Таццяна ПаДаЛЯк. ян скрыган: імгненні жыцця і філасофія часу
удк 821.161.3.09«19»(092) скрыган я. таццяна Падаляк. ян скрыган: імгненні жыцця і філасофія часу. у артыкуле даследуецца складаны жыццёвы і творчы шлях беларускага пісьменніка і публіцыста Яна скрыгана – аднаго з пачынальнікаў жанру нарыса ў нацыянальнай літаратуры. адметны «ювелір слова», спецыяліст у галіне літаратурнага майстэрства, ён глыбока даследаваў культуру мовы, якую атаясамліваў з канцэпцыяй «праўда мовы». удакладняецца роля нашчадкаў у захаванні і аднаўленні творчай спадчыны пісьменніка. ключавыя словы: пісьменнік, газета, нарыс, літаратурнае аб’яднанне «Маладняк», мемуарыстыка, літаратурная спадчына, гістарычная каштоўнасць. Tatsiana PADALIAK. Yan Skrygan: Moments of life and philosophy of time. The article examines the thorny path of life and work of Belarusian writer and publicist Yan Skrygan, one of the founders of the genre‘essay’in national literature. An outstanding ‘jeweler of the word’, he stepped on the literary scene to deeply investigate the culture of the language that he called ‘the truth of language’. The article specifies the role of descendants in the preservation and restoration of the writer’s creative heritage. Keywords: writer, newspaper, essay, Maladnyak literature association, memoirs, literary heritage, historical value.
Ян Скрыган быў перакананы: «Чалавек заўсёды Бог. Але тады, калі ён падобны на самога сябе». Прайшоўшы праз усе жорсткiя, пякельныя кругi жыццёвых выпрабаванняў (невыпадкова адна з кнiг называецца «Кругi»), ён не страціў сябе. Якія б цяжкія ні былі абставіны, па-фiласофску мудра да іх ставiўся, ва ўсiм імкнуўся бачыць толькi добрае. і свята верыў у тое, што добрых людзей нашмат больш, чым кепскіх. Параўноўваў благіх людзей з «памылкамі друку» – якая сакавітая, смачная літаратурная метафара!..
«Вызначаецца сваёй самабытнай мастацкасцю»
Сёлета адзначаецца 115-годдзе з дня нараджэння выдатнага беларускага пісьменніка. Ян Скрыган нарадзіўся 16 лістапада 1905 года ў вёсцы Труханавiчы Слуцкага павета (цяпер гэта Капыльскі раён). Пачатковую адукацыю атрымаў у мясцовай царкоўнапрыходскай школе, потым вучыўся ў Слуцку ў Беларускай гімназіі і сельскагаспадарчым тэхнiкуме. Але з 4-га курса Янка Скрыган пакiнуў яго: юнак, захоплены лiтаратурай, вырашыў менавiта ёй прысвяцiць усё жыццё.
З 1924 года працаваў у слуцкай акруговай газеце «Вясковы будаўнік». ён паслаў туды свае вершы і неўзабаве атрымаў запрашэнне з’явіцца ў рэдакцыю. Рэдагаваў газету Паўлюк Шукайла. Як успамінаў Скрыган, гэта «чалавек агнявой натуры, добрага, шчырага сэрца, партызанскай зухаватасці і бунтарства. і ў вершах ён прызнаваў толькі бунт і таму адразу пачаў кіраваць нас на футурызм. Мы ў ім не разбіраліся, але Шукайлава энергія перадавалася і нам, і мы выпіналіся як маглі, каб толькі папасці ў той футурызм» [1, c. 55].
Пасля ліквідацыі Слуцкай акругі спыніла выхад і газета, Янка пераехаў у Расоны, уладкаваўся загадчыкам Народнага дома пры выканкаме. Потым яго запрасілі на працу ў рэдакцыю газеты «Чырвоная Полаччына», дзе пазнаёміўся і пасябраваў з Петрусём Броўкам. Ужо на схіле гадоў Ян Скрыган пісаў: «Мне Пятрусь Броўка – гэта цэлае жыццё. Пяцьдзясят чатыры гады таварышавання, веры адзін аднаму, патрэбы ў духоўным кантактаванні. Мне нават здаецца, што мы ніколі не разлучаліся, хоць быў адзін доўгі і вельмі страшны перапынак» [1, c. 224].
