Першая заакіянская рэпрэзентацыя беларускай літаратуры: верш «Памяці Шаўчэнкі» янкі купалы ў зША
мікола трус. першая заакіянская рэпрэзентацыя беларускай літаратуры: верш «памяці Шаўчэнкі» янкі купалы ў зШа. У артыкуле ўпершыню разглядаецца гісторыя публікацыі ў 1909 годзе ў ЗША верша янкі Купалы «Памяці Шаўчэнкі». Асвятляецца гісторыя газеты «Свобода» і культурна-асветных ініцыятыў украінскай дыяспары пачатку ХХ стагоддзя. Прасочаны архіўны лёс некаторых рукапісаў класіка беларускай літаратуры. ключавыя словы: янка Купала, шаўчэнкіяна, ЗША, беларуская літаратура, украінская дыяспара, газета «Наша Ніва», газета «Свобода», беларуска-ўкраінскія сувязі, архіўныя даследаванні. Mikola TRUS. First overseas presentation of Belarusian literature as Yanka Kupala’s poem“Memory of Shevchenko” was published in the United States. For the first time the article recounts the story of how Yanka Kupala’s poem“Memory of Shevchenko”was printed in the United States in 1909. It also covers the history of the Svoboda newspaper and other cultural and educational initiatives of the Ukrainian diaspora in the early 20th century. It also traces the archival life of some manuscripts by Yanka Kupala, one of the fathers of Belarusian literature. Keywords: Yanka Kupala, Shevchenko, USA, Belarusian literature, Ukrainian diaspora, Nasha Niva newspaper, Svoboda newspaper, Belarusian-Ukrainian relations, archival research.
Даследчыцкая дзейнасць, скіраваная на ўзнаўленне гісторыі рэпрэзентацыі беларускай літаратуры пачатку ХХ стагоддзя ў свеце, мае сваю спецыфіку і аб’ектыўныя цяжкасці, звязаныя найперш з неабходнасцю працы ў замежных архівах і бібліятэках, а таксама з пераадоленнем пэўных стэрэатыпаў і некаторага скепсісу адносна перспектыў такіх пошукаў. Пры наяўнасці шэрага публікацый літаратуразнаўцаў-класікаў па гэтай тэме абазначаны напрамак можа падацца вычарпаным. Але на справе гэта далёка не так.
Беларуская літаратура нашаніўскага перыяду знаходзілася на этапе свайго актыўнага фарміравання, пошукаў адметнага шляху, засваення сусветнага мастацкага вопыту. На фоне моцных культурных традыцый суседніх народаў яе вядомасць і прызнанне ў вялікай ступені залежалі ад глабальнай палітычнай кан’юнктуры. З’яўленне сістэмнага перыядычнага друку сфарміравала ўстойлівае рэчышча нацыянальнага жыцця, стварыла магчымасці інфармавання аб ім шырокай чытацкай аўдыторыі, у тым ліку і замежнай.
Новы даследчыцкі напрамак
Вынікам нашых архіўных пошукаў і збіральніцкай працы стаў новы культуралагічны дыскурс, звязаны з адшуканнем шэрага публікацый твораў беларускіх пісьменнікаў у ЗША. (Мы ўзялі пад увагу толькі мастацкія творы як самадастатковы аб’ект даследавання, не закранаючы пры гэтым публіцыстычныя згадкі пра падзеі ў Беларусі.)
На працягу 1909–1916 гадоў у далёкай заакіянскай краіне былі надрукаваны (у
арыгінале і перакладзе на ўкраінскую мову) вершы «Памяці Шаўчэнкі» Янкі Купалы [1, с. 5], «З чужыны» Алаізы Пашкевіч (Цёткі) [2, с. 5], «Краю мой родны! Як выкляты Богам…» Максіма Багдановіча [3, с. 5], апавяданне «Разбойнік» Вацлава Ластоўскага (Власта) [4, с. 6], гісторыкаэтнаграфічны нарыс «Угорская Русь» М. Багдановіча [5]. Месцам публікацыі апошняга з названых твораў быў горад Скрантан (штат Пенсільванія), усіх астатніх – Нью-Ёрк.
