НАДЗЕЯ, ЗА ВЕРУ ПАЦЯРПЕЛАЯ
Журналісцкія шляхі-дарогі ў асноўным прадказальныя – куды і для чаго едзеш, ведаеш загадзя: сустрэчы распісаны, суразмоўцы вызначаны. Аднак здараюцца і цікавыя выключэнні – нечаканае знаёмства, незапланаванае спатканне ці яшчэ якая неспадзяванка падказваюць новую тэму, і яна ўжо бярэ цябе ў творчы палон, вымагае да сябе першачарговай увагі. Так адбылося са мной падчас апошняй паездкі ў Маскву. У час наведвання мемарыяльнага навукова-асветнага цэнтра «Бутава» ўвагу прыцягнула інфармацыя пра Надзею Ажгірэвіч, прылічаную Рускай праваслаўнай царквой да ліку святых навамучанікаў і спаведнікаў расійскіх. Хоць вернікі ў сваіх малітоўных зваротах-просьбах надзяляюць гэтую праведніцу эпітэтам Маскоўская, цікавасць выклікала яе цывільнае прозвішча – Ажгірэвіч, вельмі ўжо падобнае да нашых беларускіх. І, як аказалася, інтуіцыя не падвяла – святая навамучаніца Надзея сапраўды вельмі цесна звязана з Беларуссю. Яе жыццё і місіянерская праца варты таго, каб пра іх ведалі землякі…
Стаўбцоўскі радавод
Жыццяпіс ці, на царкоўны лад, біяс навамучаніцы Надзеі Ажгірэвіч пакуль не складзены. У рэлігійнай літаратуры і ў дакументальных зборніках, прысвечаных палітычным рэпрэсіям у СССР у 1930-я гады, сустракаюцца толькі асобныя факты з біяграфіі нашай зямлячкі. Таму, абагульніўшы іх і падмацаваўшы звесткамі з асабістага досведу пра гістарычнае мінулае малой радзімы праведніцы, паспрабуем праліць святло на малавядомыя старонкі яе жыцця.
Нарадзілася Н. Ажгірэвіч у 1877 годзе на Стаўбцоўшчыне, у вёсцы Галавенчыцы, што непадалёк ад старадаўняга мястэчка Новы Свержань. Суседства з гэтым буйным паселішчам і, да таго ж, бойкім гандлёва-транспартным вузлом ва ўсе часы накладвала адбітак на жыццёвы побыт жыхароў. Тут разыходзіліся шляхі на Мінск, Нясвіж і Мір, а на Нёмане, які і сёння абгінае навасвержанскую аселіцу, існавала прыстань, адкуль плыты і гружаныя розным сельскагаспадарчым скарбам віціны накіроўваліся ўніз па цячэнні ажно ў Кёнігсберг (сучасны Калінінград). Зрэшты, Новы Свержань быў для землякоў Н. Ажгірэвіч найбліжэйшым акном у вялікі свет. Тут некаторым вяскоўцам удавалася ўладкавацца на працу, туды яны хадзілі-ездзілі на кірмашы і, вядома ж, на рэлігійныя святы разам з местачкоўцамі спраўна наведвалі хто царкву, хто касцёл, а хто сінагогу.
Цалкам верагодна, што Надзею Ажгірэвіч неўзабаве пасля яе нараджэння хрысцілі ў навасвержанскай СвятаПрачысценскай царкве. Гэты факт наўрад ці трэба браць пад сумненне, бо для праваслаўных жыхароў Галавенчыцаў храм у Новым Свержані быў прыходскім. На жаль, гістарычныя віхуры не садзейнічалі захаванню яго метрычных кніг за другую палову ХіХ стагоддзя. іх шукалі ў свой час у розных архіўных установах Беларусі, Літвы і Польшчы, але так і не знайшлі, даследчыкі жыццяпісу Якуба Коласа, які, хутчэй за ўсё, таксама быў пахрышчаны ў навасвержанскім праваслаўным храме. Колішні засценак Акінчыцы, дзе ў канцы 1882 года будучы народны паэт з’явіўся на свет, знаходзіўся ўсяго за 5 кіламетраў на поўнач ад мястэчка.
