луцэвічы і луцкевічы: драма жыцця і творчасці
алена бармоціна. луцэвічы і луцкевічы: драма жыцця і творчасці. У артыкуле разглядаюцца жыццёвыя повязі і творчае супрацоўніцтва класіка беларускай літаратуры Янкі Купалы і яго паплечнікаў – вядомых беларускіх грамадскіх і палітычных дзеячаў івана і Антона Луцкевічаў. Аўтар засяроджвае ўвагу на сумеснай працы паэта і братоў Луцкевічаў у Вільні, уплыве апошніх на творчасць Песняра, а таксама на сустрэчах, якія пакінулі найбольш прыкметны след у лёсе гэтых людзей. ключавыя словы: Луцэвічы і Луцкевічы, беларускі народ, заснавальнікі беларускай дзяржаўнасці, Янка Купала, Дзяржаўны літаратурны музей Янкі Купалы. Alena BARMOTSINA. Lutsevich and Lutskevich: The drama of life and work. The article examines the relations and creative cooperation of the classic of Belarusian literature Yanka Kupala and his associates - famous Belarusian public and political figures Ivan and Anton Lutskevich. The author explores the joint work of the poet and the Lutskevich brothers in Vilna, the influence of the latter on the work of Yanka Kupala and also the meetings that left the most noticeable mark on the fate of these people. Keywords: Lutsevich and Lutskevich, Belarusian people, founders of the Belarusian statehood, Yanka Kupala, Yanka Kupala State Literary Museum.
Народны пісьменнік Беларусі іван Шамякін у прадмове да кнігі Алега Лойкі «Янка Купала» адзначаў, што выйшла даследаванне, напісанае «гарачым сэрцам чалавека, улюбёнага ў творчасць Купалы» [1, с. 5]. На жаль, і праз амаль 40 гадоў не з’явіліся такія ж кнігі пра сяброў і паплечнікаў Песняра – пра братоў івана і Антона Луцкевічаў. Надзею, што падобнае выданне ўсё ж можа пабачыць свет, дала выстава «У народ і край свой толькі веру», што праходзіла летась у Дзяржаўным літаратурным музеі Янкі Купалы.
Упершыню праз малавядомыя дакументы, фотаздымкі і артэфакты з
некалькіх музеяў і прыватных калекцый быў адлюстраваны шлях старэйшага з братоў – івана як прыклад самаахвярнага служэння сваёй Радзіме. Сабраныя ім знакамітыя слуцкія паясы, рыцарскія даспехі і іншыя рарытэты сталі асновай заснаванага ў 1921 годзе славутага Віленскага беларускага гісторыка-этнаграфічнага музея імя івана Луцкевіча. Яго фонды пасля расфарміравання ў пасляваенны час склалі частку многіх музейных калекцый Беларусі і Літвы.
Выстава стала значнай падзеяй у культурным жыцці краіны. Як нішто іншае яна дала магчымасць рэтраспектыўна паглядзець «на пачатак усіх пачаткаў» у гістарычным лёсе беларускага народа ў ХХ стагоддзі. Прычым не толькі праз прызму развіцця нашай літаратуры, навукі ці нават грамадскага ладу, але і больш комплексна, сістэмна, з улікам драмы асабістага жыцця заснавальнікаў нашай дзяржаўнасці.
Але ёсць яшчэ шмат пытанняў аб тым, што стала лёсавызначальным у жыцці, грамадскай і творчай дзейнасці івана і Антона Луцкевічаў. На жаль, да гэтага часу многа невядомага і пра стасункі народнага паэта Янкі Купалы з братамі Луцкевічамі. і гэта
нягледзячы на тое, што ёсць грунтоўныя даследаванні ў Беларусі, Літве, Польшчы, Украіне і Расіі. Асноўныя публікацыі па названай праблеме прадстаўлены ў сучасных беларускіх энцыклапедыях, а таксама ў працах М. Біча, А. Каўкі, У. Конана, Г. Каханоўскага, А. Сідарэвіча, Я. Янушкевіча, М. Тычыны і інш. [2; 3; 4; 5].
