзін, а «фізкультуры» – 20. На 4-м курсе фізкультуры ўжо не было, а вось на авалоданне ваеннай справай заставаліся тыя ж 30 гадзін. Між іншым, прафесійныя курсы былі толькі ў 2–3 разы больш аб’ёмнымі [18, арк. 10].
У 1930-я гады і асабліва напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ваенная і фізічная падрыхтоўка беларускага студэнцтва стала арганічнай часткай вучэбнага працэсу. У ВНУ яе арганізацыйныя формы ўвасобілі дзве адпаведныя кафедры, сфарміраваныя ў даследаваны час. Яны не толькі ажыццяўлялі выкладанне тэарэтычных дысцыплін і правядзенне практычных заняткаў, але і займаліся далучэннем шырокіх колаў беларускай моладзі да ваеннай справы, фізкультуры і спорту. Дзейнасць разнастайных ваенна-спартыўных клубаў і гурткоў, спаборніцтвы рознага маштабу (рэспубліканскія, гарадскія, інстытуцкія, сярод курсаў і груп і інш.) сталі неад’емнай часткай грамадскага жыцця рэспублікі. Аб гэтым рэгулярна паведамлялася ў цэнтральных сродках масавай інфармацыі, літаральна кожную падзею асвятлялі шматтыражкі беларускіх ВНУ.