Як складваўся лёс Надзеі Ажгірэвіч у канцы ХіХ – пачатку ХХ стагоддзя, невядома. Наяўныя ў нас архіўныя матэрыялы пацвярджаюць толькі той факт,
што ў 1922 годзе яна ўжо знаходзілася ў Маскве. Якім чынам жыхарка беларускай вёскі магла трапіць туды, можна толькі здагадвацца. Падстаў для пераезду магло быць некалькі, і мы звернем увагу на найбольш верагодныя з нашага пункту гледжання.
У пошуках лепшай долі
Бацька навамучаніцы Надзеі – Рыгор Ажгірэвіч, як вынікае з тых жа архіўных крыніц, быў селянінам. Напэўна, ён мала чым вылучаўся сярод малазямельных аднавяскоўцаў, і яго сям’я асаблівага дастатку не мела. Менавіта гэтыя абставіны, магчыма, і вымусілі Ажгірэвічаў змяніць месца свайго жыхарства. Прыняццю рашэння магло паспрыяць і тое, што незадоўга да нараджэння Н. Ажгірэвіч, у 1871 годзе, праз стаўбцоўскае Наднямонне была пракладзена Маскоўска-Брэсцкая чыгунка. Гэта карэнным чынам змяніла не толькі тамтэйшае наваколле, але і наклала адбітак на жыццёвы ўклад мясцовых жыхароў. Некаторыя з-за немагчымасці атрымання важкага ўраджаю не хацелі займацца на сваіх мізэрных зямельных надзелах сельскагаспадарчай вытворчасцю і пачалі шукаць для сябе лягчэйшага хлеба – найчасцей па той жа чыгунцы з’язджалі ў цэнтральныя расійскія рэгіёны і ва Украіну. Затым, уладкаваўшыся на працу, перавозілі на новае месца сваіх родных, а тыя, хто яшчэ не быў у шлюбе, абзаводзіліся сем’ямі, і г. д.
Зразумела, што на пераезд у «няблізкі свет» найперш адважваліся маладыя. Сведчанняў таго, дзякуючы ўспамінам вядомых ураджэнцаў Стаўбцоўшчыны і асабліва фактам з біяграфій іх родных, можна адшукаць дастаткова. Напрыклад, менавіта такім чынам склаўся лёс Аляксандра Шчорса – бацькі легендарнага героя Грамадзянскай вайны Мікалая Шчорса. У пачатку 1890-х гадоў з родных Стоўбцаў (вёска Галавенчыцы знаходзіцца за 8 кіламетраў ад іх) ён «эмігрыраваў» на Чарнігаўшчыну, у пасёлак Сноўск, дзе тады ўжо існавала «дыяспара» беларусаў-перасяленцаў. Нашы суайчыннікі, па сутнасці, і будавалі
гэты населены пункт, што ўзнік у 1880-я гады на месцы хутара Каржыўка, пасля таго як побач з ім праклалі гомельскабахмачаўскі ўчастак Лібава-Роменскай чыгункі. Спачатку бацька будучага чырвонага камдыва ўладкаваўся ў будаўнічую арцель земляка-стаўбчаніна Міхаіла Табельчука, а затым перайшоў у мясцовае чыгуначнае дэпо. Праца ў ім дала магчымасць мець неблагі, а галоўнае, стабільны заробак. і толькі пасля гэтага А. Шчорс ажаніўся з дачкой свайго былога арцельнага кіраўніка Аляксандрай Табяльчук. Яна і нарадзіла ў Сноўску ў пачатку чэрвеня 1895 года сына-першынца, якога шчаслівыя бацькі назвалі Мікалаем – у гонар стаўбцоўскага дзеда.
Прыкладна ў той жа час пакінулі родныя мясціны на Стаўбцоўшчыне і некаторыя сваякі народнага паэта Беларусі Якуба Коласа. Так, сям’я яго сястры Алены Лойка знайшла сабе жыццёвы прыстанак у Горлаўцы ва Украіне, там жа жыў і старэйшы Коласаў брат Алесь Міцкевіч. Дый iх дзядзька, знакаміты ўраджэнец Наднёманскага рэгіёна, будучы акадэмік, мовазнавец і грамадска-палітычны дзеяч Язэп Лёсік у маладосці на працягу двух гадоў хаваўся ад пераследу паліцыі ў аднаго са сваіх старэйшых братоў на станцыі Красноўка каля Луганска.
