СОТНЯ ПА КАВАЛАЧКАХ і ЦАЛКАМ
нацыянальны акадэмічны тэатр імя янкі купалы адзначае 100 гадоў
нацыянальны акадэмічны тэатр імя янкі купалы адзначае 100 гадоў
Нацыянальны…
Беларускасць у гэтага тэатра, можна сказаць, у крыві, на генным узроўні. Само адкрыццё будынка ў 1890-м прыпадае на той перыяд, калі ў грамадстве выспяваюць працэсы нацыянальнай самаідэнтыфікацыі, звернутыя да фальклорнага складніка. Літаральна праз некалькі гадоў улады Расійскай імперыі будуць вымушаны ўлічваць гэта настолькі, што дазволяць выкарыстанне беларускай мовы ў друку, і пачнецца вызначаны гісторыкамі першы перыяд беларусізацыі – дарэвалюцыйны, так званы «нашаніўскі», бо на чале яго была газета «Наша ніва» з яе адкрытай публіцыстыкай і папулярызацыяй усяго, што было «падгледжана-падслухана» ў беларускага сялянства.
Знакавай падзеяй становіцца тое, што 1 мая 1917 года ў гэтым губернскім па тагачасных мерках тэатры паказваюць Купалаву «Паўлінку» і спектакль «У зімовы вечар» паводле апавядання Элізы Ажэшка. Сімвалічна ўспрымаецца і першамайская дата (думаю, невыпадкова яе абралі), і назва трупы, што ладзіць прадстаўленне. Бо гэта Першае беларускае таварыства драмы і камедыі на чале з акцёрам і рэжысёрам Фларыянам Ждановічам, жыццё якога абарвецца ў 1937 годзе.
Ды ўсё ж адлік свайго жыцця сёлетні тэатр-юбіляр бярэ не ад гэтай «маёўкі», а ад свайго афіцыйнага нараджэння, вядома, ужо за савецкім часам: адкрыццё Беларускага дзяржаўнага тэатра (скарочана БДТ) адбылося 14 верасня 1920 года. і хоць называўся ён тады Беларускім, перадумовы далейшага перайменавання ў Нацыянальны з’явіліся акурат тады, у дзень урачыстага адкрыцця.
Справа не ў статусе тэатра, а ў тым, што па сваім сэнсе азначэнне «нацыянальны» шырэйшае за «беларускі»: нацыі могуць быць рознымі. Дык вось, у той вечар паказвалі тры спектаклі: «Рысь» паводле згаданага «Зімовага вечара» Э. Ажэшка, п’есы «Людзі» Шолам-Алейхема і «Вяселле» А. Чэхава. Чаму акурат тры? Не з-за любові да гэтай лічбы ў фальклоры (заўважым, розных народаў). Проста на той час у складзе тэатра былі тры трупы:
беларуская, яўрэйская, руская. Адпаведна, кожная з іх прэзентавала на адкрыцці свой спектакль – згодна з нацыянальным кампанентам. Чым не траплянне «ў яблычак» цяперашняй назвы? Але пачалося адкрыццё не з гэтых спектакляў, а з сумеснага выканання «інтэрнацыянала». А як іначай па тых часах? Бо колькі б ні ўзнімалася нацыянальнае пытанне, першым пунктам на парадку дня ўсё роўна стаяла пабудова новага свету, дзе «хто быў нікім, той стане ўсім». Дый з беларускасцю хутка разабраліся: як адзначаюць даследчыкі, з вясны 1922-га паводле высокай пастановы «дзяржаўны тэатр замацаваны за беларускай трупай», аснову якой складалі ўдзельнікі ўсё таго ж Таварыства драмы і камедыі.
Што ж да ўласна статусу, дык Купалаўскі тэатр – сапраўдны нацыянальны здабытак. Абсалютна па ўсіх параметрах. Тут што ні артыст – таленавітая асоба. Сапраўдная зорка. Немагчыма пералічыць, колькі выдатных спектакляў зведала гэта сцэна за стагоддзе. і колькі тут нарадзілася не толькі спектакляў, але і выбітных творчых ініцыятыў.
Але ж афіцыйна нацыянальны статус быў нададзены тэатру толькі ў 1993 годзе. Яно і зразумела: у даваенныя часы слова нацыянальны часцей трактавалася як нацыяналістычны, таму мела хутчэй адмоўны, чым станоўчы шлейф сэнсавых адценняў. У пасляваенны – увогуле сышло ў цень, яшчэ больш саступіўшы месца з’явам інтэрнацыянальным. Дый у 1970–1980-я, звязаныя з усплёскам новай фальклорнай хвалі, азначэнне «нацыянальны» было недарэчным. Яшчэ і таму, што да 1991-га, пакуль Беларусь не атрымала незалежнасці і не стала самастойнай краінай, усе творчыя калектывы і аб’яднанні маглі мець максімум рэспубліканскае значэнне. Некаторыя ўвогуле аказваліся ўсяго толькі рэспубліканскімі філіяламі і падпарадкоўваліся цэнтру – Маскве, дзе змяшчалася саюзнае кіраўніцтва. Сапраўды 1993 год – ва ўсіх сэнсах адметная дата.
