эфектыўная камунікацыя ў міжнароднай прасторы
наталля ПатаПава. эфектыўная камунікацыя ў міжнароднай прасторы. Публікацыя прысвечана пытанню дасягнення разумення або эфектыўнай камунікацыі паміж носьбітамі розных культур і моў. Аўтар акцэнтуе ўвагу на тым, што ва ўмовах міжкультурнай камунікацыі як дыялогу культур прагназаванне лінгвакультурнай інтэрферэнцыі, якая можа паўстаць у працэсе камунікацыі паміж прадстаўнікамі розных моў і культур, накіравана на фарміраванне ўменняў адэкватна вербальна і невербальна рэагаваць на сітуацыю зносін. Гэта патрабуе ў цэлым фарміравання лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі ў аспекце засваення лінгвакультуралагічных ведаў, уменняў і навыкаў у розных сферах камунікацыі. ключавыя словы: міжкультурная камунікацыя, дыялог культур, мова, лінгвакультурная інтэрферэнцыя. Natallia PATAPAVA. Effective communication in international space. The article focuses on ways of achieving understanding or effective communication between people of different cultures and languages. The author emphasizes that in the context of intercultural communication as a dialogue of cultures, the prediction of linguistic and cultural interference, which can arise in the process of communication between representatives of different languages and cultures, is aimed at forming the skills to respond adequately verbally and non-verbally to the situation of communication. This requires developing linguistic and cultural competences in terms of acquiring linguistic and cultural knowledge, skills and abilities in various areas of communication. Keywords: intercultural communication, dialogue of cultures, language, linguistic and cultural interference.
Навукова-тэхнічны прагрэс і павышаная цікавасць да культур іншых краін адкрываюць усё новыя магчымасці, віды і формы зносін, галоўнай умовай эфектыўнасці якіх з’яўляецца паразуменне, дыялог культур, памяркоўнасць і павага да культуры партнёраў па камунікацыі. Усё гэта разам узятае і прывяло да асабліва пільнай увагі да пытання міжкультурных зносін.
Каб зразумець сутнасць паняцця «канфлікт культур», варта ўдумацца ў беларускае слова «замежны». Яго ўнутраная форма абсалютна празрыстая: за межамі сваёй краіны. Родная, не з іншых краін, культура аб’ядноўвае людзей і адначасова аддзяляе іх ад іншых, чужых культур. інакш кажучы, родная культура – гэта і шчыт, які ахоўвае нацыянальную своеасаблівасць народа, і плот, які адгароджвае ад іншых народаў і культур.
У якасці галіны навукі аб мове, непасрэдна звязанай з вывучэннем культуры, апошнім часам усё большае пашырэнне атрымлівае лінгвакультуралогія.
Перашкоды, якія ўзнікаюць у міжкультурнай камунікацыі, адбываюцца часцей за ўсё не толькі з-за скажэнняў фанетычнага, граматычнага або лексічнага боку замежнай мовы, хоць лексіка з’яўляецца адной з найважнейшых формаў адлюстравання этнакультурнай спецыфікі светабачання. Нярэдка розныя дыскурсіўныя і сацыякультурныя з’явы ў этнакультурах выклікаюць лінгвакультурную інтэрферэнцыю (непаразуменні, перашкоды, збоі) у міжкультурнай камунікацыі, якую можна пераадолець пры мэтанакіраваным вывучэнні камунікатыўных паводзін і фонавых ведаў прадстаўнікоў іншай культуры.
Для сучаснай лінгвадыдактыкі вывучэнне лінгвакультурнай інтэрферэн
цыі бачыцца значным у сувязі з інтэнсіфікацыяй прафесійнай дзейнасці спецыялістаў рознага профілю ў цесным кантакце з замежнымі калегамі.
