Новае жыццё па-цыганску

з гісторыі сельгасарцелі «Нова-джыбэ», што існавала ў 1928–1929 гадах у Віцебскай акрузе

канстанцін карПекін. новае жыццё па-цыганску. На аснове дакументаў Дзяржаўнага архіва Віцебскай вобласці ў артыкуле асвятляецца гісторыя першай у СССР цыганскай сельскагаспадарчай арцелі. Яна была арганізавана ў пачатку 1928 года на базе былога маёнтка Зачэрня Лёзненскага раёна Віцебскай акругі. у артыкуле прааналізаваны працэс яе стварэння, гаспадарчай дзейнасці і ліквідацыі. Нягледзячы на тое, што арцелі аказвалася ўсялякая дзяржаўная падтрымка, яна праіснавала толькі адзін год. Эксперымент па далучэнні цыганоў да сельскагаспадарчай працы аказаўся няўдалым. ключавыя словы: жывёлагадоўля, крэдыт, сельскагаспадарчая арцель, цыганы, эксперымент. Kanstantsin KARPEKIN. New life the Romani way. Using the documents of the State Archives of Vitebsk Oblast the article offers an insight into the history of the first Soviet Gypsy agricultural cooperative. It was set up in the former estate of Zachernya, Liozno District, Vitebsk Oblast in early 1928. The article studies its establishment, operation and elimination. Although the farm received extensive support from the government, it lasted only a year. The experiment of involving Gypsies into farming failed. Keywords: livestock, loan, agricultural cooperative, Gypsies, experiment.

УБеларусі спакон веку пражываюць прадстаўнікі розных нацыянальнасцей і этнічных меншасцей. Але, мабыць, аднымі з самых каларытных з’яўляюцца цыганы – народнасць, якая не мае ўласнай дзяржавы, але грунтоўна трымаецца сваіх традыцый. Адна з іх – надоўга не затрымлівацца на адным месцы і падарожнічаць. Скарэкціраваць цыганскі менталітэт спрабавалі пры савецкай уладзе шляхам прывучэння да сельскай гаспадаркі. Пра вынікі такой задумы можна меркаваць на падставе гісторыі арцелі, арганізаванай у 1928 годзе ў вёсцы Зачэрня, што на Віцебшчыне.

«Цыгане наогул цяжка зліваюцца з іншымі народнасцямі. …Але затое цыганка, якая выйшла замуж за мужыка, цалкам аказваецца падыходзячай для сялянскага побыту; і цыган, які патрапіў у сялянскую сям’ю, аказваецца цалкам прыгодным для працы», – такога меркавання прытрымліваліся расійскія этнографы канца ХіХ – пачатку ХХ стагоддзя [1, с. 155]. У гэты час цыганоў на беларускіх тэрыторыях было няшмат: перапіс насельніцтва 1897 года зафіксаваў у заходніх губернях Расійскай імперыі толькі каля 3 тыс. прадстаўнікоў гэтай народнасці. У наступныя дзесяцігоддзі колькасць цыганоў кардынальным чынам не мянялася. Так, паводле праведзенага ў 1926 годзе ў БССР перапісу, налічвалася 2366 «качэўнікаў» [2, с. 663].

Тым не менш савецкі ўрад імкнуўся зрабіць цыганоў паўнацэннымі грамадзянамі краіны: у 1926 годзе быў створаны Саюз цыганоў Беларусі, на працягу 1928–1932 гадоў для гэтай народнасці распрацоўвалася пісьменнасць [3, с. 339]. Менавіта тады на практыцы праверылі,

наколькі цыганы здольныя весці сельскую гаспадарку: як своеасаблівы нацыянальны эксперымент пры правядзенні калектывізацыі была створана цыганская сельгасарцель.