Малады паэт Ян Скрыган выкарыстоўваў псеўданімы Відук, Крушына, Пірат, Аўлас і дзед Аўлас (разам з П. Броўкам). Быў членам лiтаб’яднанняў «Маладняк» i «Лiтаратурна-мастацкая камуна». Максім Гарэцкі, аналізуючы творчасць маладнякоўцаў, адзначаў: «З іншых аўтараў асабліва вызначаецца сваёй самабытнай мастацкасцю Відук, але можна думаць, што ён яшчэ не знайшоў уласцівых сабе і памысных у беларускай літаратуры жанраў. Відук – моцны мастак слова, і ад яго, калі ён зусім аформіцца, шмат чаго можна чакаць… Што да прозы, дык у Янкі Відука – яна мацнейшая за вершы і вызначае яго паміж празаікаўмаладнякоўцаў» [2, с. 195].
У 1932 годзе Ян Скрыган скончыў лiтаратурна-лiнгвiстычнае аддзяленне Беларускага дзяржаўнага ўнiверсiтэта, працаваў у газеце «Лiтаратура i мастацтва». А яшчэ студэнтам у 1930 годзе ў якасцi карэспандэнта «Звязды» працаваў на «Гомсельмашы» «па лiквiдацыi прарыву» (па наладжванні сiстэмнай арганiзацыi заводскага жыцця). У вынiку яго назiранняў выйшлi кнiгi нарысаў «Права на энтузiязм» i «Недапiсаны профiль».
Калi ў лістападзе 1936 года Яна Скрыгана арыштавалi органы НКУС за «контррэвалюцыйную дзейнасць», iмя яго было ўжо даволi вядомае, у тым лiку па кнiгах «Затока ў бурах», «Сустрэчы». Яго асудзілі на 10 гадоў зняволення ў лагерах i на 10 гадоў ссылкi. Такім чынам, у 31 год жыццё таленавітага літаратара было пастаўлена на паўзу.
19 гадоў – самы плён, самы росквiт! – былi перакрэслены рэпрэсiямi.
Сын нарадзiўся, калi пiсьменнiк быў ужо далёка ад Беларусі. Цяжка перажываў Ян Скрыган вестку аб тым, што сям’я загiнула пад бамбёжкай у 1941-м, – а амаль праз 20 гадоў высветлiлася, што першая жонка i сын… жывыя: яны апынулiся ў Германii. Падарункам лёсу стала знаёмства з масквiчкай Ганнай, якая падзялiла ўсе нягоды, прайшла з Янам Скрыганам «па другiм крузе» выпрабаванняў.
У 1955 годзе, пасля поўнай рэабiлiтацыi, пісьменнік вярнуўся ў Беларусь. і вярнуўся ў літаратуру. Апантанасць творчасцю – гэта было як наталенне смагі.
Многія творы Яна Скрыгана маюць аўтабіяграфічны характар, звязаны з перыпетыямі складанай біяграфіі пісьменніка: «Парог», «Світанак», «Трывогі», «Спасціжэнне», «Шуканні». Акадэмік Віктар Каваленка адзначаў:
«З гэтых апавяданняў-успамінаў відаць трагічны лёс сумленнай і чалавечна выхаванай асобы ў эпоху таталітарнага недаверу і ўціску ўсяго, што хоць бы намёкам выяўлялася як наяўнасць самастойнай думкі» [3, c. 214].
Яго кнiгi аповесцей i апавяданняў, успамiнаў, лiтаратурных партрэтаў, артыкулаў па праблемах лiтаратурнага майстэрства i культуры мовы – сярод лепшых у гiсторыi нацыянальнай лiтаратуры.
«Iм суд будзе свой»
Мне здаецца, калi б жыццё Яна Скрыгана – дакладна, з усiмi перыпетыямi, грымасамi лёсу i выпадковасцямi – пакласцi ў аснову лiтаратурнага твора, рэакцыя чытачоў, пэўна, была б такая: што за дзiўная прыдумка!..