Сёння з улікам публікацый за межамі нашай краіны нам сталі больш вядомымі гістарычныя постаці асобных заснавальнікаў беларускай дзяржаўнасці, пра якіх раней, кажучы словамі Янкі Купалы, не заўсёды была магчымасць «уголас разважаць». Таму, верагодна, не толькі ў Песняра ёсць асаблівасці біяграфіі, якія трэба шукаць у вершах і іншых творах, напісаных у складаных абставінах жыцця. Напрыклад, для Я. Купалы найбольш драматычнымі былі 1902: амаль адначасова памерлі бацька, брат і дзве малодшыя сястры, а потым 1917, 1930-я і 1941–1942 гады, якія значна паўплывалі на яго творчасць і жыццё.
Для братоў Луцкевічаў самым трагічным стаў 1903 год, а потым і грамадскія калізіі 1905–1906 гадоў, калі пасля арыштаў яны вымушана перайшлі на нелегальнае становішча. Далей была Першая сусветная вайна, рэвалюцыі, хвароба і смерць у 1919 годзе івана Луцкевіча...
Сустрэчы з братамі Луцкевічамі сталі значнымі і нават лёсавызначальнымі ў жыцці будучага Песняра. Першая з іх, верагодна, адбылася ў 1904 годзе. Як вядома, ёсць і іншыя версіі, што склаліся ў савецкія часы, калі цэнзура або не дазваляла ўзгадваць імёны братоў Луцкевічаў, або «выкашвала згадкі пра… Яна і Антона» [4, с. 288; 6, с. 305]. і сучасныя даследчыкі амаль не ўпамінаюць Луцкевічаў у сваіх працах пра Я. Купалу. Напрыклад, некаторыя аўтары пішуць, што найбольшы ўплыў на маладога івана Луцэвіча, дзякуючы якому ён стаў Янкам Купалам, зрабілі два чалавекі: Зыгмунт Чаховіч і Браніслаў Эпімах-Шыпіла.
Сам Янка Купала згадваў і многіх іншых сваіх настаўнікаў, уключаючы У. Самойлу і Ядвігіна Ш. – яны «ўсяляк заахвочвалі мяне ў маім пісанні». Тым
не менш, як прызнаваўся паэт, штуршок да творчасці яму далі «не людзі, а кнігі. Яны, кнігі, разбудзілі ва мне фантазію, стварыўшы пастаянную калізію паміж гэтай фантазіяй і рэчаіснасцю. Але больш за ўсё, я думаю, паўплывалі на мяне – гэта беларускія народныя казкі, чутыя мною ў дзяцінстве» [7, с. 270].
і ўсё ж нельга забываць і пра ролю, якую адыгралі ў лёсе маладых Луцэвіча і Луцкевічаў іх бацькі. Дакладна вядома, напрыклад, што Дамінік Ануфрыевіч Луцэвіч актыўнасць сына ў «навуках» стымуляваў не толькі «добрым словам», але ў некаторых выпадках і «пугай». Так жа часцяком «дзейнічалі» ў адносінах да будучых вучоных і пісьменнікаў Луцкевічаў і іх бацькі [6, с. 11]. Дададзім да гэтага, што ў Прудзішчах, Селішчы і іншых месцах, дзе Я. Купала жыў у дзяцінстве, яго «першымі настаўнікамі, хутчэй, натхняльнікамі ў адносінах... паэтычнай творчасці» былі простыя людзі – рабочыя, што служылі ў бацькоў ці працавалі недалёка ад іх. Настаўнікамі былі і так званыя дарэктары, якія вучылі пісаць па-польску. Таму першыя вершы былі напісаны паэтам па-польску, але «неўзабаве пачаў і па-беларуску» пісаць [7, с. 270–271].
Думкі і ўспаміны Я. Купалы далі магчымасць вядомаму даследчыку літаратуры М. Тычыну зрабіць выснову, што «беларускасць, беларушчына прарасталі ў душы Янкі Купалы з ранняга дзяцінства як нешта глыбіннае, родавае, як голас крыві. Чужыя ўплывы, вядома, былі таксама моцнымі… Аднак у аснове ўсяго была генная памяць, архаічная беларуская ментальнасць» [5, с. 22]. Аб гэтым сам Янка Купала пісаў у вершы «Мая навука»:
Ад самай красы маіх дзён невясёлых Настаўнікам быў беларускі абшар; Усходы палеткаў і гоманы ў сёлах Навуку сваю мне прыносілі ў дар [8, с. 67].