Вядома ж, выязджалі са сваёй вёскі ў пошуках лепшай долі і землякі Н. Ажгірэвіч. Пра некаторых з іх можна даведацца, скарыстаўшыся інтэрнэтаўскай пошукавай сістэмай электроннага «Банка даных ахвяр палітычных рэпрэсій у СССР», складзенага міжнародным гісторыка-асветным таварыствам «Мемарыял». Прынамсі, там мы знаходзім імёны беспадстаўна рэпрэсіраваных ураджэнцаў Галавенчыцаў, а ў далейшым – насельнікаў самых розных рэгіёнаў Савецкага Cаюза. Гэта – цёзкі па прозвішчы, а магчыма, і сваякі праведніцы Анісім і Уладзімір Ажгірэвічы. Першы ў 1930-я гады жыў на станцыі Зямцы Нялідаўскага раёна Калінінскай (цяпер – Цвярской) вобласці. Другі ў той жа самы час працаваў рэвізорам на станцыі Ялец Ліпецкай вобласці. Таксама з Галавенчыцаў паходзілі расстраля
ныя ў 1937–1938 гадах як «ворагі народа» каваль размешчанага ў паўночнай расійскай сталіцы іжорскага завода Фядос Слабейка і машыніст станцыі ЛенінградСартавальны Андрэй Гаранавіч.
Зыходзячы з гэтага, можна выказаць меркаванне, што сярод ураджэнцаў стаўбцоўскага Наднямоння, якіх лёс прымусіў напрыканцы ХіХ стагоддзя здабываць сродкі на існаванне ўдалечыні ад дома, мог быць і Рыгор Ажгірэвіч. А ўжо ўслед за ім, хутчэй за ўсё, перасялілася ў невядомы нам расійскі рэгіён і яго сям’я. Праўда, сарвацца з абжытага месца Ажгірэвічы маглі і па іншай прычыне. Напрыклад, у час Першай сусветнай вайны, калі вялікая плынь беларусаў-бежанцаў рынулася шукаць паратунку ад наступаючых немцаў ва ўсходніх рэгіёнах Расійскай імперыі.
Аднак усё гэта толькі здагадкі: пра тое, як і калі будучая навамучаніца Надзея трапіла ў Маскву, нам пакуль невядома.
Для барацьбы з голадам
Першая дакументальна пацверджаная згадка пра знаходжанне Н. Ажгірэвіч у расійскай сталіцы датавана 10 красавіка 1922 года. Менавіта ў гэты дзень яна была арыштавана і зняволена ў Бутырскую турму органамі НКУС за «супраціўленне адабранню царкоўных каштоўнасцей». У той час у Маскве праводзіліся масавыя затрыманні так званых непажаданых элементаў, якія негатыўна выказваліся супраць распачатай савецкай уладай кампаніі па рэквізіцыі з храмаў каштоўных рэчаў ці адкрыта перашкаджалі яе правядзенню. Рабілася гэта пад маркай барацьбы з голадам, што ахапіў Паволжа, поўдзень Украіны, Прыўралле, Заходнюю Сібір і сумежныя з імі тэрыторыі з насельніцтвам, паводле розных ацэнак, ад 15 да 30 мільёнаў чалавек.
Голад, які панаваў у 1921–1922 гадах у згаданых рэгіёнах, стаўся заканамерным наступствам не толькі засухі, але і агульнага эканамічнага заняпаду савецкай краіны, выкліканага Грамадзянскай вайной. і, як ні дзіўна, першай на яго адрэагавала менавіта Руская праваслаўная царква. Яшчэ ў жніўні 1921 года Патрыярх Ціхан звярнуўся да народаў свету з просьбай дапамагчы бальшавіцкай Расіі ў барацьбе з голадам, а таксама заклікаў вернікаў ахвяраваць на гэтыя мэты грошы і каштоўнасці. Пасля чаго быў створаны Царкоўны камітэт дапамогі галадаючым, аднак ён не быў прызнаны савецкай уладай і распушчаны. Тым не менш сабраныя ім каштоўнасці дзяржава канфіскавала на сваю карысць.