У адпаведных даследаваннях ёсць звесткі пра тое, што першая ў СССР цыганская сельскагаспадарчая арцель утварылася ў 1927 годзе ў Віцебскім раёне [2, с. 663]. А як усё гэта адбывалася, падрабязна зафіксавана ў дакументах Дзяржаўнага архіва Віцебскай вобласці. Паводле даных за 1927 год, на тэрыторыі Віцебскай акругі пражывалі 54 цыганскія сям’і (304 чалавекі). Найбольшая колькасць іх была ў Сенненскім і Езярышчанскім раёнах – 75 і 71 асоба адпаведна, менш за ўсё – у Лёзненскім і Бешанковіцкім раёнах (16 і 15 чалавек). У такіх раёнах, як Высачанскі і Суражскі, мясцовыя ўлады ўвогуле паведамлялі пра адсутнасць цыганоў [4, арк. 258].

Пачатак эксперыменту быў пакладзены 12 студзеня 1928 года, калі адбыўся агульны сход цыганоў, якія жылі ў Ялагінскім сельсавеце Віцебскага раёна Віцебскай акругі: на ім пастанавілі стварыць сельскагаспадарчую арцель «НоваДжыбэ», што па-цыганску азначае «Новае жыццё». У якасці базы для гэтай арцелі ім быў выдзелены маёнтак Зачэрня на тэрыторыі суседняга Лёзненскага раёна (такім чынам, першы цыганскі калгас узнік зусім не ў Віцебскім раёне) [5, арк. 3].

У склад праўлення цыганы абралі Сцяпана Казлоўскага, івана і Кірыла Вайцяхоўскіх. Таксама на сходзе прызначылі дваіх кандыдатаў у «сябраў праўлення» (г. зн. памочнікаў) і стварылі рэвізійную камісію з трох чалавек. Памер уступнага ўзносу быў 5 рублёў, а паявы ўклад дасягаў 100 рублёў. Гэта была дастаткова вялікая сума з улікам таго, што ў 1928 годзе сярэднямесячны заробак у СССР складаў 69 рублёў (столькі каштавала 920 кг бульбы) [6]. Усе члены калгаса былі непісьменныя, таму справу па афармленні арганізацыйных дакументаў узяў на сябе інструктар Віцебскага акруговага саюза сельскай гаспадаркі і крэдытнай кааперацыі М. Цынкоў: ён вёў сход як сакратар [5, арк. 3]. Ды і ўвогуле можна меркаваць, што менавіта гэтая арганізацыя, якую прадстаўляў Цынкоў, у большай ступені выступала

ініцыятарам стварэння арцелі, чым самі цыганы.

У калгас пажадалі ўступіць 10 сем’яў, некаторыя з іх, верагодна, з’яўляліся сваякамі: Вайцяхоўскія, Васілеўскія, Гарбачэўскія, Казлоўскія, Матусевічы і Міхалачкіны. Усяго налічвалася 40 чалавек: 13 мужчын і 12 жанчын, 8 хлопчыкаў і 7 дзяўчынак. У кожнай сям’і, апроч адной, зусім беднай, было па каню і па возу на колах [5, арк. 4, 6].

Менавіта М. Цынкоў ад імя заснавальнікаў напісаў у зямельны аддзел выканкама Віцебскага акруговага Савета рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў заяву з просьбай разгледзець статут сельгасарцелі і ўнесці яго ў адпаведны рэестр. У якасці заснавальнікаў інструктар упісаў у заяву і. і К. Вайцяхоўскіх, С. Казлоўскага, М. Васілеўскага і А. Міхалачкіна. і літаральна праз некалькі дзён – 16 студзеня 1928 года – статут быў зарэгістраваны, пасля чаго цыганская арцель афіцыйна пачала функцыянаваць [5, арк. 1–2].