Яго жыццё пачалося з вясковых прымхаў-павер’яў-забабонаў. Неверагодна, але факт: хросным бацькам хлопчыка з беднай сялянскай сям’i стаў мясцовы пан. Вось што
расказала дачка пісьменніка Галiна Скрыган:
– У таты было пяць сясцёр, але дзяцей у сям’i нарадзiлася намнога больш. Гэта было нейкае насланнё: усе народжаныя хлопчыкi памiралi. Калi нарадзiўся Янка, бацькi былi ўжо немаладымi, дзесьцi пад 50, i вельмi хвалявалiся, каб хлопчык выжыў. Добрыя людзi сказалi бацьку: «Ведаеш, Аляксейка, каб i гэты сынок твой не памёр, выйдзi на досвiтку на скрыжаванне дарог, i калi ўбачыш першую ж павозку, кiдайся ў ногi гэтаму праезджаму чалавеку ды прасi быць хросным бацькам. Толькi гэта табе дапаможа». Так i зрабiў. З ночы стаяў Аляксей на дарозе, пад ранiцу ўбачыў павозку – бухнуўся на каленi. А гэта быў мясцовы пан ёдка – ён вяртаўся з гулянкi з суседняга маёнтка. Спынiўся: чаму чалавек кiдаецца амаль пад калёсы?.. Бацька расказаў пану пра сваё гора i пра павер’е – той адразу згадзiўся стаць хросным. I хлопчык, бачыце, выжыў! Пан яго благаславiў на доўгае, хоць i цяжкае жыццё.
Доўгае, хоць i цяжкае жыццё…
Пісьменнік Сяргей Грахоўскі, узгадваючы рэпрэсіі, сумна жартаваў: у турме можна было адкрываць аддзяленне Саюза пiсьменнiкаў – столькi было арыштавана лiтаратараў: «Так мы ўсім гамузам трапілі ў падвал, у 101-ю перасыльную камеру мінскай турмы. Нізкая столь скляпеннем звісала над галовамі, два вузенькія акенцы, ніжэй зямлі, зацягнуты густою драцяною сеткаю. Дзірачкі ў ёй забіты кроплямі вады ад пары, што ідзе з перанаселенай разапрэлай камеры. Тут у маленькім квадратовым пакоі больш за сотню душ. і ўсё падкідваюць новых. Следчы канвеер цягнуўся год, цяпер запусцілі судовы… Тут можна было адкрываць філіял Дома пісьменнікаў: быў нават загадчык дома Васіль Залуцкі, былы начальнік Галоўліта, стары бальшавік з дарэвалюцыйным стажам Ал. Якшэвіч, былы намеснік дырэктара выдавецтва К. Зарэмбоўскі і цэлы полк пісьменнікаў: Сымон Баранавых, Янка Скрыган, Міхась Багун, Барыс Мікуліч, Уладзімір Хадыка, Сяргей Знаёмы, Змітрок Астапенка, Сяргей Дарожны, Алесь Звонак, Васіль Шашалевіч, Станіслаў Шушкевіч, Сяргей Ракіта, Зяма Півавараў, у суседняй камеры – Пальчэўскі, Куніцкі, Дуброўскі, Шалай. Ды хіба ўсіх успомніш!.. Не вярнуліся тыя, хто з суда не трапіў у перасыльныя камеры: Галавач, Гартны, Зарэцкі, Харык, Каваль, Лявонны, Сташэўскі, Кляшторны… Дзе яны дзеліся? Гісторыя пакуль што маўчыць. Цяпер вядома – у Курапатах» [2, с. 24–25].
У той страшны час, як вядома, былi «злыя генii», якiя пiсалi даносы (ад зайздрасці да таленту?) на пiсьменнiкаў. Узгадайма моцны і, мабыць, прарочы верш Уладзіміра Дубоўкі пра стукача з яго «славаю крывавай»:
…А шмат каго папрыбіраў, Каб на шляху не заміналі, I выйшаў суха з мокрых спраў Ды выстукаў яшчэ медалі.
Ты страціў бы і зрок, і слых, Калі б судзіць цябе з’явіцца Маглі Сымон Баранавых, Макар Шалай, Сымон Куніцкі.
Іх без віны і без пары
Бяда змяла ў апошні вырай. Ці не дарма твае сябры Былі з табой занадта шчыра?
Ты думаеш, згубіўся знак, Забыты словы, сцёрты крокі, I час мінуў, і сведак брак? – А я, а Бог, а свет шырокі?..