Калі голад дасягнуў катастрафічных маштабаў, улады на пачатку снежня 1921 года ўсё ж далі рэлігійным аб’яднанням дазвол на збор сродкаў для галадаючых. Меркавалася, што ён павінен праводзіцца на добраахвотнай аснове, і спачатку так і адбывалася. Але 23 лютага 1922 года вышэйшы орган заканадаўчай улады савецкай Расіі – прэзідыум Усерасійскага цэнтральнага выканаўчага камітэта на чале з М. Калініным прыняў дэкрэт аб канфіскацыі царкоўных каштоўнасцей у прымусовым парадку. У дакуменце гаварылася, што рэквізіцыі падлягаюць рэчы, «канфіскацыя якіх не можа істотна закрануць самога культу». Аднак на практыцы гэтае палажэнне трактавалася вельмі шырока – спецыяльна створаныя камісіі асабліва не ўдаваліся ў сутнасць прызначэння той ці іншай каштоўнай рэчы культавага ўжытку і канфіскоўвалі ўсе іх без разбору.
Супраціўленне добрай справе
Зразумела, што такі падыход не мог не выклікаць незадавальнення сярод духавенства і вернікаў. Многія аказвалі «супраціўленне адабранню царкоўных каштоўнасцей». Сярод тых, хто не прымаў метадаў правядзення савецкай уладай кампаніі па рэквізіцыі з маскоўскіх храмаў каштоўных рэчаў і, як мог, супрацьстаяў гэтаму працэсу, была і Надзея Ажгірэвіч. Матэрыялы заведзенай на яе следчай справы, на жаль, не праліваюць святло на тое, менавіта якім чынам змагалася з бясчынствам бальшавікоў будучая навамучаніца, тым не менш раскрываюць некаторыя падрабязнасці яе маскоўскага побыту.
З асабістых паказанняў арыштанткі вынікае, што яна была глыбока веруючым праваслаўным чалавекам, мела благаславенне на прыняцце манаства, але прыняць пострыг не паспела, бо ў савецкай Расіі пачаліся ганенні на царкву, і першым крокам улад стала менавіта закрыццё манастыроў. Паводле слоў Н. Ажгірэвіч, свайго дома яна не мела, жыла ў Маскве і ў Падмаскоўі ў асяроддзі манашак зачыненых манастыроў, займалася зборам сродкаў на аказанне дапамогі духавенству. У следчай справе ўсё гэта мае іншую трактоўку: «асоба без пэўнага месца жыхарства», «да арышту некалькі разоў трапляла ў псіхіятрычную бальніцу на Канатчыкавай дачы».
Па ўсім відаць, менавіта апошняя акалічнасць, звязаная з «наведваннем» Н. Ажгірэвіч «добра вядомай» многім савецкім дысідэнтам лячэбнай установы, размешчанай у маскоўскім мікрараёне Канатчыкава, паспрыяла спыненню заведзенай на яе крымінальнай справы. Бо з турмы жанчыну накіравалі туды яшчэ раз, ужо на афіцыйнае абследаванне. Напэўна, асабліва не ўнікаючы ў сутнасць сiтуацыі, медыкі вынеслі вердыкт: «знаходзіцца ў стане бессвядомасці і падлягае пераводу ў агульнаграмадзянскую псіхіятрычную бальніцу». Гэтае медыцынскае заключэнне і паслужыла падставай для прыняцця рашэння аб вызваленні 22 ліпеня 1922 года будучай навамучаніцы Надзеі з-за турэмных кратаў.
Што далей адбывалася з Н. Ажгірэвіч, зноў жа з-за адсутнасці дакументальных сведчанняў, невядома. Адзінае, аб чым ёсць дакладныя звесткі: яе прозвішча значыцца сярод удзельнікаў так званага «працэсу другой групы царкоўнікаў», які праходзіў з 27 лістапада па 31 снежня 1922 года. Гэта быў другі буйны судовы разбор у дачыненні да духавенства Масквы і Маскоўскай губерні, абвінавачанага ў супраціўленні канфіскацыі царкоўных каштоўнасцей. Увогуле па гэтай справе было прыцягнута да адказнасці 105 чалавек. Сярод іх – 31 святар і 74 цывільныя асобы – прадстаўнікі самых розных слаёў тагачаснага грамадства. Найбольш актыўных удзельнікаў супраціўлення рэквізіцыі царкоўнай маёмасці, у асноўным святароў, прыгаварылі да пакарання смерцю. Аднак у сувязі з амністыяй, аб’яўленай з нагоды 5-й гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі, расстрэл ім замянілі на 10-гадовае турэмнае зняволенне.