Амаль тое ж можна сказаць і пра братоў Луцкевічаў. У пострэформеннай Расіі, дзе новае сацыяльнае становішча людзей актыўна рухала іх па краіне, «беларускі абшар» станавіўся для іх настаўнікам жыцця. Пры гэтым быццам пашыралася геаграфія сацыяльнага, эканамічнага і палітычнага «абшару», дзе ўсё больш значнае месца займалі партовыя гарады і вузлавыя чыгуначныя станцыі. Усё гэта мела лёсавызначальныя наступствы для многіх беларускіх мяшчан, сялян, а таксама шляхціцаў, якія шукалі шчасце сабе і дзецям не толькі ў сталіцы імперыі, але і ў Рызе, Адэсе, Варшаве, Вільні, Мінску. Да такіх, напрыклад, належалі бацькі і сваякі братоў Луцкевічаў (вучыліся ў Шаўлях, Лібаве, Мінску, потым у Санкт-Пецярбургу), а таксама Б. Эпімах-Шыпіла (вучыўся ў Рызе, потым у Санкт-Пецярбургу), браты Лоскія (Рыга, Віцебск, Полацк) і інш. Для іх «беларускі абшар» пашыраў свае геаграфічныя межы «ад мора да мора», а ў працэсе адукацыі ўсё больш важную ролю адыгрывалі кнігі і дасведчаныя людзі.
У пачатку 1890-х гадоў моладзь уваходзіла ў розныя рэвалюцыйныя групы. Па сведчанні беларускага настаўніка, нарадавольца, а потым вядомага вучонага этнографа А. Багдановіча, толькі ў Мінску было каля 400–500 чалавек, якія спачувальна ставіліся да ідэй народнікаў [9, с. 224]. Значная частка іх працавала на чыгунцы, куды таксама ўладкаваўся адстаўны афіцэр іван Луцкевіч – бацька будучых рэвалюцыянераў івана іванавіча і Антона іванавіча Луцкевічаў. Адным з першых пра іх бацьку ў Беларусі напісаў Г. Каханоўскі ў пачатку 1990-х: «Пра яго (капітана-героя Севастопальскай абароны Яна Луцкевіча) ніхто ніколі ні словам не абмовіўся. …А ён энцыклапедыі нашай варты» [10, с. 16].
Даследчык Я. Янушкевіч адзначае, што ўспамінамі афіцэра Я. Луцкевіча, узнагароджанага некалькімі баявымі ордэнамі за подзвігі падчас Крымскай вайны, заслухоўваліся «не толькі сыны Ян і Антон… але і маладзенькі Максім Багдановіч». (Знойдзеныя архіўныя матэрыялы даюць магчымасць амаль па днях аднавіць удзел беларуса ў гераічнай абароне Севастопаля [4, с. 289].) Дарэчы, не толькі на аснове архіўных фондаў аўтар згадвае іншых дзяцей Яна Луцкевіча – Стэфана (будучага доктора, які ў 1930-я гады ратаваў жыццё Янку Купалу) і Эмілію (прабабку спевака Данчыка), але і прыводзіць сямейныя легенды, у тым ліку пра Янку Купалу [4, с. 290, 292].
Сёння больш поўна аб стасунках паміж сем’ямі Луцкевічаў і Луцэвічаў можна дазнацца з кнігі, якую напісалі ўнукі-праўнукі Эміліі Луцкевіч [11]. Пра гэтыя адносіны ў першыя дзесяцігоддзі ХХ стагоддзя цікавыя ўспаміны засталіся ў дачкі Альберта Паўловіча (сябра Янкі Купалы) Тамары: «Да 1915 года беларускія пісьменнікі жылі пераважна не ў Мінску, таму, прыязджаючы сюды, заходзілі да нас. Не раз гасцяваў у нас і прафесар Браніслаў Шыпіла… Ніколі не мінаў нашай хаты ў свае прыезды ў Мінск і Янка Купала… У дваццатыя гады ён асабліва часта ў нашай хаце бываў… заўсёды заходзіў з шумам, весялосцю, перадаючы свой настрой прысутным. Аднак мог тут жа рэзка змяніцца ў настроі. Бывалі выпадкі, калі, чытаючы верш, які даставаў з унутранай кішэні пінжака, раптам перапыняўся і, ціха, напаўшэптам сказаўшы «зараз», сігаў у бацькаў кабінет, садзіўся за пісьмовы
стол і нешта дапісваў. А пасля вяртаўся, каб прачытаць напісанае. А часам, закончыўшы чытанне верша і схаваўшы лісток у кішэню, усаджваў мяне за піяніна і прасіў сыграць што-небудзь сур’ёзнае…» [12, с. 122].