Спытала Галіну іванаўну, ці ведае, хто пiсаў на бацьку? Яна сумна паківала:
– Ведаю. Пiсьменнiк пiсаў. I пiсьменнiца... Ды справа нават не ў гэтым. Iм суд будзе свой. Яны так замаралiся – i замаранымi ўвойдуць у гiсторыю. Тата перажыў гэтае ўсё страшнае, нiкога не выдаў – хоць выбiвалi. I так, што ў самых страшных фантазiях немагчыма ўявiць. Мацi ўжо потым расказвала: ён прызнаваўся, што на допытах думаў толькi аб адным: «Госпадзi, хоць бы не страцiць розум ад гэтых пакут!». Некаторыя ж людзi i невiнаватыя, якiя падпiсвалi «патрэбныя» паперы на кагосьцi, – яны ўжо i не ўсведамлялi, што робяць. Бацька не выдаў нiкога. Прынамсi, што значыць «не выдаў» – не было ж нiчога! Дакладней сказаць, ён не паддаўся на правакацыю агаварыць кагосьцi. Гэта цуд, яму проста пашанцавала, што застаўся жывым, а многiх жа знiшчылi. Бацька адбыў усё па поўнай праграме, прычым не любiў успамiнаць «пра гэта». Аднойчы толькi расказаў, як сястра Ульяна яшчэ да вайны, калi можна было, накiроўвала яму пасылкi. Што яна, сялянка, магла прыслаць? Кавалак сала... Гэтае сала ён наразаў маленькiмi кубiкамi – i з’ядаў (смактаў?) па аднаму штодзень. Як ласунак... Таму ён быў вышэй бытавой
раскошы, глядзеў на гэта пагардлiва. Увогуле быў аскетам, жыццё навучыла цанiць i кавалак, i скарыначку хлеба. I дабрыню людскую. ён усвядомiў, што самае дарагое – само жыццё. I дзякуючы неверагоднаму аптымiзму – i ягонаму, i матчынаму... Мацi мая прайшла з iм «па другiм крузе» столькi – ой-ёй-ёй!..
Горкая далячынь
«Цяпер я гляджу на сваю дарогу як на далёкi сон. Мая бiяграфiя здаецца мне вельмi доўгаю, i я дзiўлюся, як многа ў ёй месцiцца. Я зазнаў i трагiзм, i роспач, зведаў цану радасцi i надзей: быў на гранi таго горкага адчування, калi чалавек астаецца без радзiмы – не мае на яе права, i зразумеў, якое гэта вялiкае i дарагое пачуццё – бацькаўшчына», – пісаў Ян Скрыган [1, с. 78].
…Калi ў 1946-м пісьменнік адбыў 10-гадовы тэрмiн лагераў, яго паклiкалi «на выхад з рэчамi». Але гэта была не рэабiлiтацыя. Далей пачыналася высылка. Спытаў турэмшчыка: «Куды мне iсцi?». Той прапанаваў: «Давай перакручу цябе тры разы – i ты ткнеш пальцам на карце Савецкага Саюза, што вiсiць на сцяне. У якую кропку патрапiш, туды i накiруешся». Так i зрабiлi. I атрымалася, што Ян Скрыган «ткнуў пальцам» у Фергану. Калi так выпала – значыць, туды яму i трэба. Можна сказаць, аддаўся на волю лёсу...
– Дзе ехаў, дзе iшоў – паспрабуй з Сiбiры дабрацца да Узбекiстана! – расказвае Галіна іванаўна. – Па дарозе падпрацуе, дровы пасячэ цi што iншае зробiць – яго пакормяць, iдзе далей. Да Ферганы дабраўся зусiм знясiлены, галодны-абарваны. Блукаў, пакуль не страцiў прытомнасць. Яго падабралi, адвезлi ў бальнiцу. Там падлячылi, накармiлi i нават пераапранулi: аднеслiся па-людску. I ён пайшоў шукаць якую працу. Дарога вывела да гiдролiзнага завода. Спытаў дырэктара: «Цi не патрэбен бухгалтар?». Так атрымалася, што ў лагеры, дзе ён адбываў тэрмiн, не было каму весцi
бухгалтэрыю, а бацька ўмеў працаваць на лiчыльнiках з «костачкамi», увогуле быў вялiкi акуратыст. Па сутнасцi, асвоiў другую прафесiю – бухгалтара. Дырэктар завода выдатна разумеў, хто перад iм, але ўзяў на працу. «I зноў сустрэўся з добрым чалавекам!» – не раз гаварыў бацька. На гэтым заводзе iнжынерам працавала мая мацi, Ганна Мiхайлаўна. Сама яна масквiчка, завод у час вайны быў эвакуiраваны. Мацi на той час была адна, першы муж загiнуў, сыну Алiку амаль 10 гадоў. Бацька таксама атрымаў горкую вестку аб трагiчнай гiбелi першай сям’i. Яны пажанiлiся. Я нарадзiлася ў Фергане. Неўзабаве бацька пачаў страшна пакутаваць ад узбекскага клiмату, дый неверагодная была настальгiя. Яму снiлiся беларускiя краявiды: там жа нiчога падобнага не было, суцэльная пустэча, суш, безжыццёвыя пясчаныя горы. Белае сонца пустынi... I малярыя бiла бясконца. Мясцовыя людзi генетычна адаптаваныя да таго клiмату, а прыезджыя...