Адзін з нямногіх калектываў у краіне, Купалаўскі тэатр трывала захоўвае і развівае сваю беларускамоўнасць. Замежныя п’есы ў ім ставяцца ў папраўдзе высокамастацкіх перакладах на беларускую мову, дзе замест «калькі» – гэткага «калечанага» падрадкоўніка – шукаюцца адпаведныя беларускія выразы, якія не проста дакладна перадаюць сэнс, але і адкрываюць часам у ім паралелі з нашай нацыянальнай культурай.
Па-за межамі сцэны купалаўцы таксама намагаюцца падтрымліваць мову, многія свядома імкнуцца размаўляць пабеларуску ў любых абставінах. і не таму што павінны ці нават вымушаны, маўляў, трымаць марку – не. Проста нацыянальнае пачуццё ў іх не на словах, а ў сэрцы і душы, выпеставаных на гэтай зямлі.
Акадэмічны…
Цікава, што званне «акадэмічны» тэатр атрымаў літаральна адразу пасля свайго з’яўлення – усяго праз некалькі месяцаў, у 1921-м. Высокая ўзнагарода? Ці, хутчэй, своеасаблівы аванс? Прызнанне тагачасных заслуг і адначасова спадзеў на годны працяг традыцый, якія тады толькі-толькі пачыналі закладвацца. Намёк на тое, што працягвацца яны павінны выключна на высокім акадэмічным узроўні.
Але ж, падобна на тое, усё было значна прасцей. З часоў зацвярджэння савец
кай улады ўсяляк падкрэслівалася, што толькі цяпер чалавек мае магчымасць вызваліць свае здольнасці і займацца любімай справай. Спачатку, зразумела, вытворчасць – на карысць любай краіне. А ў вольны час – творчасць: маўляў, спяваць-танчыць-маляваць-ствараць можа кожны, трэба толькі разняволіць чалавека, пазбавіць капіталістычных кайданоў, даць яму свабоду. Усё акурат паводле Карла Маркса, які лічыў, што «ў камуністычным грамадстве не існуе жывапісцаў, існуюць толькі людзі, якія між іншым займаюцца і жывапісам». Рамантызаваныя асацыяцыі рэвалюцыі з вызваленнем, імкненне да дэмакратызацыі мастацтва, якое павінна быць даступным кожнаму, хто пажадае, узнялі сапраўдны выбух таго, што пазней ахрысцілі мастацкай самадзейнасцю, а сёння называюць больш паліткарэктна – аматарскім мастацтвам. У Беларусі да гэтага дадаваўся моцны нацыянальны штуршок, які меў добрую дарэвалюцыйную глебу. Дастаткова ўзгадаць той жа тэатр ігната Буйніцкага, што спецыялізаваўся на папулярызацыі ўсяго беларускага, пазнейшы тэатр Уладзіслава Галубка, які можна лічыць яго непасрэдным пераемнікам.
Звярніце ўвагу: першы публічны спектакль «Трупы беларускіх артыстаў пад загадам Галубка» адбыўся амаль адначасова з нараджэннем Беларускага дзяржаўнага тэатра, нават месяцам раней – 10 жніўня таго ж 1920 года. У такіх умовах дапісаць да БДТ «акадэмічны» – значыць падкрэсліць прафесійны характар калектыву, адмежавацца ад клубных аб’яднанняў.
Невыпадкова крыху пазней слова акадэмічны перастае выкарыстоўвацца ў назве, а тая атрымлівае лічбавае-лікавае пазначэнне – БДТ-1. Бо ў 1926 годзе адкрыўся тэатр у Віцебску, які цяпер носіць імя Якуба Коласа. Ён, адпаведна, стаў БДТ-2. А ў 1932-м з’явіўся і БДТ-3 – у Гомелі. Дарэчы, гэта была Трупа Галубка, якая ў 1924 годзе ператварылася ў Другую беларускую дзяржаўную трупу, у 1926-м пачала называцца Беларускім дзяржаўным вандроўным тэатрам, а пасля абвінавачанняў у нацыяналізме і прызначэнні іншага кіраўніка стала, нарэшце, «правільным» паводле рэпертуару БДТ-3. Любілі раней камандаваць і ўводзіць іерархію, вызначаць, хто першы – не толькі па храналогіі.
