зміцер Жылуновіч vs Вільгельм кнорын: два погляды на ўтварэнне БССр
аляксей еліСееў. зміцер жылуновіч vs вільгельм кнорын: два погляды на ўтварэнне бССр. Артыкул прысвечаны ўзаемаадносінам, поглядам і публіцыстычнаму супрацьстаянню прадстаўнікоў розных суб’ектаў грамадска-палітычнага жыцця Беларусі напярэдадні і падчас утварэння БССР: сакратара Белнацкама і старшыні цэнтральнага Бюро беларускіх секцый РКП(б) Зміцера Жылуновіча і члена Аблвыкамзаха і Паўночна-Заходняга абласнога камітэта РКП(б) Вільгельма Кнорына. Разглядаецца сутнасць пазіцый, якія займалі Жылуновіч і Кнорын у дачыненні да ўтварэння БССР, а таксама новае сутыкненне іх поглядаў падчас дзесяцігоддзя БССР. ключавыя словы: БССР, Беларускі нацыянальны камісарыят, беларускія секцыі РКП(б), Абласны выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і фронту, Камуністычная партыя (бальшавікоў) Беларусі. Aliaksei YELISEYEU. Zmitser Zhylunovich vs Vilgelm Knorin: Two visions of the BSSR. The article offers a retrospective of the relationship, views and journalistic clashes between the representatives of different social and political groups in the run-up to and during the formation of the BSSR, namely Secretary of the Byelorussian National Commissariat, Head of the Central Bureau of Belarusian Sections of the Russian Communist Party (Bolshevik) (RKP(b)) Zmitser Zhylunovich and member of the Regional Executive Committee of the Soviet of Workers, Soldiers and Peasants Deputies of Western Front (Obliskomzap) and RKP(b) North-Western Regional Committee Vilgelm Knorin. The two had different views on the formation of the BSSR. Their new clash happened during the 10th anniversary of the BSSR. Keywords: BSSR, Byelorussian National Commissariat, Belarusian Sections of the Russian Communist Party (Bolshevik), Regional Executive Committee of the Soviet of Workers, Soldiers and Peasants Deputies of Western Front.
Абвяшчэнне ў далёкім 1919 годзе Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі з’яўляецца нагодай для таго, каб звярнуцца да ўзаемаадносін і поглядаў дзеячаў, якія стаялі каля яе вытокаў. і асаблівы інтарэс тут выклікаюць дзве яскравыя асобы. Гэта Зміцер Жылуновіч – прыхільнік вырашэння беларускага нацыянальнага пытання шляхам утварэння самастойнай савецкай рэспублікі, і Вільгельм Кнорын, які, наадварот, выступаў супраць нацыянальнай формы самавызначэння для беларусаў.
Дакладна невядома, калі і пры якіх абставінах адбылося іх знаёмства. Падзеі Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый 1917 года яны сустрэлі ў розных месцах: Жылуновіч у Петраградзе, а Кнорын у Мінску. Пачынаючы з сакавіка таго ж года першы браў актыўны ўдзел у адраджэнні і разгортванні дзейнасці Беларускай сацыялістычнай грамады, стаў лідарам яе Петраградскай арганізацыі. Другі яшчэ ў 1916 годзе апынуўся сярод мінскіх бальшавікоў і праз год быў ужо ў ліку стваральнікаў Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, з’яўляўся членам Мінскага камітэта РСДРП(б).
Акружэнне З. Жылуновіча складалі Я. Дыла, А. Смоліч, Б. Тарашкевіч, К. Душэўскі, П. Бадунова, Я. Варонка, А. Бурбіс, Я. Лёсік, У. Фальскі, А. Чарвякоў, Ф. Шантыр. В. Кнорын працаваў разам з М. Фрунзэ, Б. Позернам, К. Ландарам, Л. Рэзаўскім, М. Крывашэіным,
і. Алібегавым, А. Мясніковым, С. Магілеўскім, і. Любімавым і іншымі бальшавікамі Заходняга фронту. У 1918 годзе З. Жылуновіч стаў сакратаром Беларускага нацыянальнага камісарыята, удзельнічаў у стварэнні Маскоўскай беларускай секцыі РКП(б), скліканні з’езда беларускіх секцый РКП(б), па выніках якога быў абраны старшынёй Цэнтральнага Бюро секцый. В. Кнорын у гэты час – сакратар Паўночна-Заходняга абласнога камітэта РКП(б), адзін з кіраўнікоў Абласнога выканаўчага камітэта Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй вобласці і фронту (Аблвыкамзаха).