Перад заакіянскай аўдыторыяй паўставалі: узор беларускай шаўчэнкіяны, прыклады грамадзянскай лірыкі і настальгічных рэфлексій, велічная і легендарная мінуўшчына Беларусі. Украінскі (шырэй – славянскі) чытач у ЗША знаёміўся з маладой беларускай літаратурай, разнажанравай палітрай прыгожага пісьменства далёкага, але генетычна блізкага народа, які падзяліў з яго еўрапейскай (пра)радзімай выпрабавальніцкі лёс велізарных грамадскіх узрушэнняў новага часу.
Ужо сам пералік імёнаў і твораў сведчыць аб добрым мастацкім гусце і прадбачлівасці заакіянскіх выдаўцоў. З вялікай колькасці пісьменнікаўнашаніўцаў былі выбраны аўтары, якія сфарміравалі нацыянальную класіку, а паводле выяўленых намі публікацый – яшчэ і выканалі дыпламатычную ролю прэзентацыі беларускага народа, які толькі праходзіў свой культурна-асветніцкі этап самаідэнтыфікацыі, для вялікай заакіянскай аўдыторыі. Тэксталагічны аналіз перакладных публікацый сведчыць пра тое, што ўкраінскія перастваральнікі былі знаёмы з беларускай перыёдыкай, мелі перад сабой «Нашу Ніву» і «Беларускія календары «Нашай Нівы». За кожным фактам выяўленай публікацыйнай дзейнасці – свае перадумовы, здольныя сфакусіраваць даследчыцкую ўвагу, дадаць новыя ракурсы навуковаму асэнсаванню.
Можна сцвярджаць, што кожная з кропак міжкультурнага судакранання цяпер знаходзіцца ў своеасаблівым пульсуючым стане, прэтэндуе на пачатак асобнай тэмы, і гэта цягне за сабой асвятленне шэрага мінулых падзей
грамадска-культурнага жыцця ў розных краінах, называе цэлы ланцужок імёнаў і фактаў, патрабуе пэўнай канкрэтыкі. Пасля апрабацыі вынікаў праведзеных архіўных росшукаў у артыкулах, дакладах
на навуковых канферэнцыях, у тым ліку на іХ Міжнародным кангрэсе ўкраіністаў [6], лагічным бачыцца зварот да дэталёвага разгляду кожнага выяўленага намі факта міжнароднага супрацоўніцтва пачатку ХХ стагоддзя.
Ад Купалавага слова
Беларускі культурна-асветніцкі рух пачатку ХХ стагоддзя ў многім арыентаваўся на ўкраінскія нацыянальныя праекты, паспяхова ажыццёўленыя ў Расійскай імперыі і Аўстра-Венгрыі. У сувязі з гэтым асоба і творчасць класіка ўкраінскай літаратуры Тараса Шаўчэнкі былі асабліва прыцягальнымі для мастацкай інтэрпрэтацыі і параўнальнагістарычнага асэнсавання пісьменнікамінашаніўцамі. Сваё ідэйна-эстэтычнае бачанне творчай спадчыны вялікага Кабзара засведчылі Алесь Гурло, Альберт Паўловіч, Аляксандр Уласаў, Альгерд Бульба, Рамуальд Зямкевіч і інш.
Ранняя творчасць Янкі Купалы выспельвалася поруч з перакладчыцкай практыкай, зваротам да літаратуры братняга народа. У 1905–1907 гадах з-пад яго пяра па-беларуску загучалі вершы Т. Шаўчэнкі «Думка» («Нашто чорныя мне бровы»), «Пажоўкнуў ліст… Прыгаслі вочы», «За думаю дума роем вылятае» [7, с. 663]. Да 50-годдзя з дня смерці класіка ўкраінскай літаратуры асобным выданнем быў надрукаваны пераклад паэмы «Кацярына» (Вільня, 1911), ажыццёўлены Хведарам Чарнышэвічам пад рэдакцыяй Янкі Купалы.