Так што другі раз званне «акадэмічны» было прысвоена Купалаўскаму тэатру ў 1955 годзе, пасля Другой дэкады беларускага мастацтва ў Маскве. Сёння гэтым слоўцам у назве ганарацца вельмі многія творчыя калектывы. А па тых часах гэта было куды больш рэдкай з’явай – дый саміх тэатраў было значна меней.
Ды ўсё ж азначэнне «акадэмічны» не такое ўжо простае. Яно неадназначнае, мае некалькі сэнсавых адценняўадгалінаванняў. Акадэмічны – значыць высокапрафесійны. Гэта тое, што ў якасці падмурка мае сваю мастацкую школу, навуковае абгрунтаванне. А разам з тым акадэмічны – непарушны ў сваіх традыцыях. Калі ж традыцыі ператвараюцца ў традыцыяналізм, дык недалёка і да кансерватызму. На жаль, гэтыя два паняцці – акадэмічны і кансерватыўны – у нас часам блытаюць. і тады пачынаецца лямант: «Як так можна? На высокай акадэмічнай сцэне – немаведама што!..». Прычым пад гэтым «немаведама што» звычайна маюць на ўвазе не творчы крымінал, а проста штосьці для нас нязвыклае, хоць у Еўропе, у якой
мы значымся «ў цэнтры», яно можа быць ужо дастаткова «раскручаным» і запатрабаваным. Дык хто тут насамрэч кансерватыўны? Магчыма, таму ў нашым Купалаўскім эксперыментальны дух лунае ўсё ж не так вольна, як хацелася б. Сітуацыю крыху паправіла Камерная сцэна (дакладней, асобны пераабсталяваны пакой на верхнім паверсе), але заклікі да акадэмічнасці працінаюць і яе. Маўляў, статус абавязвае трымаць сябе ў рамках і «не хуліганіць».
Тэатр…
Ці звярнулі вы ўвагу, што ў назве Купалаўскага тэатра адсутнічае звыклае слова драматычны, уласцівае іншым? Яно быццам і маецца на ўвазе, так бы мовіць, «по умолчанию», ды ўсё ж не вымаўляецца, не пішацца. і гэта не выпадкова!
Тэатры Украіны часцей называюцца музычна-драматычнымі. Дый Брэсцкі тэатр яшчэ гадоў дзесяць таму меў назву на той жа манер – драмы і музыкі, бо ў складзе калектыву – сімфанічны аркестр, які рэгулярна выступае з сольнымі канцэртамі. Там нават оперны тэатр неаднаразова збіраліся ствараць!
Спалучэнне драмы з операй і балетам для нашага Купалаўскага – справа гістарычна звыклая. Да 1927 года ў трупе тэатра былі не адно акцёры. Быў харавы калектыў, якім кіраваў Уладзімір Тэраўскі (між іншым, менавіта гэтаму хормайстру і кампазітару належыць знакамітая «Купалінка», напісаная да спектакля «На Купалле», што быў пастаўлены ў 1921 годзе паводле п’есы Міхася Чарота).
Быў балет на чале з Канстанцінам Алексютовічам. Гэты калектыў спецыялізаваўся найперш на народных танцах – і тымі шчодра ўпрыгожваліся спектаклі тэатра. Але той жа К. Алексютовіч паставіў і некалькі класічных балетаў, якія ўвайшлі ў рэпертуар БДТ. Сярод іх былі і знакамітая «Капелія», і яго ўласны балет «Помста сябровак» на кампіляваную музыку – між іншым, аднаактовы, што ў пачатку ХХ стагоддзя ўспрымалася новаўвядзеннем. Дый у
народных танцах ён часам імкнуўся скарыстаць пуанты, напрыклад, для абмалёўкі русалак, каб падкрэсліць іх «незямное» паходжанне.
Быў, вядома, аркестр – гэтым ніякі драматычны тэатр у той час было не здзівіць, бо гуказапісу ў нас тады не існавала. Але, падкрэслю, аркестр быў не абы-які, а сімфанічны. і кіраваў ім спачатку Марк Купер, родны брат славутага дырыжора Эміля Купера, які пазней з’ехаў у Амерыку.
Была нават… опера. Не верыце? Сёння ўсе ведаюць, што наш Вялікі тэатр адкрыўся ў 1933-м операй «Кармэн» на купалаўскай сцэне, бо цяперашні будынак у выглядзе шмат’яруснага торта з’явіўся толькі ў 1939 годзе. і што да гэтага пару гадоў існавала Беларуская дзяржаўная студыя оперы і балета, дзе быў пастаўлены «Залаты пеўнік» Рымскага-Корсакава. і што першы выпуск Музычнага тэхнікума ў 1928 годзе быў адзначаны пастаноўкай оперы «Фаўст» Гуно, дзе Маргарыту спявала легендарная Ларыса Александроўская. Але ж оперныя спевакі былі і ў складзе Купалаўскага тэатра! і ў 1927 годзе яго афіша папоўнілася «Русалкай» Даргамыжскага – у перакладзе на беларускую мову (я ж казала: у гэтым тэатры ўсё ідзе па-беларуску). Пазней традыцыя беларускамоўных перакладаў опернай
класікі распаўсюдзілася на ўсе даваенныя спектаклі, уключаючы «Яўгена Анегіна» Чайкоўскага.