Добрыя публіцысты, яны абодва ўдзельнічалі ў выданні і рэдагаванні газет: першы – белнацкамаўскай «Дзянніцы», другі – бальшавіцкай «Звезды». Калі на старонках «Дзянніцы» Жылуновіч мэтанакіравана абмяркоўваў магчымасці і шляхі вырашэння беларускага нацыянальнага пытання і настойліва звяртаў увагу на неабходнасць з боку савецкай улады рабіць у гэтай справе адпаведныя захады, то Кнорын на старонках «Звезды» ад імя Аблвыкамзаха абгрунтоўваў ідэю так званага «абласніцтва» і адмаўляў беларусам у праве на самавызначэнне. Дзеячаў Белнацкама ён называў «„савецкімі“сацыял-шавіністамі», характарызаваў беларускі нацыянальны рух як «уваскросшы ў пачварнай форме сацыял-шавінізм», заклікаў кінуць усе сілы на барацьбу з ім, са здзіўленнем пісаў, што не ведае і не разумее, хто такі «беларус-камуніст» [1, c. 30, 32–33]. На яго думку, а яна была агульнай для дзеячаў Аблвыкамзаха, задачай камуністаў з’яўлялася знішчэнне нацыяналістычных перашкод, у той час як беларускі нацыянальны рух іх узводзіў, а таму сапраўдныя камуністы не маглі прымаць у ім удзел.
Праблема нацыянальнага самавызначэння не адмаўлялася В. Кнорыным цалкам, але ён глядзеў на яе толькі з пункту погляду карысці для сацыяльных пераўтварэнняў. і праз год пасля абвяшчэння Савецкай Беларусі, у студзені 1920 года, ён пісаў аб тым, што бальшавікам зусім абыякава, у якіх нацыянальных формах, у якіх дзяржаўных утварэннях і на якой мове робіцца справа сацыяльнай рэвалюцыі – «абы яна рабілася»: «Мы праціўнікі ўсякіх нацыянальных памкненняў, мы за знішчэнне межаў, мы за асіміляцыю, зразумела, не гвалтоўную,
усіх нацыянальных груп… Але калі для дасягнення нашых мэтаў неабходна якая б ні была нацыянальная форма, калі ў гэтай нацыянальнай форме справа рэвалюцыі хутчэй можа прасоўвацца наперад, тады мы за выкарыстанне гэтай нацыянальнай формы» [2, арк. 30].
Пазней З. Жылуновіч успамінаў, што ў адносінах да Белнацкама Аблвыкамзах адразу ўзяў варожы тон і лічыў яго непатрэбнай, шкоднай установай [3, c. 175].
Таму нас не павінен здзіўляць той факт, што ніякага паразумення паміж дзеячамі Аблвыкамзаха і Белнацкама не было. іншы актыўны ўдзельнік тых падзей Яўсей Канчар сведчыў: перад Белнацкамам стаяла задача пераканаць Аблвыкамзах не толькі ў тым, што беларускі рух не з’яўляецца шкодным, але і ў тым, што з ім не трэба змагацца ўзброенай сілай [4, арк. 6].
У спрэчках з В. Кнорыным і дзеячамі Аблвыкамзаха З. Жылуновіч прыняў удзел перш за ўсё як публіцыст «Дзянніцы». Спачатку ён падышоў да гэтай справы асцярожна. У шэрагу яго артыкулаў сустракаюцца крытычныя заўвагі наконт рэалізацыі нацыянальнай палітыкі, якія толькі ўскосна закранаюць дзейнасць Аблвыкамзаха, а больш звяртаюць увагу на павярхоўныя адносіны да нацыянальнага пытання наогул. Але ў хуткім часе спрэчкі з бальшавіцкімі кіраўнікамі Заходняй вобласці прынялі вельмі востры характар.
Першае, што зрабіў З. Жылуновіч, – гэта катэгарычна адмежаваў савецкапартыйны цэнтр ад яго прадстаўнікоў на месцах. ён падкрэсліваў, што нацыянальная палітыка савецкай улады адразу прыняла праўдзівы і разумны напрамак, але на месцах бракуе яе вытлумачэння. На самай справе, як сведчыць пратакол сходу дзеячаў Белнацкама ад 9 верасня 1918 года, Жылуновіч крытычна ўспрымаў і палітыку цэнтра па гэтым пытанні, называючы яе няпэўнай, праз што нельга разлічваць і на добразычлівыя адносіны з Аблвыкамзахам [5, c. 71].