Відаць, зусім не выпадкова ў гэты ж самы дзень у Зачэрні завяршыўся папярэдні сельскагаспадарчы эксперымент. Справа ў тым, што 16 студзеня 1928 года адбыўся апошні сход членаў яўрэйскай сельгасарцелі імя Лекерта, на якім было прынята рашэнне аб яе добраахвотнай ліквідацыі. На той момант там працавала ўсяго тры сям’і. Гаспадарчыя справы ў арцелі ішлі не лепшым чынам: на момант ліквідацыі яна валодала маёмасцю на агульную суму 4,6 тыс. рублёў, а даўгоў мела на 9,5 тыс. рублёў. У лістападзе 1926 года тут здарыўся пажар, у выніку якога згарэў свіран са збожжам, грошы, адпушчаныя на цагельню, выкарыстоўваліся нерацыянальна [5, арк. 49–50].

Пасля ліквідацыі сваёй арцелі яўрэі вырашылі перадаць буйную рагатую жывёлу, сельскагаспадарчы інвентар, сена і цагельню ў «Нова-Джыбэ», частку коней і вупраж – у крэдыт іншым арцелям, а астатніх коней і абсталяванне невялікага каўбаснага прадпрыемства – у тыя арцелі, куды пяройдуць яўрэі-лекертаўцы [5, арк. 49 адв.].

Статак буйной рагатай жывёлы яўрэйскай арцелі складаўся з 19 кароў, трох цялушак, быка і маладога бычка, да таго ж мелася сем коней. У кожнай жывёліны была свая мянушка: напрыклад, бык Калтай, каровы Фанька, Маркіза, Красуля, Святлуха, Канахвостая, коні Паяц, Хайнот, Беня, Танцор. Засталося пасля арцелі 219 адзінак усялякага гаспадарчага рыштунку, а таксама 1000 пудоў сена (1 пуд = 16,38 кг), 300 пудоў канюшыны, 120 пудоў немалочанага аўса, 500 пудоў

аўсянай і 200 пудоў жытняй саломы, 75 пудоў мякіны, 3 пуды сырадэлі і бульба. Прадпрыемства па вырабе каўбас уяўляла сабой набор немудрагелістых прылад, такіх як мясарубка, цынкавы кацёл і ночвы. Цагельная вытворчасць была прадстаўлена глінамялкай і навесам для прасушвання цэглы. Угоддзі арцелі распасціраліся на 14,5 дзесяціны (1 дзесяціна = 1,09 га), 5 з якіх у апошні год існавання арцелі засеялі жытам і 9,5 – канюшынай [5, арк. 51–52].

Як адзначалася, уласнай маёмасці ў цыганоў мелася няшмат, таму дапамога ад расфарміраванай яўрэйскай сельгасарцелі прыйшлася ім дарэчы. У «Нова-Джыбэ» з арцелі імя Лекерта былі перададзены каштоўнасці на суму 4,5 тыс. рублёў. Яшчэ больш розных сродкаў – на суму звыш 6 тыс. рублёў – паступіла сюды ад дзяржавы [5, арк. 28]. На тэрыторыі арцелі знаходзілася шэсць драўляных жылых дамоў, чатыры хлявы, дзве пуні, вазоўня, свіран, лядоўня, кузня і навес для цэглы [5, арк. 40 адв. – 41 адв.].

Як справядліва заўважылі наконт цыганоў у зямельным аддзеле Лёзненскага райвыканкама, «увесь састаў да ўступлення ў арцель сельскай гаспадаркай не займаўся, ды наогул яны былі далёка ад фізічнай працы», таму, пачынаючы з вясны 1928 года і на працягу ўсяго палявога сезона, мясцовыя ўлады разам з акруговым саюзам сельскай гаспадаркі і крэдытнай кааперацыі стараліся безупынна кансультаваць цыганоў-земляробаў. Адзін з аграномаў пастаянна знаходзіўся ў Зачэрні, сюды ж рэгулярна прыязджалі пяць інструктараў па сельскай гаспадарцы [5, арк. 28].