Трэба яшчэ дадаць, што ў такой фармулёўцы: «тры тэатры ў адным» – купалаўцы не былі першапраходцамі. Прыблізна па тым жа прынцыпе будавалася згаданае вышэй Першае беларускае таварыства драмы і камедыі: у яго складзе, акрамя драматычных артыстаў, былі хор (дарэчы, пад кіраўніцтвам таго ж У. Тэраўскага), танцавальная група і аркестр народных інструментаў. Дый у самім будынку, калі ён адкрыўся, ішлі і драматычныя спектаклі, і оперы. Прычым апошнія ладзіліся не толькі шматлікімі гастралёрамі. Там змяшчалася антрэпрыза Аляксея Картавава, у трупе якой былі артысты абодвух жанраў. Цягам некалькіх гадоў тут паставілі ажно 17 опер. Увогуле ж, спалучэнне драмы/ камедыі з песнямі ды танцамі ўласціва самой прыродзе тэатра, пачынаючы ажно з разнастайных паратэатральных з’яў. Калі ж звяртацца да беларускіх рэалій, дык менавіта на гэтым сінтэзе будаваліся і творы Уршулі Радзівіл, і «Сялянка» Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, што дала старт беларускамоўнаму тэатру, і дзейнасць ігната Буйніцкага, на якую абапіраўся Фларыян Ждановіч. Калі на спеўна-танцавальна-размоўным сінтэзе заснаваны самі народныя абрады, дык і перанясенне гэтых абрадаў на сцэну (а гэтым і займаўся беларускі тэатр на пачатку ХХ стагоддзя) будзе скрозь музычна-драматычным.
і як ні круці, а менавіта Купалаўскі з усёй яго разгалінаванай «перадгісторыяй» стаў заснавальнікам не толькі нашай «драмы і камедыі», але і оперы з балетам – не як жанраў, бо тыя існавалі яшчэ пры Радзівілах з Сапегамі ды Агінскімі, а як тэатральнай трупы.
Таму няма чаго здзіўляцца, што купалаўцы і дагэтуль зберагаюць добрыя спеўна-танцавальныя традыцыі. А яшчэ захавалі ўласны аркестр – хай і не «вялікі сімфанічны» (такі папросту не змясціўся б, улічваючы памеры аркестравай ямы), але папраўдзе адметны калектыў на чале з кампазітарам Уладзімірам Кур’янам. Невыпадкова да 100-годдзя тэатра яшчэ з канца мінулага сезона там распачаўся новы праект «Музычныя вечары ў Купалаўскім». і першай такой вечарынай стаўся, зразумела, аўтарскі канцэрт Уладзіміра Кур’яна.
Увогуле, калі казаць пра міждысцыплінарныя (дакладней, міжмастацкія) сувязі гэтага тэатра, дык купалаўцы лідзіруюць і ў кіно. Прычым апошнім часам здымаюцца так часта і паспяхова, што ўжо ніводны, бадай, спектакль не ставіцца на адзін склад – абавязкова на два, каб была замена. Так, як гэта здаўна практыкуецца ў оперы і балеце (праўда, там крыху па іншых прычынах: з-за большай рызыкі захворвання і неабходнасці даваць артыстам, для падтрымкі добрай фізічнай формы, адпачынак).
Што ж да музыкі, дык праз супрацоўніцтва з Купалаўскім тэатрам прайшлі ледзь не ўсе вядучыя беларускія кампазітары. Хтосьці, як У. Кур’ян, працаваў загадчыкам музычнай часткі, іншыя пісалі музыку да тых ці іншых спектакляў. Але справа не толькі ў тым, што тэатр прыцягваў да сябе лепшыя таленты, у тым ліку музычныя. Тэатр сам даў гэтым кампазітарам вельмі многа. і шмат у чым паўплываў на тое, што ў іх творчасці ўзніклі пэўныя стылёважанравыя вектары.