Тым не менш, звярнуўшы ўвагу на акрэсленасць нацыянальнай палітыкі савецкай улады, у якасці адваротнага прыкладу ён спаслаўся на становішча ў Заходняй вобласці, дзе мясцовая ўлада «ніякім родам не хоча прызнаць высунутых жыццём настойных пытанняў нацыянальных». «Сляпое і ўпартае занядбанне іх, само сабою, можа прывесці да дрэнных скуткаў, – пісаў Жылуновіч, – але тыя, хто ўжывае прыказку „пасля мяне – хоць патоп“, – з гэтым не лічацца» [6, с. 3]. ён выказаў меркаванне, што ў гэтых умовах толькі непасрэднае ажыццяўленне нацыянальнай палітыкі праз нацыянальныя ўстановы, якія б мелі права шырокай ініцыятывы і былі падначалены Наркамнацу, дало б найлепшы плён. Фактычна Жылуновіч прапаноўваў надзяліць Белнацкам рэальнымі адміністрацыйнымі і палітычнымі паўнамоцтвамі. Акрамя таго, працу Наркамнаца ў тагачасным яе выглядзе ён назваў не болей чым «пустою забавай».
Не стаў ён шкадаваць негатыўных слоў у адрас Аблвыкамзаха ў артыкулах «Не прыстойна камуністам!» і «Як жа з Беларуссю?», пад якімі наўмысна паставіў подпіс Камуніст Беларус. Заявіўшы, што аблвыкамзахаўцы вядуць супраць Белнацкама вайну, пабудаваную на інтрыгах і плётках, назваў такія паводзіны «здраднымі», а далей падкрэсліў: ігнараванне беларускага пытання прыносіць вялікую страту пашырэнню заваёў рэвалюцыі ў Беларусі, а таму беларусы-камуністы і надалей не здымуць беларускае нацыянальнае пытанне з парадку дня, і заклікаў усіх падтрымаць іх [7, с. 3; 8, с. 2].
ёсць меркаванне, што ў лістападзе – снежні 1918 года З. Жылуновіч і В. Кнорын ужо маглі і сустракацца. Я. Канчар у сваіх успамінах называе прысутных на нарадзе па беларускім пытанні з удзелам У. Леніна: «Сталін, Свярдлоў, Канчар, Кнорын, Жылу» [9, арк. 49 адв]. Не дапісаўшы да канца, ён закрэсліў прозвішча Жылуновіча. У рукапісах Канчара адносна гэтай нарады далей запісана: «Ленін лічыць мэтазгодным абвясціць БССР, абавязаць П-З абкам РКП(б) і Аблвыкам Зах лічыцца з такім рашэннем» і адзначана, што на нарадзе прысутнічаў «вораг стварэння Савецкай
Беларусі» [9, арк. 49 адв. – 50]. Няцяжка здагадацца, што гэта быў В. Кнорын, які і прапанаваў адкласці прыняцце рашэння на час заканчэння Грамадзянскай вайны.
Як вядома, пытанне аб нацыянальнадзяржаўным вызначэнні Беларусі вырашылася на карысць беларускіх камуністаў 1 студзеня 1919 года. Маніфестам, напісаным З. Жылуновічам, была абвешчана Беларуская Савецкая Рэспубліка, а сам ён узначаліў першы савецкі беларускі ўрад. Але ўжо 7 студзеня старшыня ўрада насуперак уласнаму жаданню і дамоўленасці з і. Сталіным атрымаў у якасці кіраўніка справамі ўрада В. Кнорына. У гэты ж дзень Жылуновіч разам з іншымі беларускімі камуністамі – членамі ўрада, заявіў у ЦК РКП(б) аб немагчымасці сумеснай працы з былымі аблвыкамзахаўцамі. Апошнія трымаліся такога ж погляду адносна беларускіх камуністаў. На I Усебеларускім з’ездзе Саветаў 2–3 лютага 1919 гoда Жылуновіча не выбралі ў склад ЦВК. Кандыдатуры яго, а таксама Я. Дылы і У. Фальскага, як сведчыў сучаснік, былі правалены «з асаблівым скандалам, шумам і ўсеагульным хваляваннем і абурэннем» [10, c. 149].