З набліжэннем вясны наваспечаная арцель зноў атрымала неблагую матэрыяльную дапамогу ў выглядзе грашовых крэдытаў: 600 рублёў на рабочую жывёлу, 100 рублёў 80 капеек на набыццё насення канюшыны, 362 рублі на авёс і ячмень, 117 рублёў 60 капеек на лён, 252 рублі на бульбу, 72 рублі на віку, 88 рублёў на мінеральныя ўгнаенні, 500 рублёў на кармы для жывёлы і 150 рублёў на набыццё свіней [5, арк. 23].

Дзякуючы гэтай падтрымцы, цыганы засеялі 9 дзесяцін ільну, 14 – аўса і 2 дзесяціны ячменю. З гэтых плошчаў магчыма было атрымаць каля 2200 рублёў прыбытку, чаго б хапіла на выплату працэнтаў па крэдыце, а таксама на набыццё харчавання [5, арк. 23]. Тым не менш намаганняў старшыні арцелі хапіла выключна на сяўбу. Векавыя традыцыі бралі сваё, і, калі наставаў час сенакосу, збору ўраджаю і падрыхтоўкі глебы пад азімыя пасевы, ён разам з асноўнай масай дарослых мужчын накіроўваўся гандляваць коньмі і цэлымі тыднямі прападаў невядома дзе. На дапамогу арцелі прыйшлі мясцовыя сяляне, але яны паспелі толькі скасіць канюшыну, а вось палеткі так і засталіся непадрыхтаванымі да азімай сяўбы. Ды і да закупкі свіней справа не дайшла – выдзеленыя на гэта грошы цыганы размеркавалі паміж сабой [5, арк. 23, 28 адв.].

Усяго за некалькі месяцаў маёмасць савецкай цыганскай сельгасарцелі значна скарацілася. Да сярэдзіны верасня 1928 года з 23 галоў буйной рагатай жывёлы засталося 14. Як вынікае са справаздачы, шэсць кароў цыганы прадалі, адну зарэзалі на мяса, а дзвюх скралі невядомыя зладзеі [5, арк. 28 адв.]. У арцелі засталіся толькі чатыры немаладыя кані і жарабя. З сельскагаспадарчага інвентару захавалася пяць плугоў, дзевяць барон,

касілка, акучнік, жняярка, конныя граблі, сеялка, дзве веялкі, шэсць тачак, сепаратар, форма для масла, пяць ацынкаваных вёдраў, піла і розная дробязь [5, арк. 40 – 41 адв.].

Паміж сабой не ўсе члены арцелі жылі дружна. Так, 7 кастрычніка 1928 года на агульным сходзе дваім з іх было выказана патрабаванне аддаць сваіх коней і рыштунак для агульнага карыстання. Першы – Міхаіл Валяцелкаў – заявіў, што ні ў якім разе не будзе абагульваць свайго каня, бо і так зрабіў на карысць арцелі ўзнос у памеры 107 рублёў, хаця далёка не ўсе абагулілі маёмасць на такую суму. Другі цыган – Антон Міхалачкін – пагадзіўся аддаць свайго каня ў арцель. Адначасова ён абвінаваціў М. Валяцелкава ў тым, што той заўсёды аказваў крайне адмоўны ўплыў на членаў арцелі. ён нібыта не толькі не даваў у час напружаных палявых работ калёсы і хамут, але нават адкрыта радаваўся, што праца ў арцелі замаруджвалася. Пад канец ён прапанаваў выключыць гэтага цыгана са складу арцелі разам з усёй яго сям’ёй. У сваю чаргу М. Валяцелкаў заявіў, што ён і не збіраецца заставацца, – няхай толькі заплацяць яму грошы за працу ды вернуць паявы ўзнос. У выніку агульны сход згадзіўся з прапановай А. Міхалачкіна і «аднаасобніка» выключылі са складу арцелі [5, арк. 25].