Нашмат пазней, ужо пасля рэабiлiтацыi, жывучы ў роднай Беларусi, Ян Скрыган напiсаў: «Лёс кожнага чалавека – гэта свой лёс, але без лёсу народа няма i свайго лёсу. Часта я думаю, у якой душэўнай спустошанасцi жывуць тыя, што апынулiся на далёкiх, чужых землях. Я не гавару пра здраднiкаў i палiтычных злачынцаў, яны самi пазбавiлi сябе бацькаўшчыны. А маю на ўвазе тых, што па волi часу i падзей, па якой невялiкай правiннасцi або i зусiм без правiнкi – па прымусу – пакiнулi сваю зямлю. Бацькаўшчына iм мроiцца толькi ў харошых снах. Я ведаю, што iм цяжка, што перад сабою летуценна яны бачаць бясконца дарагiя родныя нiвы, лугi, кветкi i травы, ранiцы i вечары, вузкiя сцежачкi сярод жытоў i хаты; што iм чутны нашы песнi, што iм свецiць наша сонца, як надзея, як права астацца людзьмi» [1, с. 78].
…На сланцахiмiчным камбiнаце «Кiвiылi» ў Эстонii патрэбен быў бухгалтар. Сям’я пераехала туды. Прадпрыемства
было на мяжы закрыцця – акуратыст Скрыган выправіў усе справы. Але аднойчы… у яго кабiнет увайшлi двое ў цывiльным: «Збiрайцеся». Гэта быў другi «заход». I прысуд – вечнае пасяленне: жыць можна было толькi ў «мядзведжым куце», пад наглядам. Але ён зноў радаваўся: канваiр аказаўся добрым чалавекам, дазволiў зайсцi дадому развiтацца… Сям’я «ворага народа» засталася ў Эстонii.
– Мацi магла трапiць у Магадан цi куды заўгодна, а нас, дзяцей, – у дзiцячыя дамы. Нiхто нi ў кога тады не пытаўся, насiльна адрывалi ад мацярок. Нас выратавала мамiна iнтуiцыя. Руская жанчына, масквiчка, i такая адчайная – як у Някрасава: «Коня на скаку остановит, в горящую избу войдет». Першыя днi, канечне, быў шок. Потым яна пачала прыкiдваць, што можа быць далей. Нiхто не ведаў, што яна купiла бiлеты на цягнiк, каб з’ехаць... да бацькi. Атрымлiваецца, яна сама сябе саслала ў Сiбiр разам з дзецьмi. Ссыльных там было вельмi многа, i такiя iнтэлiгентныя людзi! Сябравалi сем’ямi, разам адзначалi святы: жыццё ж працягвалася. Мы ўжо няблага абжылiся i прывыклi да гэтага рэзка кантынентальнага клiмату. Маразы зiмой – пад 50 градусаў: валёнкi, кажухi, пуховыя хусткi. Выходзiш на вулiцу захутаўшыся, толькi вочы... Лета кароткае, але спёка пад 50 градусаў, таму за два месяцы ўсё паспявала вырасцi, мы рабiлi добрыя нарыхтоўкi на зiму. Нiхто не ведаў, што бацька – пiсьменнiк. I я таксама не ведала: бухгалтар i бухгалтар.