Пра судовы вырак, вынесены Надзеі Рыгораўне Ажгірэвіч, звесткі адсутнічаюць. Але, хутчэй за ўсё, ён быў не вельмі суровы, бо, як вынікае з жыццяпісу, ад другой паловы 1920-х гадоў і да кастрычніка 1937 яна па-ранейшаму знаходзілася ў статусе «асобы без пэўнага месца пражывання» ў Маскве, дзе займалася місіянерскай дзейнасцю на карысць Рускай праваслаўнай царквы.
«Контррэвалюцыянерка»
Пра Н. Ажгірэвіч органы НКУС зноў «успомнілі» ў самы разгар сaвецкіх палітычных рэпрэсій 1930-х гадоў. Яе арыштавалі 8 кастрычніка 1937 года. На гэты раз інкрымінавалі «ўдзел у контррэвалюцыйнай групоўцы і сістэматычную антысавецкую агітацыю». З пратакола допыту будучай навамучаніцы Надзеі, які ў 1990-я гады выявіў у фондах Дзяржаўнага архіва Расійскай Федэрацыі вядомы расійскі царкоўны гісторык і агіёграф архімандрыт Дамаскін (Арлоўскі), вы
нікае, што абвінавачанне жанчына не прызнала, а на ўсе пытанні следчага адказвала канкрэтна і лаканічна.
– Чым вы займаліся і на якія сродкі існавалі? – пытаўся ў яе супрацоўнік савецкага органа дзяржбяспекі, на што атрымаў шчыры адказ: «Я бадзяжнічаю, займаюся жабрацтвам».
– У следства ёсць звесткі, што вы сярод вернікаў праводзілі грашовыя зборы для аказання матэрыяльнай дапамогі высланым за к/р (контррэвалюцыйную. – С.Г.) дзейнасць», – даводзіў адказны работнік НКУС і не сустрэў ад сваёй ахвяры ніякіх пярэчанняў: «Я не адмаўляю таго, што аказвала матэрыяльную дапамогу арыштаваным з тых сродкаў, якія мне ўдавалася сабраць».
– Вы распаўсюджвалі чуткі аб нібыта маючым месца ў СССР голадзе? – насядаў апытальнік, а Н. Ажгірэвіч у сваю чаргу, ніколькі не баючыся яго, паведаміла: «Я пра гэта не гаварыла, без мяне ўсе бачылі, як каля цэркваў сядзелі галодныя, якія прыехалі з Украіны, і прасілі сабе на харчаванне».
– Вы распаўсюджвалі чуткі аб нібыта маючым месца ў СССР ганенні на рэлігію і духавенства? – гневаўся ён далей і пачуў тое, чаго не хацеў: «Так, я гаварыла, што савецкая ўлада арыштоўвае бязвінных людзей. Бясчынствуе і расстрэльвае просты народ».
– Назавіце сваіх прыхільнікаў, якія вам давалі начлег, – выпрошваў следчы ў Н. Ажгірэвіч імёны яе аднадумцаў, але ў яго нічога не выйшла. «Начлег я атрымлівала ў людзей, якія мне спачувалі, але іх прозвішчы і адрасы мне невядомыя», – катэгарычна адрэзала арыштаваная і тым самым, відаць, адбіла ў свайго «апанента» ахвоту далей задаваць пытанні. Прынамсі, на гэтым допыт быў спынены і больш не ўзнаўляўся.