Пашырэнне міжнародных кантактаў, інтэрнацыяналізацыя ўсіх сфер жыцця, дзякуючы ўваходжанню нашай краіны ў еўрапейскую сацыякультурную і адукацыйную прастору, запатрабавалі прымянення лінгвакультуралагічнага падыходу да даследавання інтэрферэнцыі. З’яўляючыся вынікам дыялогу культур, лінгвакультурная інтэрферэнцыя ўзнікае тады, калі кожны ўдзельнік камунікацыі вядзе яе на базе ўласнай культуры з выкарыстаннем агульнай мовы зносін.
Можна вылучыць некалькі фактараў, якія спрыяюць узнікненню лінгвакультурнай інтэрферэнцыі: 1) нацыянальная своеасаблівасць народаў і іх культур; 2) культурныя адрозненні камунікантаў з прычыны іх прыналежнасці да розных нацыянальных культур; 3) няпоўная агульнасць моўнай свядомасці камунікантаў, пры якой чужая культура ўспрымаецца як «адхіленне ад нормы», пры гэтым натуральным чынам нормай лічацца вобразы сваёй культуры, а чужая культура спасцігаецца шляхам прывядзення чужых вобразаў свядомасці да вобразаў сваёй культуры [1, c. 18].
Спецыфіка зносін пры выкарыстанні канкрэтнай нацыянальнай мовы складаецца са спецыфікі пабудовы маўленчага ланцуга, што ажыццяўляецца па граматычных правілах гэтай мовы, і са спецыфікі вобразаў свядомасці, якія адлюстроўваюць прадметы канкрэтнай нацыянальнай культуры.
Такім чынам, для дасягнення ўзаемаразумення неабходна, каб камуніканты валодалі агульнасцю ведаў аб выкарыстоўваемай мове (і агульнасцю навыкаў маўленчых зносін), а таксама агульнасцю ведаў аб свеце ў форме вобразаў свядомасці. Прагназаванне лінгвакультурнай інтэрферэнцыі накіравана на стварэнне ўмоў для такога ўзаемадзеяння культур, пры якім узнікае іх гарманічны дыялог, што прадугледжвае раўнапраўе ўдзельнікаў, талерантнасць, згоду, гармонію, паразуменне, збліжэнне, яднанне, баланс, узаемазапазычанні. Асновай такога дыялогу з’яўляецца стаўленне да культуры як да «раўнапраўнай, раўнацэннай пры ўсіх яе адрозненнях і цікавай, патрэбнай, жаданай менавіта ў яе непадобнасці, у яе ўнікальнасці» [2, с. 213].
На базе камунікатыўнай функцыі той ці іншай мовы ў ходзе зносін прадстаўнікоў розных культур іх удзельнікам неабходна ведаць і ўлічваць і сістэму каштоўнасцей носьбітаў гэтых культур, і сістэму каштоўнасцей, якія адлюстроўваюцца адной мовай. Для гэтага неабходна як усведамленне ўласнай культурнай прыналежнасці, так і культуралагічнае апісанне лексікі той ці іншай мовы.
Вырашыць дадзеную задачу магчыма на аснове лінгвакультуралогіі. Як комплексная навука яна найбольш ярка адлюстроўвае ўзаемасувязь мовы і культуры, пры гэтым адзінкай апісання будзе лінгвакультурэма, што ўключае ў сябе сегменты не толькі моўнага значэння, але і пазамоўнага культурнага сэнсу. Ва ўмовах міжкультурнай камунікацыі як дыялогу культур прагназаванне лінгвакультурнай інтэрферэнцыі накіравана на фарміраванне ўменняў адэкватна вербальна і невербальна рэагаваць на сітуацыю зносін, што прадугледжвае ў цэлым фарміраванне лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі ў аспекце засваення лінгвакультуралагічных ведаў, уменняў і навыкаў у сферах камунікацыі, што вывучаюцца.