У ранняй паэтычнай спадчыне Я. Купалы вядомы два творы, прысвечаныя класіку ўкраінскай літаратуры, амаль ідэнтычныя па назвах, месцам напісання якіх традыцыйна лічыцца Вільня – «Памяці Т. Шаўчэнкі» (25.02.1909), «Памяці Шаўчэнкі» (26.02.1909). Даты іх стварэння невыпадковыя: 25 лютага – дзень нараджэння Кабзара, 26 лютага – дзень яго смерці.
Верш «Памяці Т. Шаўчэнкі» ўпершыню быў апублікаваны ў выдадзеным у 1910 годзе беларускай лацініцай зборніку «Гусляр». «Памяці Шаўчэнкі» ўбачыў свет на старонках газеты «Наша Ніва» 12 (25) сакавіка 1909 года. Яго чарнавы аўтограф вядомы па рукапісным зборніку «Шляхам жыцця», што захоўваецца ў фондах Дзяржаўнага літаратурнага музея Я. Купалы ў Мінску. Паводле літаратуразнаўцы Любові Тарасюк, верш «з’яўляецца своеасаблівым аналагам створанага напярэдадні верша „Памяці Т. Шаўчэнкі“, пераклікаецца з ім ідэйным гучаннем і асноўнымі вобразамі»; «нарадзіўся як бы на адной эмацыянальнай хвалі, у параўнанні з папярэднім аднайменным творам ён больш адшліфаваны» [8].
Асноўныя матэрыялы нумара «Нашай Нівы» ад 12 (25) сакавіка 1909 года былі прысвечаны памяці класіка ўкраінскай літаратуры. На першай старонцы пададзены партрэт пісьменніка, потым змешчаны артыкул «Тарас Шаўчэнка», далей – паведамленне аб тым, што 26 лютага ў Пецярбурзе намаганнямі ўкраінскай грамады зладжаны вечар-канцэрт, у якім брала ўдзел сумесная беларускалітоўская дэлегацыя. Браніслаў ЭпімахШыпіла ўсклаў вянок да скульптурнай выявы кабзара, а Леанід Сеўрук выступіў з прывітальным словам: расказаў пра беларускае адраджэнне і прачытаў Купалаў верш «Памяці Шаўчэнкі», поўны тэкст якога быў апублікаваны ўслед за згаданай інфармацыяй. Гэтыя звесткі, як і сам твор Я. Купалы, увайшлі годным запісам у летапіс беларуска-ўкраінскага сяброўства ў кантэксце культурнага жыцця шматнацыянальнай Расійскай імперыі пачатку ХХ стагоддзя.
Калі грамадска-культурная дзейнасць Б. Эпімаха-Шыпілы прадстаўлена ў навуковых публікацыях А. Станкевіча, Р. Семашкевіча, А. Каўкі і іншых, то імя Л. Сеўрука патрабуе больш пільнай даследчыцкай увагі і дазваляе актуалізаваць некаторыя аспекты вывучэння беларускарускіх літаратурных, культурных сувязей, якія ад часу фарміравання акадэмічнай навукі ў Беларусі вызначаліся як прыярытэтныя, а ў выніку працы спецыялістаў, можам канстатаваць, – найбольш вывучаныя і факталагічна напоўненыя.
У энцыклапедычным даведніку «Янка Купала» (1986) адзначана: «Прымаў
актыўны ўдзел у беларускім нацыянальнавызваленчым руху пачатку 20 ст.» [9, с. 556]. Асабістае стаўленне Я. Купалы да Л. Сеўрука характарызуюць дароўныя подпісы аўтара на кнігах «Адвечная песня», «Гусляр», «Шляхам жыцця», што былі выдадзены ў Паўночнай сталіцы Расійскай імперыі. «Вельмі паважанаму прафесару п. Л.С. Севруку ў довад прызнання яго прац і думак, пакладзеных на карысць маці-Беларусі і яе нешчаслівага народу. Ад шчырага сэрца. Янка Купала. Пецярбург 25/Vі.1910 г.» [9, с. 556–557],– аўтограф на кнізе «Адвечная песня», даведачнаму артыкулу пра які папярэднічала толькі адна публікацыя Лідзіі Арабей у газеце «Літаратура і мастацтва» [10].