У той жа дзень для падмацавання агульнага рашэння аграном «НоваДжыбэ» напісаў ліст у зямельны аддзел Лёзненскага райвыканкама, у якім падкрэсліў, што М. Валяцелкаў сапраўды імкнецца да аднаасобнага жыцця, перашкаджае працы арцелі, і за ім заўважаліся крадзяжы [5, арк. 26].

Наогул справы ў арцелі ішлі, мякка кажучы, не вельмі добра. Калі, напрыклад, згарэў хлеў, яго не сталі ўзнаўляць, а ўзяліся распрадаваць цэглу з падмурка. Лён застаўся ляжаць разасланым пад снегам, палова сена ішла быццам бы на подсціл жывёле [5, арк. 28 адв.].

У Зачэрні час ад часу з’яўляліся «госці» – цыганы прымалі да сябе розных зладзеяў, якія, хаваючыся ад пакарання, начавалі ў арцелі і ехалі далей [5, арк. 43].

Віцебскі акруговы саюз сельскай гаспадаркі і крэдытнай кааперацыі абвінаваціў у няўдачах арцелі раённыя ўлады: нібыта менавіта яны не аказвалі цыганам належнай дапамогі, не кансультавалі іх па агранамічных пытаннях і своечасова не забяспечылі насенным матэрыялам. Хоць на справе было не так: жыта для цыганоў было забраніравана ў суседняй арцелі імя Вінчэўскага. Але пасля насенне раздалі іншым гаспадаркам, а ў «Нова-Джыбэ» яго давялося спецыяльна везці ажно з Віцебска.

Каб наладзіць працу арцелі ў стабільным рэжыме, было прынята рашэнне змяніць яе старшыню М. Васілеўскага. Яго, як чалавека, які «сваім уласным прыкладам раскладаў арцель», і яшчэ аднаго калгасніка (за крадзеж) затым наогул выключылі. Першапачаткова з «НоваДжыбэ» планавалася выключыць яшчэ тры сям’і, але потым іх усё ж пакінулі з той умовай, што яны перастануць займацца гандлем і сваркамі, а таксама не будуць пакідаць тэрыторыю арцелі на працяглы час. Праўда, неўзабаве з арцелі ўсё ж выключылі пяць сем’яў і замест іх узялі новых, але гэта ніяк не паўплывала на паляпшэнне сітуацыі [5, арк. 23, 28 адв.].

Для стымулявання дзейнасці арцелі ёй бясплатна выдзелілі драўніну на корані для рамонту жылых і гаспадарчых пабудоў. Але цыганы не збіраліся пілаваць і вывозіць гэты лес, затое яны спілавалі амаль усе бярозы, якімі быў абсаджаны калгасны сад [5, арк. 23, 28 адв., 43].

У пачатку снежня 1928 года над цыганскай арцеллю навісла пагроза, прычым з боку арганізатараў. Для дэталёвага вывучэння яе стану і вызначэння мэтазгоднасці далейшага існавання была створана спецыяльная камісія ў складзе прадстаўнікоў зямельнага аддзела Віцебскага акрвыканкама, Лёзненскага райвыканкама і Віцебскага акруговага саюза сельскай гаспадаркі і крэдытнай кааперацыі [5, арк. 55].

Па выніках агляду, які адбыўся ў сярэдзіне студзеня 1929 года, у арцелі значылася 52 члены, а яе тэрыторыя