Той жа У. Кур’ян удала рушыў у галіну так званага інструментальнага тэатра, дзе кампазітар вымушае музыкантаў выбудоўваць яшчэ і яркі візуальны шэраг. Чаго каштуе хаця б яго «Сеанс адначасовай ігры» для ансамбля цымбалістаў, дзе шаноўны прафесар Акадэміі музыкі Яўген Гладкоў выходзіць у ролі Астапа Бендэра. Ці «Залатая ліхаманка» для квартэта валтарністаў, якія ў абліччы золаташукальнікаў спачатку маршыруюць да «месца працы», а потым старанна «мыюць пясок» у раструбах інструментаў, трымаючы іх, бы медныя тазікі. Ды не з’явіліся б такія творы, калі б прыродныя фантазійна-рэжысёрскія схільнасці кампазітара не падсілкаваліся рэальнай тэатральнай практыкай, плённым супрацоўніцтвам з пастаноўшчыкамі і артыстамі.
Тое ж і з Сяргеем Картэсам – без перабольшання, лепшым оперным кампазітарам Беларусі, чые оперы не толькі шырока ставіліся ў замежжы, але і замаўляліся яму прэстыжным фестывалем у Швейцарыі. Бо «ўверцюрай» да іх было плённае супрацоўніцтва з драматычнымі тэатрамі і такая ж пасада загадчыка музычнай часткі ў купалаўцаў: менавіта праз гэта ў яго выпрацавалася беспамылковае драматургічнае пачуццё, уласцівае не толькі ягоным пяці операм (шостая засталася незавершанай), але і ўсёй творчасці цалкам. Шмат у чым паўплываў Купалаўскі тэатр і на цэнтральную оперную тэму ў творчасці кампазітара – вострая, складаная праблема выбару, што няўмольна паўстае перад галоўнымі героямі, незалежна ад скіраванасці самога твора да трагедыі ці камедыі. Бо менавіта гэта тэма была галоўнай для купалаўцаў у 1970-я і пазней. і вырашалася яна часцяком праз прыпавесць – той жанр, які абраў кампазітар для большасці сваіх опер.
Так што Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы рэальна стаіць ля вытокаў вельмі многага ў нашай краіне. Гэта і асобныя творчыя калектывы, што выйшлі з купалаўскіх нетраў, і разнастайныя жанрава-драматургічныя адхіленні ў іншых відах мастацтва.
Імя…
Гісторыя тэатра, яго мінулае, сучаснае і будучыня – бясконцая чарада імёнаў. Бо любы тэатр, як і кожны калектыў, – гэта найперш не памяшканне і нават не сцэнічная прастора, а людзі.
З фарміраваннем нацыянальнай акцёрскай школы і рэжысуры звязана дзейнасць Еўсцігнея Міровіча, які быў таксама яшчэ і выбітным драматургам (яго паслядоўнікам па лініі яднання тэатральных прафесій бачыцца цяперашні Дзмітрый Багаслаўскі, праўда, звязаны пакуль з Купалаўскім хіба праз сваю драматургію).
Глеб Глебаў, Барыс Платонаў, Леанід Рахленка, Лідзія Ржэцкая, Уладзімір Уладамірскі, Павел Кармунін – за кожным з гэтых і многіх іншых знаных імёнаў хаваюцца суцэльныя пласты нацыянальнага тэатральнага мастацтва.
Той жа Глеб Глебаў, да ўсяго, заснаваў цэлую купалаўскую дынастыю. Ягоная жонка Надзея таксама была артысткай гэтага тэатра, але потым працавала тэлерэжысёрам. іх зяцем у свой час стаў Валянцін Белахвосцік, якога добра памятае старэйшае пакаленне тэатралаў. Зоя Белахвосцік – яго старэйшая дачка. Яе муж Аляксандр Гарцуеў, які цяпер стаіць на чале Рэспубліканскага тэатра беларускай драматургіі, яшчэ некалькі гадоў таму таксама быў купалаўцам. іх дачка Валянціна Гарцуева, названая ў гонар свайго дзеда, сёння вядомая не толькі мноствам цэнтральных роляў на купалаўскай сцэне (тую ж Паўлінку яна калісьці, можна сказаць, атрымала ў спадчыну ад сваёй зорнай маці), але і па шматлікіх кінастужках.
А эпоха Стэфаніі Станюты! Дзяўчынкай яна была сярод тых вучаніц царкоўнапрыходскай школы, якіх вывелі сустракаць Мікалая іі. У тэатр прыйшла ў 15 гадоў – у той час, калі яшчэ і самога БДТ не было, толькі Таварыства драмы і камедыі. Сыграла больш за тры сотні роляў – і якіх! Нават якая-небудзь Баба Яга атрымлівалася ў яе каларытна хуліганістай, надзвычай прыцягальнай інтэлігенткай у пятым пакаленні.
А ў прамяністых вачах заўсёды бліскала святло.