«На добрым вучышся сам»
Яму катэгарычна было забаронена пісаць. У доме ўвогуле не павiнна было быць нiякiх папер з запiсамi: «Даволі доўгі час я не займаўся літаратураю. Я пабываў у Сібіры, Узбекістане, Эстоніі, бачыў розныя землі і гарады. і ўсюды на сваім шляху сустракаў і добрых, і благіх людзей. Найбольш добрых, і найбольш гэта помніш, бо на добрым вучышся сам. Я маю на ўвазе не якую
дабрачыннасць, а чуласць, сумленнасць і праўду, няхай сабе жорсткую, чалавечыя ўчынкі. А благія – гэта як памылкі друку» [1, с. 71].
Вестка пра рэабiлiтацыю стала нечаканасцю, узгадвае Галіна іванаўна:
– Было ж сказана: вечнае пасяленне. А тут – рэабiлiтацыя, аднаўленне ва ўсiх правах. Пiсьмо аб рэабiлiтацыi прыйшло па пошце – мацi пабегла да таты на працу, але не магла вымавiць нi слова... Бацька адразу акрылiўся. Але ўявiце сiтуацыю: чалавеку ўжо пад 50, гэта ж не жарт – усё пачынай спачатку. Тым больш пасля столькiх вырваных з жыцця гадоў зноў увайсцi ў лiтаратуру. ён паехаў «у разведку» ў Беларусь. Сустрэўся з Петрусём Броўкам – а гэта ж яго сябар з маладосцi, яны разам пачыналi на Вiцебшчыне. Убачыўся з Заiрам Азгурам – з iм разам кватэру здымалi, калi яшчэ абодва былi «нiхто», дзялiлi папалам хлеб-соль. Бацьку вельмi цёпла прымалi i равеснiкi, i маладзейшыя пiсьменнiкi. Iван Шамякiн быў старшынёй Саюза пiсьменнiкаў, так па-чалавечы паставiўся... Бацька ўбачыў, што можна зноў брацца за сваю любiмую лiтаратурную дзейнасць. I выклiкаў нас.
Цікаўлюся ў Галіны іванаўны, як склаўся лёс першай сям’i Яна Скрыгана.
– Сын Севачка нарадзiўся, калi бацьку ўжо арыштавалi. Першая жонка Галiна дакладна не ведала, дзе муж: iх жа пераводзiлi этапамi па розных пунктах, многiя i памiралi на этапах... Сувязi памiж iмi фактычна не было, але нейкай «галубiнай поштай» вестачкi даходзiлi. Бацьку аднойчы перадалi: «Мужайся, Яначка, у пачатку вайны ў твой дом трапiла бомба, сям’я загiнула». З гэтым цяжкiм адчуваннем трагiзму ён i жыў. Мая мацi ведала, што яго першая жонка i сын загiнулi, i прапанавала: калi народзiцца дачка, назавём Галiнай у памяць пра жонку, а калi сын – Усеваладам. Таму я i Галiна. А ў 1963-м з Заходняй Германii на адрас Саюза пiсьменнiкаў прыйшоў лiст для Яна Скрыгана. Быў i фотаздымак маладога чалавека, вельмi падобнага на яго, на абароце надпiс: «Дарагому бацьку ад сына Усевалада». У пiсьме ён паведамiў, што ў вайну апынулiся з мацi ў Германii. Выпадкова ўбачыў кнiгу Яна Скрыгана і вырашыў напiсаць, не спадзеючыся нават, што лiст дойдзе. Яны перапiсвалiся: сын з бацькам, якiя нiколi не бачылi адзiн аднаго. Мы сустракаліся з Усеваладам у Германii. Гэта таленавіты чалавек, вельмі добра маляваў, кулінарыў, збіраў цікавыя рэцэпты розных страў. У 2013 годзе пайшоў з жыцця. Мы з сынам, Янам Скрыганам-малодшым, былі на пахаванні.
Сама Галіна іванаўна скончыла кансерваторыю, яна музыкант. Выкладала ў музычным вучылішчы. Яе дзеці таксама творчыя натуры: Юрась – архітэктаррэстаўратар, Ян Скрыган-малодшы (дома яго называюць Ясь) – таленавіты музыкант-гiтарыст, Вольга – дызайнер.
Прыродны талент – родная мова
Выклікае здзіўленне і захапленне – амаль два дзесяцігоддзі Ян Скрыган быў удалечыні ад Радзімы і здолеў захаваць такую жывую, сакавітую, арганiчную беларускую мову. Віктар Каваленка назваў пісьменніка «адмысловым стылістам як у мовазнаўчай тэорыі, так і ў творчай практыцы», «паслядоўным змагаром за чысціню нацыянальнай літаратурнай мовы» [3, с. 221].