распасціралася на 142 га, з якіх пад ворывам было 76,73 га, а пад сенажаццю – 24,52 га. На самай жа справе ў «Нова-Джыбэ» засталося толькі чатыры афіцыйна зарэгістраваныя сям’і. Каб арцелі паспяхова правесці пасяўную кампанію, ёй трэба было б выдзеліць каля 2 тыс. рублёў крэдыту, але не мелася ніякай гарантыі, што грошы будуць выкарыстаны рацыянальна. Гаспадарка і так завінавацілася 6 тыс. рублёў, а ўся яе маёмасць ацэньвалася на суму ўдвая меншую. У такой сітуацыі зямельны аддзел Лёзненскага райвыканкама бачыў адзінае выйсце: адправіць для кіраўніцтва арцеллю аднаго ці двух партыйцаў і скасаваць частку даўгоў. У адваротным выпадку прапаноўвалася распусціць цыганскую арцель, а ў Зачэрні стварыць новую калектыўную гаспадарку, але ўкамплектаваць яе прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцей – і зрабіць гэта яшчэ да пачатку пасяўной кампаніі [5, арк. 28–30].

20 лютага 1929 года прэзідыум Лёзненскага райвыканкама пастанавіў тэрмінова рэарганізаваць арцель «НоваДжыбэ»: папоўніць яе «шэрагі пяццю беларускімі сем’ямі з вёсак Ляхавік і, Ляхавік іі і Ціханова, а незаконна пражываючых у Зачэрні цыганоў, заўважаных у злачынствах, выселіць». Новых членаў, дарэчы, больш заможных у параўнанні з цыганамі, было 23 чалавекі, яны прывялі з сабой чатырох коней і пяць кароў [5, арк. 30–31].

Неўзабаве пасля таго, як у шэрагі цыганоў уліліся сяляне-беларусы, адбыліся выбары новага старшыні: 26 лютага 1929 года ім стаў Мікіта Струкаў. Праўленне арцелі і рэвізійная камісія цяпер таксама складаліся выключна з беларусаў. У той жа дзень новы старшыня прыняў маёмасць сельскагаспадарчай арцелі і выявіў, што за некалькі месяцаў кіравання яго папярэдніка бясследна зніклі сячкарня, некалькі санак, ланцугі, замкі і іншыя рэчы… [5, арк. 38 – 38 адв., 42].

З дысцыплінай у арцелі па-ранейшаму былі праблемы. У сакавіку 1929 года яе члены ўсё яшчэ планавалі пасяўную кампанію. Але зноў за кошт пазык: яны прасілі ў зямельнага аддзела Лёзненскага райвыканкама крэдыт на набыццё аўса, бо мясцовае Дабрамыслінскае сельскагаспадарчае крэдытнае таварыства выдзеліла ім толькі 100 пудоў зерня, і гэтага было мала, каб засеяць палеткі. А ўвогуле ў гэты сезон калгаснікі планавалі вырошчваць авёс, ячмень, бульбу, гарох, лён, каноплі, буракі, моркву, цыбулю і агуркі [5, арк. 62].

У красавіку 1929 года зямельны аддзел Лёзненскага райвыканкама апошні раз паспрабаваў ажывіць арцель. ён хадайнічаў перад Віцебскім акрсельсаюзам пра выдачу арцелі крэдыту на аднаўленне цагельні ў Зачэрні. На думку старшыні зямельнага аддзела, попыт на цэглу, які існаваў у навакольных вёсках, паспрыяў бы развіццю арцелі і прывабіў бы сюды новых членаў [5, арк. 46]. Але гэта не дапамагло.

Па сутнасці, першая ў Савецкім Саюзе цыганская сельскагаспадарчая арцель праіснавала толькі год. Яна ўзнікла на базе расфарміраванага яўрэйскага калгаса, але справа аказалася зусім недаўгавечнай. Хутчэй за ўсё, цыганы апынуліся ў Зачэрні і аб’ядналіся ў адну гаспадарку прымусова, бо зацікаўленымі ў такім эксперыменце былі перш за ўсё органы мясцовай улады. Ні кансультацыі спецыялістаў, ні матэрыяльная дапамога, ні шматлікія грашовыя крэдыты не змаглі прыцягнуць цыганоў да працы на зямлі. і хоць новага жыцця ў Зачэрні фактычна не атрымалася, тутэйшая цыганская арцель увайшла ў гісторыю нашай краіны.