У дачыненні да асобы Л. Сеўрука сёння склалася дваістая сітуацыя, адасоблена зафіксаваная ў розных нацыянальных кантэкстах. У Расіі творчая спадчына знакамітага (такі акцэнт нязменна прысутнічае ў біяграфічных звестках) вучонага-метадыста разглядаецца як важны гістарычны этап фарміравання прынцыпаў выкладання прыродазнаўства, што бярэ пачатак ад М. Ламаносава. Падручнікі Л. Сеўрука шмат разоў перавыдаваліся. Так, «Пачатковы курс прыродазнаўства» ў 1908 годзе вытрымаў ужо сваю пятую апрабацыю ў сістэме адукацыі. У педагагічных колах Расіі пачатку ХХ стагоддзя быў у актыўным ужытку выраз «выкладаць па Сеўруку».
Звесткі пра беларускасць вядомага расійскага педагога фрагментарна раскіданы па асобных публікацыях краязнаўцаў, біёграфаў. Да інфармацыі з энцыклапедычнага даведніка «Янка Купала» можна дадаць, што ў 1885 годзе Л. Сеўрук скончыў Слуцкую гімназію. Яго бацька паходзіў са старадаўняга збяднелага шляхецкага роду Курч-Сотва-Сеўрукаў, які, паводле сямейных паданняў, вёў свой радавод ад князя Гедыміна.
Сённяшняя крыніцазнаўчая праблема ў тым, што беларускі складнік паходжання і актыўнай грамадска-культурнай дзейнасці Л. Сеўрука застыў у першапачатковым стане фіксацыі і не сфарміраваўся як асобная манаграфічная тэма.
Заакіянская публікацыя
У апошнія дзесяцігоддзі ХіХ стагоддзя ў Злучаных Штатах фарміруецца вялікая працоўная эміграцыя ўкраінцаў/русінаў з абшараў Аўстра-Венгерскай імперыі. Перасяленцы наладжваюць не толькі побыт, але і вядуць культурна-асветную работу з мэтай захаваць сваю веру, звычаі, мову, робяць спробы арганічна засвоіць лад жыцця новай краіны, адаптавацца да новых рэалій. Весткі з далёкай радзімы пастаянна прысутнічаюць на старонках перыядычнага друку. З пачаткам Першай сусветнай вайны гэтая інфармацыя наэлектрызоўваецца тэктанічнымі зрухамі міждзяржаўнага супрацьстаяння.
Ва ўкраінскай газеце «Свобода», што выдавалася ў Нью-Ёрку, 15 красавіка 1909 года – праз месяц (!) пасля віленскага друку – быў апублікаваны верш «Памяці Шаўчэнкі». Сёння аўтар гэтых радкоў мае ў сваім распараджэнні сканіраваныя экзэмпляры згаданага выдання розных гадоў, што стала магчымым дзякуючы калегіяльнай дапамозе супрацоўнікаў аддзела старадрукаў і рэдкіх выданняў Нацыянальнай бібліятэкі Украіны імя У.і. Вярнадскага. Ёсць магчымасць дэталёва і шматаспектна падысці да гісторыі і кантэкстуальнага асвятлення названай Купалавай публікацыі.