У надрукаваным восенню 1919 года артыкуле «Восем месяцаў Савецкай Беларусі» В. Кнорын падаў дзейнасць беларускіх камуністаў на чале з Жылуновічам у вельмі негатыўным асвятленні. ён называў свайго праціўніка «белетрыстам», які «нічога не разумее ў савецкім будаўніцтве», кідаў фразы пра «авантуру Жылуновіча», пра «нікчэмнасць беларускага нацыяналізму», пра «поўную няздольнасць да кіравання краінай Жылуновіча і Ка», пра «традыцыі Вялікай Беларускай Рады, I Усебеларускага з’езда, традыцыі Варонкі і Мамонькі», якія нібыта былі перанесены праз беларусаў-камуністаў у савецкі ўрад [1, c. 52–53]. Калі ўсё гэта нельга разглядаць інакш, як навешванне ярлыкоў, дык наступныя словы Кнорына адносна групы беларусаў-камуністаў можна лічыць цалкам слушнымі: «Для яе (гэтай групы. – А.Е.) самастойнасць Беларусі не была пустым гукам. Яна да мозгу касцей была прасякнута ідэяй нават не тэрытарыяльнай, а беларуска-нацыянальнай дзяржаўнасці. Для яе яны жадалі працаваць перш за ўсё…» [1, c. 52]. У 1927 годзе для зборніка «Кастрычнік на Беларусі», прысвечанага 10-годдзю Кастрычніцкай рэвалюцыі, Кнорын перапрацаваў гэты артыкул, выкрасліў з яго ўсе адмоўныя характарыстыкі Жылуновіча і нават заявіў, што яго кандыдатуру на абранне ў склад ЦВК на I Усебеларускім з’ездзе Саветаў бараніла, няхай і беспаспяхова, Цэнтральнае Бюро КП(б)Б [11, c. 288].
У гэты час Кнорын, які ў 1919– 1922 гадах адыгрываў у палітычных падзеях у Беларусі больш значную ролю, чым Жылуновіч, а ў 1927–1928 гадах зноў працаваў сакратаром ЦК КП(б)Б, ужо інакш глядзеў на беларускае пытанне: з ім, паводле яго прызнання, партыя спачатку «не саўладала», «не зрабіла тых вывадаў, якія яна па беларускаму пытанню павінна была зрабіць», «не парупілася аб тым, каб фактычна сапраўды прыцягнуць да працы мясцовы элемент» [12, c. 218–219]. «...Вялікадзяржаўная тактыка кіруючай групы працаўнікоў першага беларускага савецкага ўрада адпіхнула частку беларускіх камуністаў і зрабіла перашкоду далейшаму развіццю і замацаванню звязку партыі з масамі працоўных і сялян, – самакрытычна пісаў Кнорын у 1924 годзе. – …На шлях правіловага развязання беларускага нацыянальнага пытання наша партыя стала толькі ў часе польскае акупацыі» [12, c. 219–220].
З. Жылуновічу, наадварот, не трэба было нічога мяняць у сваіх поглядах наконт ролі Аблвыкамзаха. Аб яго дзеячах ён працягваў пісаць, што ў іх склаўся зyciм памылковы погляд на беларускі нацыянальна-культурны рух, у той час як Белнацкам і беларускія секцыі РКП(б) былі сапраўднымі абаронцамі правоў беларускіх рабочых і сялян [13, с. 72–74]. У 1923 годзе такі падыход не выклікаў ніякіх пярэчанняў з боку КП(б)Б. Жылуновіч неаднаразова яго паўтараў. Напрыклад, у артыкуле 1925 года чытаем: «Прынцыпы Савецкае ўлады, Савецкае Беларусі прасякаюць добрую
палову беларускіх рэвалюцыйных сіл, беларускіх рабочых і сялян і паступова гуртуюць іх перш вакол Беларускага Нацыянальнага Камісарыяту, а пасля – вакол беларускіх секцый РКП у Маскве, Пецярбурзе, Менску», і зараз жа: «Воляю беларускіх працоўных мас у васобе канферэнцыі беларускіх камуністычных секцый РКП (25 снежня) і канферэнцыі РКП Паўночна-Заходняе вобласці (26 снежня) была абвешчана Беларуская Савецкая Рэспубліка» [14, c. 8]. Даты абедзвюх канферэнцый пададзены тут памылкова (трэба 21–23 і 30–31 снежня), але відавочна, што для Жылуновіча сутнасць была ў іх паслядоўнасці.