Для таго каб пазбегнуць неразумення і магчымага з гэтай прычыны канфлікту культур, ад кожнага ўдзельніка міжкультурнай камунікацыі патрабуецца пэўная трансфармацыя свайго светабачання, светаўспрымання. «Для дасягнення паразумення ў ходзе міжкультурнай камунікацыі ад суб’ектаў патрабуецца пэўная актыўная і свядомая трансфармацыя лінгвакультурнай ідэнтычнасці, якая дазваляе асобе аднавіць унутраную раўнавагу праз пошук адпаведнасці вобраза свету асяродку, які змяніўся, і вызначэнне ўласнай ролі ў змененым камунікатыўным кантэксце і тым самым захоўванне сваёй цэласнасці» [3, c. 65].
З прыведзенага меркавання вынікае, што пераўтварэнне моўнай карціны свету ўдзельніка міжкультурнай камунікацыі неабходна не толькі для таго, каб пазбегнуць неразумення і канфліктаў, але і ў мэтах захавання цэласнасці яго моўнай асобы.
Як адбываецца гэта пераўтварэнне, гэтая трансфармацыя моўнай карціны свету? Ці сапраўды мова прымушае чалавека глядзець на свет па-свойму? Напрыклад, там, дзе беларускі чалавек бачыць два колеры – «сіні і блакітны», англамоўны чалавек бачыць толькі адзін «сіні». Пры гэтым англійскае «blue» ахоплівае больш шырокі спектр колеру, чым беларускае «сіні». Гэта – «sky-blue» (нябесна-сіні), «pale-blue» (блакітны), «dark-blue» (цёмна-сіні), «cornflower blue» (валошкавы), «steel blue» (стальны сіні). Дзе беларус бачыць толькі адзін прадмет – «рука», англічанін бачыць два – «hand» (рука) і «arm» (рука).
Зразумела, кожная мова здольна адлюстроўваць рэчаіснасць, і калі трэба сказаць «блакітны» па-англійску, то мы скажам «sky-blue» або «pale-blue». Калі нам спатрэбіцца сказаць па-беларуску слова «hand», то акрамя слова «рука» мы можам выкарыстоўваць і слова «далонь» [4].
Што ж тычыцца спецыяльных навуковых (матэматычных) тэкстаў, то ці зможа беларускамоўны чалавек адчуць розніцу паміж дзеясловамі «to compute» і «to calculate», калі ў беларускім варыянце перакладу прапануецца толькі адзін дзеяслоў «вылічыць»; паміж «pair» і «couple», калі ў беларускай – толькі «пара»; паміж «kite» і «deltoid», калі ў беларускай – толькі «ромб»; паміж «ray» і «beam», калі ў беларускай ёсць толькі «прамень»? і наадварот, там, дзе англічанін бачыць толькі адзін прадмет, беларускамоўны чалавек бачыць два: англ. «compass» – «компас» і «цыркуль»; англ. «table» – бел. «стол», «табліца» (мат.); англ. «ruler» – бел. «кіраўнік», «лінейка» (мат.); англ. «edge» – бел. «край», «перавага», «рабро» (мат.); англ. «even» – бел. «роўны», «цотны» (мат.); англ. «power» – бел. «улада», «магутнасць», «ступень» (мат.) і г. д.
Відавочна, што любая мова ў стане пазначыць прынцыпова любое паняцце – гаворка ідзе толькі аб розных спосабах такога абазначэння. З таго, што беларускае слова «вылічыць» па значэнні менш дыферэнцыравана, чым англійскія «calculate» і «compute», не варта заключаць, што сродкамі беларускай мовы немагчыма пазначыць розніцу паміж «вылічыць пры дапамозе калькулятара» або «пры дапамозе камп’ютара», роўна як і з таго факта, што англійскае «letter» з’яўляецца семантычна недыферэнцыраваным у параўнанні з беларускім «ліст» і «літара», нельга зрабіць выснову, што англічане не бачаць розніцы паміж гэтымі словамі. Маецца на ўвазе іншае, а менавіта тое, што адна мова дае магчымасць не выказваць розніцы паміж пэўнымі паняццямі, у той час як іншая змушае тых, хто карыстаецца ёю, абавязкова выказаць гэтую розніцу.