Газета «Свобода» – адно з найстарэйшых выданняў украінскай працоўнай эміграцыі/дыяспары, якое выходзіць бесперапынна ад моманту з’яўлення да нашага часу. Першы нумар убачыў свет у Джэрсі-Сіці 15 верасня 1893 года, пасля яна выходзіла ў розных гарадах (Шамокін, Аліфант, Скрантан і інш.) з
рознай перыядычнасцю, што сведчыць пра няўхільны рост яе папулярнасці і грамадскай запатрабаванасці. Асабліва гэта назіралася ў першыя два дзесяцігоддзі існавання газеты ў медыйнай прасторы ўкраінскай дыяспары не толькі ЗША, але і Канады і Бразіліі: спачатку газета выходзіла штотыднёва, а пачынаючы з 1915 года – 3 разы на тыдзень. З гэтым перыядычным выданнем супрацоўнічалі вядомыя ўкраінскія грамадскія дзеячы, пісьменнікі і журналісты: іван Франко, Уладзімір Гнацюк, Міхайла Паўлык, Багдан Лепкі і інш. У ліку яго рэдактараў і Амялян Рэвюк, які пераклаў на ўкраінскую мову нарыс «Угорская Русь» М. Багдановіча [5].
У канцы ХіХ – пачатку ХХ стагоддзя «Свобода» выдала серыю папулярных кніжак, «просвітніх» лістоў (ад назвы культурна-асветнага таварыства «Просвіта»), некалькі дзясяткаў брашур, у тым ліку англамоўных выданняў пра Украіну – былі перакладзены працы ідэолагаў нацыянальнага руху Міхайлы Грушэўскага, Дзмітра Данцова, Дзмітра Дарашэнкі і інш. У 1914–1918 гадах у выдавецтве «Свободы» выходзіў таксама часопіс для дзяцей «Цвітка». У 1909 годзе, які нас асабліва цікавіць, газета выдавалася ў Нью-Ёрку, яе рэдагаваў Антон Цуркоўскі, грамадскі дзеяч, журналіст, перакладчык.
Верш Я. Купалы «Памяці Шаўчэнкі» ў беларускім арыгінале быў змешчаны на пятай старонцы «Свободы», прысвечанай навінам грамадска-культурнага жыцця замежных краін і ўкраінскай дыяспары ў ЗША. імя аўтара названа не было. Публікацыі твора папярэднічаў наступны тэкст: «Беларусы Тарасу Шаўчэнку. Беларуская газета „Наша Ніва“, якая выходзіць у Вільні, прысвяціла ў № 11 ад 25 сакавіка гэтага года ўступны артыкул памяці нашаму слаўнаму Кабзару і змясціла яго партрэт. Пасля гэтага артыкула ідзе верш, які мы тут даслоўна прыводзім» [1, с. 5].
Такім чынам, Купалава паэтычнае слова ўпершыню загучала ў далёкай заакіянскай краіне ў 1909 годзе, калі пясняр яшчэ толькі ўбіраўся ў літаратурную сілу, меў дэбютны зборнік «Жалейка». Адсюль вынікае, што ад гэтага года мы можам адлічваць час беларускай культурнай рэпрэзентацыі ў медыйнай прасторы ЗША.
Рукапісы не гараць
Мэта і мара кожнага даследчыка, які працуе з архіўнымі матэрыяламі, знайсці нешта новае з гістарычнай спадчыны. Удалы плён шматгадовых сістэмных пошукаў патэнцыяльна здольны стаць сенсацыяй, каштоўнасцю ўсёй сучаснай гуманітарыстыкі. Вялікая геаграфія пошукаў патрабуе сваіх адмысловых высілкаў. Звычайна за кожным станоўчым вынікам стаяць гады перапіскі, паездак, запытаў, кансультацый. Знаходкі паступова ўваходзяць у навуковы ўжытак, да іх маюць магчымасць падступіцца і больш пільна ўгледзецца калегі-літаратуразнаўцы.
У 2010 годзе ва Украіне была выдадзена кніга-альбом «Вернутыя шаўчэнкаўскія рарытэты», якая падагульніла доўгія гады пошукавай працы. Візуальны корпус выдання стварае найцікавейшая фотакапійная калекцыя: арыгінальныя гравюры, рукапісы, здымкі, выданні і лісты Т. Шаўчэнкі, а таксама дакументы і матэрыялы, вывезеныя з Украіны ў 1943 годзе дырэктарам Кіеўскага домамузея Кабзара Андрэем Цярэшчанкам. Апошнім прытулкам гэтага вялікага збору, які доўгі час лічыўся страчаным, была Украінская Вольная Акадэмія Навук у ЗША. У 1992–1996 і 2006 гадах яго матэрыялы былі перададзены ў інстытут літаратуры імя Т.Р. Шаўчэнкі Нацыянальнай акадэміі навук Украіны.