Заўважым таксама, што З. Жылуновіч хоць і згадаў тут пра канферэнцыю Паўночна-Заходняга камітэта РКП(б), няхай і нічога не сказаўшы пра РКП(б) ці КП(б)Б як «выразнікаў» волі беларускіх рабочых і сялян, але ў 1927 годзе ён мог яшчэ спакойна напісаць і наступнае: «Актам ад 15 лютага 1918 г. аб заснаванні Беларускага Нацыянальнага Камісарыяту быў паложаны першы камень у дзяржаўны будынак Беларускай Рэспублікі. А першага студзеня 1919 г. Маніфест часовага беларускага рэвалюцыйнага ўрада адчыняў новы будынак новага жыцця беларускага народа» [15, c. 4]. Пра РКП(б) – КП(б)Б наогул ні слова.
У сярэдзіне 1920-х гадоў у КП(б)Б яшчэ не было манаполіі на ролю адзінай стваральніцы БССР. У «Тэзісах да правядзення святкавання 6-й гадавіны Савецкай Беларусі» гаварылася, што пытанне аб утварэнні БССР было вырашана на з’ездзе беларускіх камуністычных секцый і канферэнцыі Паўночна-Заходняга камітэта РКП(б). Належная роля аддавалася і Белнацкаму: «Беларускі Нацыянальны Камісарыят праводзіць збіранне ў Беларусі камуністычных сіл, арганізацыю беларускіх працоўных мас» [16, c. 3]. Калі ў 1928 годзе Жылуновіч фактычна толькі зноў паўтарыў гэтыя ж палажэнні ў пашыраным выглядзе ў артыкуле «Беларускія секцыі РКП і стварэнне Беларускай Савецкай Рэспублікі», не забыўшыся на гэты раз і пра КП(б)Б, абвінавачанні ў нацыянал-дэмакратычнай фальсіфікацыі гісторыі і прыніжэнні ролі Кампартыі пасыпаліся на яго з усіх бакоў.
Гэты артыкул З. Жылуновіча прысвечаны станаўленню левай плыні нацыянальнага руху, задачы якога ён бачыў у тым, каб арганізаваць беларускіх працаўнікоў у РСФСР вакол РСДРП(б)РКП(б) і савецкай улады, згрупаваць з іх асяроддзе барацьбітоў «за вызваленне Беларусі і за яе будаўніцтва на падставе ідэй Кастрычніка», падтрымліваць гэтае асяроддзе ў якасці беларускай савецкай грамадскасці, якую заўсёды можна было б выстаўляць супраць «радаўскіх махінацый». «Рэальнае развязанне паказаных задач, – пісаў ён, – пачалося з
арганізацыі Беларускага нацыянальнага камісарыята пры Народным камісарыяце нацыянальных спраў» [17, c. 78]. Хутка Белнацкаму спатрэбілася і «партыйная арганізацыйная падпора», якая і з’явілася ў выглядзе беларускіх секцый РКП(б), створаных у лістападзе 1918 года.
На думку Жылуновіча, гэтымі падзеямі ў беларускім сацыялістычным руху разгарнулася новая старонка, праца Белнацкама набыла большую плённасць і эфектыўнасць, а існаванне беларускіх секцый падштурхнула беларусаў-рабочых і былых членаў іншых партый да ўступлення ў РКП(б). ён глядзеў на праробленую Белнацкамам і беларускімі секцыямі працу як на вырашальную ў лёсе самавызначэння Беларусі і ў справе ўтварэння БССР.
У канцы 1928 года, калі крытыка нацыянал-дэмакратызму была ўжо разгорнута, такі падыход не мог сустрэць падтрымкі з боку ЦК КП(б)Б. Вызначым чатыры выразна «крамольныя» думкі З. Жылуновіча, якія сталі падставай для крытыкі.
Першая – афармленне і развіццё ідэі абвяшчэння Беларускай Савецкай Рэспублікі падавалася як вынік дзейнасці Белнацкама і беларускіх секцый РКП(б). ён падкрэсліваў: іх праца натхняла «сваёй вялікасцю і гістарычнай значнасцю»
[17, c. 81].