Ян Скрыган быў перакананы: «Вялікую чарадзейную сілу мае слова» [1, с. 431]; «Праўда мовы – гэта і праўда вобраза, і праўда душы, і праўда атмасферы. і нам, пісьменнікам і журналістам, нельга не мець гэтага на першай сваёй увазе. У мове нават маленькае парушэнне можа пачапаць нашу веру ў праўду» [1, с. 438].
Пасля вяртання ў Беларусь ён працаваў у Дзяржвыдавецтве i часопiсе «Полымя». Як добры знаўца мовы быў запрошаны на пасаду загадчыка лiтаратурна-кантрольнай рэдакцыi выдавецтва «Беларуская савецкая энцыклапедыя».
Янка Брыль гаварыў пра Скрыгана: «Працавіты гранільшчык роднага слова» [2, с. 33].
Сяргей Грахоўскі: «ён сам, як галернік, прыкуты да стала, пісаў, крэсліў, перапісваў, рваў і ўсё пачынаў нанава… Янка Скрыган – ювелір слова, сказа, інтанацыі. У яго творах нічога нельга пераставіць ці паправіць: усё як уліта ў філігранны жывапіс» [2, с. 187].
Хведар Жычка назваў яго «дбайнік чысціні роднай мовы» [2, с. 77] і падкрэсліў: «Не мог цярпець ён газетчыны, узаконенай граматыкамі скажэнняў роднай мовы» [2, с. 78].
Ян Скрыган лічыў, што «асабліва псуюць і калечаць мову бяздумныя калькавыя пераклады і так званыя канцылярызмы, калі і само слова, і канструкцыя фразы робяцца сілком, насуперак законам мовы» [1, с. 443]. ён пераклаў на беларускую мову творы А. Астроўскага, М. Горкага, і. Буніна, Ф. Гладкова, К. Федзіна, і. Бабеля, а таксама ўкраінскіх, літоўскіх, латышскіх, эстонскіх пісьменнікаў.
Хвіліны чужога жыцця
Ян Скрыган вядомы i як аўтар надзвычай цiкавых лiтаратурных партрэтаў, апавяданняў-успамінаў. Вярнуўшыся пасля рэабiлiтацыi ў Мiнск, ён адчуў, што пакаленне пiсьменнiкаў, якiх ведаў у маладосцi, – тых, якiя расстраляны, загiнулi ў Сiбiры, i тых, якiя выпадкова засталiся жывымi, – аказалася амаль напалову забытым. Узнiкла ідэя вярнуць iх аблiччы сучаснасцi. Хоць гэта была цяжкая задача: прайшло шмат гадоў. Але ў лагеры i на высылцы ён часта ўзгадваў тое, што было яму асаблiва дарагiм да арышту. Так нарадзiлiся ўспамiны пра лiтаратурнае жыццё 20–30-х гадоў. Кніга «Некалькі хвілін чужога жыцця» выйшла ў 1979 годзе з падзагалоўкам «Літаратурныя ўспаміны, сустрэчы, шляхі».
А ў 2014 годзе Галіна Скрыган сабрала ўспаміны, напісаныя ў розныя часы, і выдала асобнай кнігай «Добра, што я іх ведаў». У прадмове адзначыла, што бацька любіў мемуарную літаратуру, быў тонкім знаўцам гэтага жанру: «Таму, мабыць, натуральным з’яўляецца тое, што кожны ўспамін – гэта высокамастацкі ўзор стварэння жывога характару, аблічча, часу, падзей» [4, с. 6].
Даччын подзвіг
Гэта зусім не перабольшанне… Дачка захоўвае-аднаўляе-адраджае творчую спадчыну бацькі – і гэтым ставіць яму яшчэ адзін помнік. Помнік вернаму сыну беларускай зямлі, пісьменніку, публіцысту, філосафу. Нерукатворны помнік таленту і творчасці.
А я вось думаю: напэўна, адзін з найлепшых твораў Яна Скрыгана – гэта яна, яго дачка Галіна...