Сярод гасцей Альберта Паўловіча не раз бывалі (да пачатку 1920-х гадоў) і браты Луцкевічы. Трэба адзначыць, што іх актыўная дзейнасць у рэдакцыі «Нашай нівы» і творчая праца былі ў аснове таго поспеху, якога здолела дасягнуць газета ў справе распаўсюджвання беларускай нацыянальнай свядомасці. Арганізацыйнае станаўленне «Нашай нівы» праходзіла ў тры этапы: у 1906– 1908 гадах (у рэдакцыі працавалі фактычна толькі А. Уласаў і браты Луцкевічы), у 1909–1912 гадах (прыход у газету «новай хвалі» беларускай інтэлігенцыі, што выхоўвалася на ідэях «Нашай нівы», у т. л. і Я. Купалы) і ў 1912–1915 гадах (кіраўніцтва выданнем перайшло да Я. Купалы і яго паплечнікаў). «Наша ніва» здолела прыцягнуць шмат таленавітых творцаў і публіцыстаў: акрамя самога Я. Купалы, яшчэ і Я. Коласа, З. Бядулю, С. Палуяна, В. Ластоўскага і інш. [13, с. 140].
З архіўных матэрыялаў вынікае, што А. Луцкевіч дапамагаў Я. Купалу «ў працы над часопісам «Рунь» і ў іншых творчых задумках. Прыход бальшавікоў абарваў іх кантакты» [3, с. 32]. Заняты ў гімназіі, у Беларускім нацыянальным камітэце і ў друку, А. Луцкевіч разумеў: у гісторыі Беларусі пачынаецца новая паласа, і ў самым канцы 1920 года вырашыў падвесці вынікі папярэдняга перыяду развіцця нацыянальнай літаратуры. У артыкуле «Пуцяводныя ідэі беларускай літаратуры» ён, у прыватнасці, адзначаў: «Асабліва ярка вырэзваецца па фоне сучаснай беларускай літаратуры Янка Купала, як нацыянальны прарок у шырокім разуменьні гэтага слова. Сілай свайго таленту ён так жыва, так праўдзіва і так па-мастацку малюе поўню нашага нацыянальнага жыцьця ва ўсіх яго мінулых і сучасных праявах» [14, с. 26–27]. Працяг тэмы «Купала як прарок» мы сустракаем і ў іншых яго артыкулах. Антон Луцкевіч піша пра
Песняра як пра найвялікшага беларускага волата слова.
Паводле адной з легенд, Я. Купала перадаў А. Луцкевічу ў астрог кажух, у якім, магчыма, апошняга і напаткала смерць у ледзяной саратаўскай глушы. Самому Купалу таксама выпаў незайздросны лёс. «Хто ведае, – пісаў вядомы даследчык беларускай літаратуры М.і. Мушынскі, – можа крыўда ўладу маючых якраз і адгукнулася паэту ў трагічны дзень 28 чэрвеня 1942 г. на лесвічным пралёце гасцініцы „Москва“?» [15, с. 107].
Калісьці ў Мінску, на беразе Свіслачы, дамы сем’яў Луцэвічаў і Луцкевічаў знаходзіліся побач. Адной мэце – служэнню беларускаму народу – яны прысвяцілі ўсё сваё жыццё. Таму, здаецца, праявай вышэйшай справядлівасці стаў памятны знак – вялікі камень на колішняй сядзібе Луцкевічаў (недалёка ад велічнага помніка Песняру), устаноўлены ў парку Янкі Купалы ў час адкрыцця згаданай вышэй выставы.