Другая выкладалася Жылуновічам проста-такі ў відавочным па сваёй сутнасці выглядзе: «Беларускі нацыянальны камісарыят з’явіўся першай ячэйкай беларускай савецкай дзяржаўнасці». Зараз жа ён дадаваў, што гэта разумеў кожны камуніст-беларус і што «гэта стаяла ў парадку ажыццяўлення заваёў Кастрычніка» [17, c. 81]. Такім чынам, выразна фармулявалася думка: стварэнне БССР вынікала з дзейнасці Белнацкама, які на практыцы рэалізоўваў ідэі Кастрычніцкай рэвалюцыі.
Трэцяя таксама была выказана непасрэдна: «Беларуская секцыя хутка апанавала станам i асноўныя пытанні беларускага жыцця ўзяла пад сваю ахову i пад сваё кіраўніцтва з мэтаю ix развязання»
[17, c. 82].
Чацвёртая думка: пазіцыя «Смаленска», г. зн. Аблвыкамзаха, Саўнаркама Заходняй вобласці і Паўночна-Заходняга камітэта РКП(б), была «невыразнай», у пэўнай ступені «няшчырай» і не давала ўпэўненасці ў тым, што на ПаўночнаЗаходняй канферэнцыі РКП(б), якая рыхтавалася, будзе абмеркавана пытанне аб Беларускай Рэспубліцы [17, c. 83].
Рэакцыя на артыкул «Беларускія секцыі РКП і стварэнне Беларускай Савецкай Рэспублікі» настала імгненна, у тым ліку і з боку самога аўтара. Дзясяты нумар часопіса «Полымя» за 1928 год, дзе быў змешчаны артыкул Жылуновіча, толькі паспеў выйсці з друку, як у газеце «Звязда» з’явілася наступная заява: «Паважаны тав. Рэдактар! Гэтым просім надрукаваць у вашай газеце ніжэй паданае:
Надоечы выйшаў з друку № 10 за 1928 г. часопіса «Полымя». Рэдакцыйная калегія часопіса, азнаёміўшыся з канструкцыяй нумару і зместам некаторых змешчаных у ім артыкулаў, асабліва з артыкулам З. Жылуновіча «Праца беларускіх секцый і ўтварэнне БССР», вынесла наступнае рашэнне:
1. Канстатаваць, што № 10 часопіса «Полымя» за 1928 г. выданы без удзелу большасці рэдакцыі часопіса (Баліцкі, Васілевіч, Чарот).
2. Што ў гэтым нумары дапушчана палітычная памылка ў тым, што няправільна высвятляецца пытанне пра
стварэнне БССР і не высветлена роля ў гэтай справе КП(б)Б.
З камуністычным прывітаннем Васілевіч, З. Жылуновіч, А. Баліцкі, М. Чарот» [18, c. 4].
З заявы вынікае, што згаданы нумар «Полымя» рыхтаваўся і быў выдадзены аднаасобна З. Жылуновічам. Заўвага наконт «канструкцыі нумару» тычылася змяшчэння ў ім матэрыялаў, прысвечаных яму самому (з нагоды дваццацігоддзя яго літаратурнай дзейнасці). Асобна рэдакцыя заяўляла, што ў артыкуле пра беларускія секцыі РКП(б) дапушчана палітычная памылка.
Артыкул Жылуновіча выклікаў шырокі рэзананс. У віну аўтару было пастаўлена тое, што «ў процівагу сталаму партыйнаму погляду» дзейнасці беларускіх секцый
РКП(б) надаецца выключная роля [19, c. 51]. Пад «сталым партыйным поглядам», як відаць з шэрага публікацый вакол згаданага артыкула, разумеўся погляд В. Кнорына з яго брашуры «1917 год в Белоруссии и на Западном фронте». Там ён пісаў, што заснавальнікам і стваральнікам камуністычнай арганізацыі ў Беларусі была «старая бальшавіцкая гвардыя, закінутая ў Беларусь вайной» і што «ад расейскага бальшавізму, ад РСДРП (бальшавікоў), а не ад нацыянал-сацыялістычных партый ідзе гісторыя камунізму ў Беларусі» [20, c. 3].