Усе змешчаныя ў кнізе дакументы і матэрыялы (усяго 265 адзінак) размеркаваны па раздзелах: «Тарас», «Рарытэты», «Родныя. Сябры. Паслядоўнікі. Даследчыкі», «Любоў і нелюбоў да паэта» і інш. Укладальнікі выказалі спадзяванне, што «ўвядзенне ў навуковы ўжытак усяго масіву калекцыі не толькі ўзбагаціць наяўную шаўчэнкіяну, але і падштурхне да далейшых росшукаў тых матэрыялаў, якія лічацца страчанымі» [11, с. 274]. Можам канстатаваць: выка
заныя спадзяванні ўжо спраўдзіліся, пры тым не толькі адносна нацыянальнай культуры, але і ў праекцыі на гісторыю беларускага пісьменства.
Для айчыннай навукі сенсацыйнай публікацыяй «Вернутых шаўчэнкаўскіх рарытэтаў» з’яўляецца невядомы белавы аўтограф верша «Памяці Шаўчэнкі». У кнізе ён значыцца пад № 262 (раздзел «Любоў і нелюбоў да паэта») [11, с. 266–267]. Пад ім, верагодна, рукой Я. Купалы пазначана месца напісання і час, які не супадае з традыцыйным датаваннем, – Вільня, 15 лютага 1909 года. На аўтографе рэзалюцыя з подпісам «К исполнению дозволено», дата (26 лютага 1909 года) і пячатка аб выплаце гербавага збору.
Аўтограф суправаджае невядомы раней дакумент (№ 261) з афіцыйнай рэзалюцыяй. Вось яго тэкст: «Добавление к программе Вечера-Концерта 26 февраля 1909 г. в Зале Дворянского Собрания стих Янука Купала прочитает автор – Памяти Шевченка». Дазвол на чытанне верша даў памочнік Пецярбургскага граданачальніка 26 лютага 1909 года, аб чым сведчаць афіцыйны штамп, пячатка і ўласнаручны подпіс чыноўніка [11, с. 265].
Узнікае інтрыгуючае пытанне: хто ж на самай справе чытаў верш «Памяці Шаўчэнкі» на вечары-канцэрце? Дакумент на імя граданачальніка сведчыць, што быў заяўлены і атрымаў афіцыйны дазвол на дэкламацыю твора сам аўтар, а «Наша Ніва» называе Л. Сеўрука.
У кнізе «Вернутыя шаўчэнкаўскія рарытэты» змешчаны таксама перапісаны невядомым другі твор з ранняй Купалавай шаўчэнкіяны. Пад назвай верша дата, якая таксама разыходзіцца з агульнапрынятым датаваннем, – 25 лютага 1909 года. Такім чынам, у працэсе вяртання шаўчэнкаўскіх рарытэтаў украінскімі калегамі зроблены сенсацыйныя знаходкі, надзвычай каштоўныя для вывучэння спадчыны класіка беларускай літаратуры. Плён працы нашых суседзяў наглядна пераконвае ў неабходнасці пошукаў у замежных і айчынных архівах, сумеснай даследчыцкай дзейнасці.
Выяўленыя і сістэматызаваныя намі факты адносна першай публікацыі верша Я. Купалы ў ЗША ў 1909 годзе не толькі служаць пачаткам фарміравання новага культуралагічнага дыскурсу, але і надаюць яму дакументальную важкасць, вызначаюць новыя ракурсы навуковага бачання і архіўных росшукаў. Пры гэтым актуалізуюцца і абнаўляюцца метадалагічныя напрацоўкі і літаратуразнаўчы вопыт разгляду праблем міжнароднага супрацоўніцтва, культурнага пасрэдніцтва, кроскультурных камунікацый, мультыкультурнасці і г. д.