Незабыўны след пакінула Галіна Макарава, з абліччам якой звязаны многія п’есы Андрэя Макаёнка (некаторыя, дарэчы, ён пісаў з разлікам на яе). Многія запомнілі яе мяккай, спагадлівай бабуляй. А ў даваенныя часы яна, дарэчы, была чэмпіёнкай па мотакросу і займалася іншымі не менш экстрэмальнымі відамі спорту – у дадатак да чыста жаночага рукадзелля і вышыўкі.
Суцэльная эпоха ў жыцці тэатра прайшла пад знакам Валерыя Раеўскага. і не толькі таму, што гады яго мастацкага кіравання, уключаючы далейшае знаходжанне на пасадзе галоўнага рэжысёра, ахопліваюць больш за чвэрць стагоддзя. Калі ж да гэтага дадаць проста рэжысёрскія працы – будзе ўвогуле трэць існавання тэатра! Але справа не ў лічбах і колькасці, а ў творчай важкасці самой фігуры Валерыя Мікалаевіча. Ён прыўнёс у тэатральную эстэтыку купалаўцаў жывое пульсаванне думкі, філасофскую канцэпцыйнасць, сімволіку, уласцівую прыпавесці. і ўсё гэта – у тандэме з выдатным мастаком Барысам Герлаванам, які заклаў у нас традыцыі вобразнай сцэнаграфіі, што прыйшла на змену ілюстрацыйнай.
Тыя часы – штосьці накшталт «эпохі для розуму», якая ахоплівала і іншыя тэатры, і іншых рэжысёраў: дастаткова згадаць таго ж Барыса Луцэнку, які нядаўна пакінуў нас назаўжды. Тагачасная эстэтыка аказалася настолькі моцнай і трывалай, што і ў цяперашні час многія лепшыя спектаклі, адзначаныя высокімі прэміямі, будуюцца, калі разабрацца, на ёй. Тэмы змяняюцца – выяўленчыя сродкі
застаюцца. і тое, што тыя падыходы запатрабаваны і сёння, дадаткова сведчыць пра іх невычарпальныя магчымасці. іншая справа, што нельга трымацца адно за правераныя дзейсныя прыёмы, трэба шукаць новыя.
З тымі артыстамі, якія сёння працуюць у тэатры, гэта магчыма без аніякіх праблем. Ды палову спектакляў яны ледзь не цалкам на сабе трымаюць! і ўносяць у свае ролі ўласнае прачытанне, пазначанае акцёрскай індывідуальнасцю і ранейшым сцэнічным вопытам. Бо там кожны, уключаючы маладое пакаленне, – яркая асоба.
Генадзь Аўсяннікаў – сапраўдны шляхціц з хітраватай усмешкай, непераўзыдзены інтэрпрэтатар Купалавых вершаў. Марыя Захарэвіч – прымапрыгажуня без «тэрміну даўнасці». Зінаіда Зубкова падобная да балерыны (да 70 гадоў садзілася на шпагат), і ёй падуладны любыя амплуа. Віктар Манаеў, які на сцэне добра спецыялізаваўся як прыроджаны комік, а ў радыёэфіры пранікнёна, з поўным разуменнем усіх прафесійных тонкасцей чытаў музыказнаўчыя тэксты (гэта потым дапамагло яму ў п’есе Патрыка Зюскінда «Кантрабас»), раптам прыйшоў да хрэстаматыйна вядомых трагічных роляў накшталт Караля Ліра. Вячаслаў Паўлюць працуе ў тэатры разам з сынам Паўлам, чым закладае яшчэ адну тэатральную дынастыю. Раман Падаляка ўсё больш выяўляе свае рэжысёрскія здольнасці, не баіцца брацца за складаны сучасны матэрыял. Святлана Анікей, Павел ХарланчукЮжакоў – ім падуладна абсалютна ўсё, Міхась Зуй, Дзмітрый Есяневіч, Аляксандр Казела – кожны са сваёй іскрынкай, Юльяна Міхневіч, талент якой заззяў у прыватных праектах, іван Трус, кар’ера якога склалася ў Магілёўскім тэатры дзякуючы рэжысёру Саўлюсу Варнасу, Юлія Шпілеўская, якая цудоўна выглядае і на музычных сцэнах, і ў ролі тэлевядучай… Ці можа быць столькі зорак адразу і разам? і гэта далёка не поўны спіс, бо насамрэч пералічваць трэба ўсю трупу.
Як гэтыя і многія іншыя артыстыкупалаўцы будуць творча расці далей, залежыць, у тым ліку, і ад цяперашняга мастацкага кіраўніка тэатра Мікалая Пінігіна. З яго імем у тэатры звязаны ажно дзве цалкам розныя эпохі: канца 1980-х – пачатку 1990-х і цяперашняя. Але колькі б ён ні ставіў самых розных спектакляў, яго імя даўно ўпісана залатымі літарамі ў гісторыю і гэтага тэатра, і ўсяго тэатральнага мастацтва Беларусі – за колішнюю «ідылію» (1993) паводле «Сялянкі» В. Дуніна-Марцінкевіча і «Тутэйшых» Янкі Купалы, што былі пастаўлены ў 1990 годзе.