Так, у беларускай мове ў выпадку неабходнасці ўдакладніць значэнне слова звяртаюцца да дапамогі спецыяльных слоў. Наяўнасць недыферэнцыраванага семантычна слова, напрыклад, «прамень» дае магчымасць не ўдакладняць у кожным асобным выпадку розніцу паміж «beam» і «ray», у той час як англійская мова як бы змушае таго, хто гаворыць, кожны раз удакладняць гэтую розніцу. Таксама сродкамі англійскай мовы, у тых выпадках, дзе гэта неабходна, можна ўдакладніць розніцу паміж «самалётам» – «plane» і «плоскасцю» – «plane», паміж «квадратам» – «square» і «плошчай» – «square».
На думку Эдварда Сепіра, наяўнасць або адсутнасць пэўных канцэптаў (і іх пазначэнняў у мове), якія рэпрэзентуюць нейкія аб’екты або з’явы, звязана з тым, наколькі важныя для людзей тыя ці іншыя аспекты рэальнасці [5].
У тых краінах, дзе ў мовах не існуе дэталёвай тэрміналагічнай дыферэнцыяцыі нейкіх аспектаў рэальнасці, людзі не змогуць у працэсе сваёй камунікацыі пазначаць і адрозніваць асаблівасці гэтых аспектаў. Больш за тое, яны не будуць нават звяртаць увагу на такія асаблівасці і вылучаць іх адрозненні. З чаго, аднак, не вынікае, што прадстаўнікі дадзеных культур не ў стане ўспрыняць гэтыя адрозненні. Яны цалкам могуць гэта зрабіць, калі
прапанаваць ім іншую канцэптуалізацыю рэальнасці, увёўшы ў іх лексікон новыя словы, і, такім чынам, пазбегнуць культурнай інтэрферэнцыі. Бо вызначальная прычына яе ўзнікнення – несупадзенне карцін свету, таму што моўная карціна свету выступае правадніком і кантэкстам камунікацыі асобы і з’яўляецца асновай асобаснай самаідэнтыфікацыі, шмат у чым залежыць ад таго, якім чынам лінгвакультура сістэматызуе аб’екты і якое месца яны займаюць у існуючай сістэме прадметных значэнняў. Пры гэтым адбываецца не падмена адной карціны свету іншай, а сумяшчэнне роднай і той, што зноў асвойваецца, а таксама пашырэнне гарызонтаў свядомасці. Карціны свету, у тым ліку і моўныя, не проста сумяшчаюцца, але і накладваюцца, аказваючы ўзаемны ўплыў адна на адну, гэта значыць становяцца галоўнай крыніцай лінгвакультурнай інтэрферэнцыі.
Магчымасць паразумення паміж носьбітамі розных культур і моў тоіцца ў агульнасці ментальных працэсаў апрацоўкі і прысваення інфармацыі чалавечай свядомасцю, пры гэтым «псіхічная, быційная і моўная свядомасць становяцца непадзельнымі. Свядомасць адлюстроўвае прадметы і з’явы ў ментальных вобразах і дае ім моўную намінацыю, ствараючы канцэпты як сплаў паняццяў, вобразаў і каштоўнасцей» [6, с. 78].
З усяго вышэйсказанага можна зрабіць выснову: для паспяховых зносін або камунікацыі на замежнай мове неабходна ведаць культуру, якую дадзеная мова адлюстроўвае, каб не дапусціць лінгвакультурнай інтэрферэнцыі (умяшання) роднай мовы і, у выніку, пазбегнуць канфлікту культур.
Гэта ясна паказвае на непадзельнасць навучання мове і міжкультурным зносінам на ўзроўні вышэйшай школы з мэтай развіцця і ўдасканалення навыкаў міжкультурных зносін на прафесійным узроўні, а таксама для дасягнення эфектыўнай камунікацыі ў міжнароднай прасторы.