В. Кнорын, сакратар ЦК КП(б)Б, таксама не застаўся ўбаку. Па пытаннях, закранутых Жылуновічам, ён выступіў з артыкулам «Да гісторыі дыктатуры пралетарыяту ў Беларусі. (Да дзесяцігоддзя агалашэння БССР)» [21]. Прычым за кароткі час ён двойчы звяртаўся да гістарычных пытанняў. У 1928 годзе ў газеце «Савецкая Беларусь» надрукаваны яго артыкул «Аб рашаючых «дробязях» у вялікім пытанні. (Да пытання аб палітыцы беларусізацыі)», які заклікаў забяспечыць пралетарскі характар культуры шляхам бязлітаснай крытыкі «рэштак буржуазнага нацыянал
дэмакратызму». Галоўныя намаганні ў гэтым напрамку павінны быць звернуты на крытыку нацыянал-дэмакратычных «ухілаў і ўхільчыкаў», якія ёсць у культурнапалітычнай, публіцыстычнай і навуковай дзейнасці асабліва тых асобных працаўнікоў, што перайшлі «на службу рэвалюцыі з лагеру нацыянал-дэмакратыі і „адраджэнства“» [22, c. 3].
Кнорын ужо тут заклікаў падвесці пад рэзкую крытыку спробы «стварыць» Кампартыю Беларусі ад Беларускай сацыялістычнай грамады, а таксама зрабіць арганізатарамі Савецкай Беларусі «якія-небудзь інтэлігенцкарэвалюцыйныя групы па-за межамі Беларусі ў 1917–1918 гг.». Усе гэтыя памылкі, на яго думку, ускладняліся тым, што тады ў Беларусі вырашаліся задачы нацыянальна-адраджэнскага перыяду, а таму, рабіў ён выснову, «за гэтыя памылкі ніхто не нясе індывідуальнай, асабістай адказнасці. Мы ўсе разам за іх адказныя і ўсе разам, шляхам адкрытай крытыкі, павінны іх выправіць» [22, c. 3].
На фоне шматлікіх заклікаў да самакрытыкі, якіх у згаданы час было ўжо багата на старонках газет, гэтая выснова гучала даволі ўмерана. Трэба дадаць, што ў названым артыкуле В. Кнорын адзначыў З. Жылуновіча як адну з найбуйнейшых фігур у беларускай літаратуры. Асобна ён падкрэсліў, што яго апанент стаў першым, хто звязаў яе з вялікімі гістарычнымі працэсамі таго часу: «Першым словам аб пралетарыяце ў беларускай літаратуры, першым гучным словам аб беларускім рабочым класе, які толькі нараджаецца, была паэзія Цішкі Гартнага» [22, c. 3].
У артыкуле «Да гісторыі дыктатуры пралетарыяту ў Беларусі» Кнорын меў магчымасць у разгорнутым выглядзе абгрунтаваць афіцыйны погляд ЦК КП(б)Б на гісторыю рэвалюцыі 1917 года і ўтварэнне БССР. Калі тэзісна сфармуляваць найбольш важныя яго ідэі, то мы маем наступнае.
У 1917 годзе адзінай партыяй рабочых і сялян у Беларусі была партыя бальшавікоў, беларускія нацыянальныя і нацыянальна-сацыялістычныя партыі ўяўлялі сабой нязначныя групы дробнабуржуазных інтэлігентаў, ізаляваных ад мас.
Утварэнне БНР было першай і адзінай сур’ёзнай спробай «пад выглядам гульні на нацыянальным моманце» ліквідаваць дыктатуру пралетарыяту ў Беларусі.
Першыя 100 дзён савецкай улады ў Беларусі (кастрычнік 1917 – люты 1918 года), а таксама ўвесь чатырнаццацімесячны перыяд ад Кастрычніцкай рэвалюцыі да абвяшчэння Беларускай Савецкай Рэспублікі 1 студзеня 1919 года былі перыядам падрыхтоўкі да ўтварэння БССР. Але магчымасць вырашыць гэтую задачу магла з’явіцца «пры першай перспектыве на будаўніцтва, на мірную творчую працу», г. зн. толькі пасля сканчэння нямецкай акупацыі.
Лістападаўская рэвалюцыя ў Германіі давала магчымасць прасоўвання пралетарскай рэвалюцыі на Захад, грунтуючыся на чым I з’езд КП(б)Б абвясціў стварэнне БССР. У Паўночна-Заходнім абкаме РКП(б) ідэя стварэння БССР знаходзіла сур’ёзны адпор. Аднак на падставе перспектыў міжнароднай рэвалюцыі пытанне аб утварэнні БССР было вырашана – міжнародныя задачы мелі перавагу над унутранымі.