Янкі Купалы…
Пра купалаўскія спектаклі ў тэатры, які носіць яго імя, трэба гаварыць у множным ліку. і не толькі таму, што іх было багата. П’есы ставіліся ў розных версіях, адлюстроўваючы памкненні часу, асобных рэжысёраў, раскрываючы розныя грані свайго зместу. Дух Купалы заўжды крочыў побач, лунаў і над самім будынкам, і над яго жыхарамі, гасцямі, заўсёднікамі і пры жыцці паэта, і пасля яго смерці. і асабліва пасля таго, як 21 снежня 1944 года тэатру надалі імя вялікага беларускага класіка.
«Паўлінка» і «Раскіданае гняздо» ставіліся ў гэтым будынку яшчэ ў 1917-м Таварыствам драмы і камедыі, з удзельнікаў якога, нагадаем, і стварылася першая
трупа БДТ. Дый само Таварыства пачыналася, зноў-такі, са звароту да Купалавай творчасці: у 1913 годзе Фларыян Ждановіч сабраў вакол сябе аднадумцаў і пачаў рэпеціраваць з імі «Паўлінку», паказаную ў Радашковічах. У рэпертуары БДТ гэта назва таксама была з самага пачатку існавання дзяржаўнай установы. Тэатр адкрыўся, нагадаем, 14 верасня 1920 года, а ўжо 17-га публіка глядзела «Паўлінку». Невыпадкова менавіта гэта п’еса стала сімвалам тэатра і заклала традыцыю – кожны новы сезон пачынаць з «Паўлінкі». Ды не абы-якой, а адноўленай пастаноўкі Льва Літвінава 1944 года.
Зразумела, кожнае пакаленне артыстаў уносіць туды штосьці сваё. Змяняецца і само стаўленне да некаторых герояў. Так, Адольф Быкоўскі ў савецкія часы – выключна камедыйны персанаж – ганарлівы, далёкі ад сялянскіх праблем «пан». і раптам на мяжы стагоддзяў, калі настала пераасэнсаванне гістарычнай мінуўшчыны, у выкананні Алега Гарбуза гэты герой набыў яркае трагічнае адценне, увасабляючы збяднелую шляхту, якая не знаходзіць паразумення з простым людам. «Нітачкі» такой трактоўкі цягнуліся да «Пінскай шляхты» В. ДунінаМарцінкевіча – яшчэ аднаго творчага азарэння М. Пінігіна, ажыццёўленага ў 2008 годзе. А сам рэжысёр так сказаў пра «Паўлінку» ў інтэрв’ю, дадзеным загадчыцы літаратурна-драматычнай часткі тэатра Вользе Бабковай і часопісу «Купалаўскі»: «Там і ўніяцкая гісторыя ёсць, якую ў савецкія часы ніхто не прачытаў». Дык што – перачытаем? і пераглядзім. Тым больш што напярэдадні свайго юбілею тэатр будзе рабіць «вылазкі» не толькі па замежжы, але і па краіне. У прыватнасці, тая ж «Паўлінка» будзе паказана 22 красавіка ў Магілёве.
100…
У спалучэнні адзінкі і нулёў ёсць штосьці больш глыбокае ды таямнічае, чым проста юбілей. Яно нагадвае, напрыклад, двайковую сістэму злічэння, дзе выкарыстоўваюцца толькі гэтыя дзве лічбы. А яшчэ вынік нейкага спаборніцтва: «адзін – нуль-нуль». Вось толькі на чыю карысць? Бо калі гэта спаборніцтва між учора, сёння і заўтра, дык пераможцамі павінны быць усе. Не з-за паліткарэктнасці, а таму, што ўсе гэтыя тры складнікі ўзаемазвязаныя. і на кожны з іх вялікі ўплыў аказвае сам час з усімі яго хістаннямі прыярытэтаў.
Таму колькі б ні крытыкавалі некаторыя пастаноўкі Мікалая Пінігіна, той курс на асветніцтва, што абраны ім апошнім часам, – прамое адлюстраванне цяперашняга стану грамадства. Тэатр пачынае адыгрываць ролю найперш інфарматара – як гэта робяць тыя ж СМі. Толькі рупар у яго іншы. і калі нам іншым разам не хапае больш глыбокай распрацоўкі ўзятага драматургічнага матэрыялу, калі ўзнікаюць пытанні да самога яго выбару (а гэта тычыцца ўсяго рэпертуарнага зрэзу нашага тэатральнага мастацтва), дык гэта пытанне не столькі да тэатра, колькі да нас саміх.