Увогуле ж расследаванне па крымінальнай справе Н. Ажгірэвіч вялося ў хуткасным рэжыме: ад часу арышту жанчыны да яго завяршэння прайшло ўсяго 10 дзён. А суда дык і наогул, можна сказаць, не было – 17 кастрычніка 1937 года «тройка» НКУС СССР прыгаварыла да вышэйшай меры пакарання ўсю «контррэвалюцыйную групоўку», у склад якой, паводле версіі следства, акрамя нашай зямлячкі, уваходзілі яшчэ сем чалавек. Праз 4 дні, 21 кастрычніка, Надзея Ажгірэвіч і яе аднадумцы – архіепіскап Дзімітрый (Дабраседаў), архімандрыт Амвросій (Астахаў), ігумен Пахомій (Туркевіч), дыякан іаан Хрэнаў, манашка Таццяна (Бесфамільная) і простыя масквічы Мікалай Рэйн і Марыя Валнухіна – былі расстраляны на спецпалігоне НКУС ва ўрочышчы Бутава – непадалёк ад паўднёвай ускраіны Масквы, каля пасёлка Дрожжына. Цяпер гэта месца знаходзіцца ў гарадскіх межах расійскай сталіцы.
Гісторыя Бутаўскага палігона, а менавіта такая назва замацавалася за гэтым аб’ектам, простая і трагічная. У 1934 годзе гэтыя землі атрымлівае ў гаспадарчае распараджэнне Народны камісарыят унутраных спраў СССР, і там ствараюць адну з зон сельскагаспадарчай вытворчасці. У той час у савецкай краіне зноў абвастрылася харчовая праблема. Прадуктаў харчавання катастрафічна не хапала, і забеспячэнне імі сваіх работнікаў для кіраўніцтва НКУС было пытаннем першачарговай важнасці. Агульная плошча створанай у ваколіцах падмаскоўнага пасёлка Дрож
жына спецгаспадаркі складала больш за 100 гектараў. Летам 1937 года ў самым яе цэнтры, ва ўрочышчы Бутава, было вызначана месца для прывядзення ў выкананне смяротных прыгавораў асуджаным.
Паводле сабраных даследчыкамі даных, Бутаўскі палігон выкарыстоўваўся ў азначаных мэтах аж да пачатку 1950-х гадоў. А найбольш крывавым у яго гісторыі быў перыяд ад 8 жніўня 1937 да 19 кастрычніка 1938 года. За гэты час там расстраляна і пахавана ў безыменных магілах некалькі дзясяткаў тысяч чалавек, з якіх 20 761 вядомы cёння пайменна.
Без табу
У савецкі час пра Бутаўскі палігон амаль не згадвалі. Аднак усё змянілася напрыканцы 1980-х гадоў, калі адпаведным указам Вярхоўнага Савета СССР быў распачаты працэс аб рэабілітацыі ахвяр палітычных рэпрэсій. і ўжо на працягу 1990-х гадоў даследчыкам удалося адшукаць у архівах не толькі дакументы пра існаванне спецпалігона НКУС, але і асобныя спісы пакараных там смерцю бязвінных людзей.
– Былі выяўлены імёны многіх святароў і пацярпелых за праваслаўную веру духоўных і цывільных людзей, – расказвае ігар Гаркавы, дырэктар мемарыяльнага навукова-асветнага цэнтра «Бутава». – Паводле матэрыялаў архіўных следчых спраў, зараз такіх налічваецца каля 1 тысячы чалавек, сярод іх – 7 архірэяў Рускай праваслаўнай царквы, 15 архімандрытаў, амаль 600 святароў, а таксама манахі, царкоўныя рэгенты, эканомы, пеўчыя. Ёсць там і прозвішчы простых грамадзян, якія актыўна ўдзельнічалі ў жыцці парафій, уваходзілі ў так званыя «царкоўныя дваццаткі», г. зн. ставілі подпісы пад дакументамі, без якіх легалізацыя любой царкоўнай абшчыны ў той час была проста немагчыма. Значыцца ў тых спісах і ваша зямлячка, актыўная місіянерка Рускай праваслаўнай царквы Надзея Ажгірэвіч.
Пасля зняцця ў чэрвені 1993 года з Бутаўскага палігона табу і абнародавання вядомых імёнаў рэпрэсіраваных туды пачалі прыязджаць іх сваякі. Некаторыя прывозілі фотаздымкі сваіх родных, абсталёўвалі сімвалічныя магілы-кенатафы. У асноўным гэта былі стыхійныя дзеянні. Паступова разам з грамадствам памінаць ахвяр савецкіх палітычных рэпрэсій сталі і прадстаўнікі духавенства Рускай праваслаўнай царквы. У 1994 годзе на тэрыторыі Бутаўскага палігона ўсталявалі Паклонны крыж, а на наступны год, калі ўся гэта тэрыторыя была перададзена Маскоўскай патрыярхіі, там пачалося ўзвядзенне храма.