Яе рупнымі намаганнямі ў 2005 і 2010 гадах выдадзены кнігі ўспамінаў «Слова пра Яна Скрыгана» і «Ян Скрыган ва ўспамінах», у 2013-м – «Сэрцу горкая далячынь», у 2014-м – «Добра, што я іх ведаў».
Ва ўступным слове да кнігі дзённікаў «Сэрцу горкая далячынь» Галіна Скрыган прызналася: «Па меры больш карпатлівага паглыблення ў архіўныя матэрыялы (разбор папераў, накідаў, кароткіх запісак, філасофскіх сентэнцый і высноваў, маргіналій, дадумак) мае даследаванні прывялі мяне да святая святых – дзённікавых запісаў Яна Скрыгана… Я расклала перад сабою дзесяць агульных сшыткаў, спісаных акуратным сціслым почыркам… Не паглыбляючыся ў падрабязнасці вытворчага працэсу, падкрэслю толькі тое, што акуратнасць бацькавага почырку зусім не гарантавала лёгкасці яго разумення» [5, с. 3].
Сваю задачу яна пазначыла так: «Працуючы над упарадкаваннем бацькавых запісаў, я перш за ўсё бачу сваю місію ў тым, каб пакінуць гэты бясцэнны летапіс часу ў чытэльным выглядзе, «натарыяльна» завераным для нашчадкаў, а можа быць, і для будучых даследчыкаў-лінгвістаў, філолагаў, літаратура
знаўцаў» [5, с. 6]. Актыўны ўдзел у расшыфроўцы рукапісаў прымалі ўнукі пісьменніка – Юрась, Ясь і Вольга.
Напярэдадні 115-гадовага юбілею пісьменніка Галіна іванаўна падрыхтавала да друку і выдала вялікі альбом «Фоталетапіс з хатняга архіва Яна Скрыгана: Шляхі, час, сустрэчы, імгненні гісторыі, старонкі жыцця ў рэтраспектыўным аглядзе. ХХ стагоддзе». Яна стала не толькі ўкладальніцай, але аўтарам прадмовы і каментароў. ідэя выдання ўзнікла так:
– Я шмат гадоў працую над бацькавай літаратурнай спадчынай. Увесь час
трапляліся на вочы фотаздымкі. Частка з іх ляжала паасобку, некаторыя ў канвертах, сістэматызаваныя па пэўных тэмах. Паступова ў глыбіні душы выспявала падсвядомая думка, што фота патрабуюць далейшай апрацоўкі, што нездарма так акуратна бацька іх раскладаў і падпісваў. Амаль кожны здымак – гэта дакумент, які адлюстроўвае час, і ён павінен стаць нашым агульным здабыткам.
Сярод важных фотадакументаў – здымак першага з’езда літаратурнага аб’яднання «Маладняк» (1925), на якім прадстаўлены 70 маладых літаратараў, многія з якіх пакінулі адметны след у гісторыі беларускай літаратуры [6, с. 6].
– Безумоўную каштоўнасць здымкам надае яшчэ і тое, што бацька стараўся даць максімальны каментар да кожнай асобы, месца і часу дзеяння. Помню, як тата намагаўся ўспомніць імёны ўсіх сваіх паплечнікаў-маладнякоўцаў, кожнага з сямідзесяці! Як ён дбаў, каб ніводнае прозвішча не канула ў нябыт. і як пакутаваў, калі пераконваўся, што памяць не змагла ўтрымаць імёны некаторых з іх. Але большая частка імёнаў, на шчасце, была ім адноўлена. Толькі цяпер, праз гады, я ацаніла незвычайную важнасць бацькавай дзейнасці, якая ўзрастае ў геаметрычнай прагрэсіі, калі ўсведамляеш, што сведкаў тых далёкіх падзей ужо няма.
У выданні прадстаўлены таксама рукапіс Яна Скрыгана: спіс імёнаў удзельнікаў першага з’езда «Маладняка» на фотаздымку [6, с. 7], што таксама мае несумненную гісторыкалітаратуразнаўчую каштоўнасць.
Ян Скрыган шмат працаваў у журналістыцы, ён па праву лічыцца адным з першапраходцаў беларускага нарыса. Медыятэка факультэта журналістыкі БДУ да юбілею пісьменніка падрыхтавала выстаўку яго твораў. Фоталетапіс жыцця Яна Скрыгана Галіна іванаўна перадала ў дар студэнтам-журфакаўцам.