Напярэдадні свайго юбілею мары пра курку, што нясе залатыя яйкі, Купалаўскі разбівае ўшчэнт – ужо адной вокладкай свайго новага часопіса «Купалаўскі». Бо там змешчана простае белае яйка з надпісам «Першы» – нібы гэта адказ на вечнае пытанне, што было раней: яйка ці курка.
З гэтым словам асацыюецца і сам тэатр (асабліва, дарэчы, гэтыя сувязі ўзмацніліся пасля аднайменнай прэм’еры, хоць спектакль «Першы» зусім не пра
тое): Купалаўскі быў і павінен заставацца першым, і не толькі паводле храналогіі.
Нядаўна дырэктарстваваць тут стаў Павел Латушка, які мае багаты вопыт і ў міністэрскіх справах, і ў дыпламатычных. З яго прыходам тэатр выйшаў на прынцыпова новы ўзровень папулярызацыі сваёй дзейнасці. Узмацніліся кантакты са спонсарамі, з’явіліся новыя цікавыя праекты, уключаючы і згаданыя «Музычныя вечары», і часопіс.
Часопіс «Купалаўскі» – выданне, калі прытрымлівацца агульнапрынятай класіфікацыі СМі, карпаратыўнае. Заснаваны напярэдадні юбілейных святкаванняў, ён пачаў выходзіць і распаўсюджвацца выключна ў тэатры – эксклюзіў. Калі шукаць нейкія паралелі ў сучаснасці і штосьці падобнае ў мінулым, дык давядзецца згадаць часопіс «Партер» нашага Вялікага тэатра (раней штомесячны, за выключэннем летняга адпачынку, ён будзе цяпер выходзіць раз на два месяцы) і колішнюю газету «Арлекин», якая на пэўным этапе стала часопісам. Яна выходзіла на мяжы 1990–2000-х гадоў творчымі намаганнямі знанага тэатральнага крытыка Людмілы Грамыка і дызайнера Андрэя Ганчарова. Ахоплівала, па магчымасці, самыя разнастайныя тэатральныя падзеі Беларусі і распаўсюджвалася па ўсіх сталічных тэатрах.
Першы нумар часопіса «Купалаўскі» змяшчае цікавыя інтэрв’ю з дзеячамі тэатра, матэрыялы пра новыя спектаклі, дае багаты гістарычны разгорт за мінулае стагоддзе з выкарыстаннем архіўных сведчанняў, афіш, фотаздымкаў. Ці ведалі вы, напрыклад, што ў пачатку ХХ стагоддзя «ў памяшканні былога Купецкага клуба на плошчы Свабоды размясціўся інтымны камерны тэатр, які збіраў поўныя залы»? Так што цяперашняя Камерная сцэна мае сваім папярэднікам не толькі залу былога кінатэатра насупраць, дзе круцілі пераважна дакументальныя стужкі. А калі так, дык чаму б не развіваць тую «камернасць» яшчэ больш шырока і эксперыментальна?
Прыклад у гэтым даюць, як ні дзіўна, некаторыя апошнія прэс-канферэнцыі
тэатра. Дырэктар Павел Латушка, расказваючы пра цікавосткі юбілейнага сезона і прэзентуючы часопіс, не баіцца выйсці да журналістаў у кухонным фартуху і частаваць гасцей яечняй. На іншай сустрэчы, прысвечанай прэм’еры спектакля «Першы», знакамітая Тамара Міронава, якую можна ўбачыць не толькі на сцэне, але і ў безлічы расійскіх серыялаў, пераўвасабляецца ў… нянечку дзіцячага сада. Раздае журналістам слінючкі, дапамагае іх завязаць, калі ў каго не атрымліваецца, потым ставіць перад кожным талерку з запяканкай – і спагадліва сочыць, каб з’едзена было ўсё да апошняй дробкі. Дык што гэта, калі не камерны тэатр новага фармату? і няўжо тэатр не пойдзе далей, каб выносіць штосьці падобнае на публіку?
Можна згадаць і вераснёўскі Тэатральны пікнік у Аляксандраўскім скверы. Надвор’е тады, канешне, вельмі перашкодзіла, але самі ідэі інтэрактыву на вольным паветры так і прагнуць выліцца ў незвычайны вулічны спектакльдзейства.
Як бы там ні было, а ў тэатра – вялікія перспектывы. іх у поўнай меры ацанілі аматары багатых відовішчаў. Бо што ні спектакль – карцінка ўражвае. Мастаксцэнограф Кацярына Шымановіч, падобна на тое, пачала ў тэатры «эпоху для вока». Дык якая эра наступная?..