– 27 мая 2000 года, у чацвёртую суботу пасля Вялікадня, на Бутаўскім палігоне пад адкрытым небам адбылося першае набажэнства на чале з Патрыярхам Маскоўскім і ўсяе Русі Аляксіем II, – распавядае далей ігар Уладзіміравіч. – У царкоўным мерапрыемстве прымалі ўдзел восем архірэяў, каля двухсот святароў з храмаў і манастыроў Масквы і Маскоўскай вобласці і больш за 3,5 тысячы простых вернікаў. З таго часу патрыяршая літургія ў Бутаве ў гонар ахвяр савецкіх палітычных рэпрэсій стала традыцыйнай і праводзіцца штогод.
Прыняцце ў 2001 годзе маскоўскімі ўладамі рашэння зрабіць Бутаўскі палігон помнікам гісторыі рэгіянальнага значэння дало новы штуршок для далей
шай мемарыялізацыі гэтай тэрыторыі. За непрацяглы час там быў створаны навукова-асветны цэнтр, узведзены Храм навамучанікаў і спаведнікаў расійскіх у Бутаве, праведзена добраўпарадкаванне, пазначаны ўсе месцы масавых пахаванняў. Цяпер колішні спецпалігон НКУС уяўляе сабой велічны мемарыял, прысвечаны ахвярам савецкіх палітычных рэпрэсій. Вялікую работу па вывучэнні, бадай, самага ганебнага ў гісторыі СССР перыяду і ўвекавечанні памяці рэпрэсіраваных праводзіць мемарыяльны навукова-асветны цэнтр «Бутава». А прыход Храма навамучанікаў і спаведнікаў расійскіх у Бутаве з’яўляецца духоўным асяродкам усёй гэтай дзейнасці.
Памяць
У жніўні 2000 года ў рэлігійным жыцці Масквы адбылася важная падзея. На Юбілейным архірэйскім саборы Рускай праваслаўнай царквы да ліку святых навамучанікаў і спаведнікаў расійскіх было прылічана больш за сто прадстаўнікоў духавенства і пацярпелых за веру простых людзей, расстраляных на Бутаўскім палігоне. Як і Надзея Ажгірэвіч, яны знайшлі тут вечны спачын.
У кожнага з забітых – свой лёс і асабістая місія служэння Богу і царкве. Святая навамучаніца Надзея Маскоўская для праваслаўных вернікаў – прыклад самаахвярнасці і адданай вернасці Божай волі. Вобраз святой адлюстраваны ў Саборы мучанікаў і спаведнікаў расійскіх і ў Саборы навамучанікаў, у Бутаве пацярпелых. Таксама існуе адмыслова выкананы ў гонар яе абраз, які знаходзіцца ў Храме навамучанікаў і спаведнікаў расійскіх у Бутаве.
Дні памяці святой – 21 кастрычніка – дата яе пакутніцкай смерці, а таксама – нядзеля, якая прыпадае на 25 студзеня ці на любую іншую дату пасля яго, калі Рускай праваслаўнай царквой ушаноўваецца Сабор мучанікаў і спаведнікаў расійскіх. У пасёлку Новая Надзежда Гарадзішчанскага раёна Валгаградскай вобласці дзейнічае прыход святой навамучаніцы Надзеі (Ажгерэвіч), яго вернікі будуюць храм, які з часам будзе асвячоны ў гонар іх нябеснай ахоўніцы.
P.S. У рэлігійнай літаратуры і ў архіўных дакументах прозвішча нашай зямлячкі пазначана як Ажгерэвіч. На наш погляд, такое напісанне – памылка, а дакладней, апіска следчых НКУС, разам з якой яно было ўведзена ва ўжытак. У Галавенчыцах і навакольных з імі вёсках гэта прозвішча заўсёды пісалася і зараз пішацца як Ажгірэвіч. Мы ўпэўнены, што, выпраўляючы гэту неадпаведнасць, аднаўляем гістарычную справядлівасць у адносінах да прылічанай да ліку расійскіх святых ураджэнкі беларускай зямлі…