Фальшывым і шкодным з’яўляецца погляд, нібы БССР была ўтворана беларускімі інтэлігентамі Масквы і Петраграда, г. зн. Белнацкамам і беларускімі секцыямі РКП(б). Роля беларускіх камуністаў заключалася ў падрыхтоўцы кадраў з беларускіх бежанцаў Першай сусветнай вайны і інтэлігенцыі для працы ў БССР, у арыентацыі нацыянальнарэвалюцыйных кадраў і нацыяналістычна настроеных мас на БССР і бальшавіцкую партыю, у націску на арганізацыі, якія недаацэньвалі нацыянальнае пытанне.
Фарміраванне першага Часовага рабоча-сялянскага ўрада БССР было магчымым толькі на падставе аб’яднання дзвюх груп – працаўнікоў Аблвыкамзаха і Белнацкама. У адваротным выпадку гэта быў бы ці ўрад, «здольны вырашаць агульныя рэвалюцыйныя задачы, але няздольны вырашаць беларускія нацыянальнакультурныя задачы», ці наадварот, урад,
«здольны вырашаць задачы культурнанацыянальныя, але няздольны яшчэ пабудаваць апарату кіраўніцтва і вырашаць агульныя пытанні рэвалюцыйнай барацьбы».
Калі разглядаць артыкул В. Кнорына як палеміку з З. Жылуновічам, трэба заўважыць, што ў яго разважаннях не было імпэту нецярпімасці або варожасці ці хоць бы якога дырэктыўнага тону. Кнорын, інтэрпрэтуючы падзеі дзесяцігадовай даўніны з пункту погляду непасрэднага ўдзельніка падзей з боку Аблвыкамзаха і Паўночна-Заходняга камітэта РКП(б), не імкнуўся аднабакова падаць матэрыял, хоць нестыкоўкі ў яго разважаннях відавочныя (напрыклад, адносна пытання права беларусаў на самавызначэнне і абвяшчэння БССР зыходзячы са зручнага моманту для прасоўвання рэвалюцыі на Захад).
У 1929 годзе, калі Кнорын ужо быў пераведзены на працу ў Маскву, артыкул Жылуновіча аб беларускіх секцыях РКП(б) падвергнуўся рэзкай крытыцы з боку старшыні камісіі ЦКК ВКП(б) па абследаванні практыкі правядзення нацыянальнай палітыкі ў БССР Уладзіміра Затонскага, а таксама членаў Бюро ЦК КП(б)Б. У заяве «Мае памылкі і іх карэнні» ўжо сам Жылуновіч назваў яго шкодным [23, c. 4]. У будучым яму яшчэ неаднаразова давядзецца выбачацца. У 1930 годзе гістарычныя погляды Жылуновіча агулам былі кваліфікаваны як прыклад не толькі «шкоднае ідэалізацыі мінулага», але і таго, «як не трэба і не можна пісаць гісторыю Беларусі» [24, c. 127]. Выкарыстоўваліся словы «блытаніна», «тэндэнцыйнасць», «падфарбоўка», «замазванне» і, нарэшце, «гістарычнае абгрунтаванне сучаснага нацыянал-дэмакратызму». «Бессаромнай» называлася спроба вывесці беларускую савецкую дзяржаўнасць ад Белнацкама і беларускіх секцый РКП(б) [24, c. 132].
У тым ліку і на гэтай падставе Жылуновіч быў аб’яўлены ідэолагам і правадыром усяго беларускага нацыяналдэмакратызму. Аднак яго сталай працай заставаўся інстытут гісторыі Акадэміі навук БССР. На вострыя гістарычныя тэмы ён больш ніколі не пісаў. Апошняя тэма, над якой З. Жылуновіч працаваў паводле тэматычнага плана інстытута на 1936 год, называлася «Гісторыя гарбарнай прамысловасці Беларусі ў канцы XIX – пачатку XX стагоддзя».
Што да В. Кнорына, то пасля адклікання з Беларусі яго далейшая кар’ера ішла па лініі працы ў Выканкаме Камуністычнага інтэрнацыяналу. У 1934 годзе пад яго рэдакцыяй выйшла «Кароткая гісторыя ВКП(б)», пэўны час ён працаваў дырэктарам інстытута чырвонай прафесуры – вышэйшай навучальнай установы ЦК ВКП(б), меў вучоную ступень доктара гістарычных навук і званне прафесара. Быў арыштаваны як «вораг народа» і рэпрэсіраваны – расстраляны 29 ліпеня 1938 года.