РЭЛІГІйНАЯ ЛЕКСІКА ў «ПРАВІЛАХ БЕЛАРУСКАй АРФАГРАФІІ І ПУНКТУАЦыІ» ЯК СВЕДЧАННЕ ПОЛІКАНФЕСІйНАСЦІ ГРАМАДСТВА

УДК 811.161.3’373-394«19»

Уладзімір КУЛІКОВІЧ. Рэлігійная лексіка ў «Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» як сведчанне поліканфесійнасці грамадства. артыкул прысвечаны апісанню рэлігійнай лексікі, якая выкарыстоўваецца ў якасці факультатыўнага кампанента арфаграфічных правіл у афіцыйным выданні «Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі: зацверджаны Законам рэспублікі Беларусь ад 23 ліпеня 2008 г. № 430-3». Патлумачана логіка-кампанентная структура арфаграфічнага правіла, паняцце «рэлігійная лексіка». устаноўлена колькасць і лексіка-семантычныя групы рэлігіёнімаў, прапануецца аўтарскае бачанне правіла выкарыстання вялікай і малой літары пры напісанні рэлігійных найменняў. аўтар прыходзіць да высноў, што ілюстрацыйны шэраг рэлігіёнімаў дакумента хоць і дэманструе спецыфіку поліканфесійнага грамадства ў рэспубліцы Беларусь, аднак не можа служыць паўнавартасным матэрыялам для карэкціроўкі арфаграфічных навыкаў у школьнай, студэнцкай, рэдактарскай аўдыторыях.

Ключавыя словы: арфаграфічнае правіла, рэлігійная лексіка, рэлігіёнім, поліканфесійнае грамадства, лексікасемантычная група, правапіс вялікай і малой літар.

Uladzimir KULIKOVICH. Religious vocabulary in the Rules of Belarusian Spelling and Punctuation as a testimony to the multifaith nature of the society. The article explores the religious vocabulary used as an optional component of spelling rules in the official publication Rules of Belarusian Spelling and Punctuation Approved by Law No. 430-3 of the Republic of Belarus as of 23 July 2008. The article explains the logic and structure of spelling rules and the concept of ‘religious vocabulary’. It also establishes the number and determines the lexical and semantic groups of religious terms and offers the author’s vision of the rule of using uppercase and lowercase letters when writing religious names. The author concludes that the illustrative number of religious terms used in the document shows the multi-faith nature of the Belarusian society, but cannot be used as a benchmark for spelling by students and proofreaders.

Keywords: spelling rule, religious vocabulary, religious name, multi-faith society, lexical and semantic group, uppercase and lowercase spelling.

Канец ХХ – пачатак ХХІ стагоддзя характарызуецца ў Беларусі актывізацыяй вывучэння рэлігійнай сферы як асобай каштоўнаснай сістэмы. Пра гэта сведчаць Міжнародныя навуковыя канферэнцыі «Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народа», якія былі праведзены ў 2008 і 2009 гадах у межах выканання Дзяржаўнай комплекснай праграмы навуковых даследаванняў на 2006–2010 гады [1], Праграмы супрацоўніцтва паміж Беларускай праваслаўнай царквой і

Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь на 2015–2020 і 2020–2025 гады [2], актыўнае даследаванне функцыянальных асаблівасцей рэлігійнай лексікі ў беларускай мове [3; 4; 5], выдзяленне ў якасці самастойнага канфесійнага (царкоўнарэлігійнага) стылю сучаснай беларускай мовы і вывучэнне яго маўленчай спецыфікі, жанравай дыферэнцыяцыі [6],

выданне спецыялізаваных слоўнікаў рэлігійнай лексікі і навукова-папулярных нарысаў пра выкарыстанне беларускай мовы ў набажэнстве [7; 8; 9], а таксама ўключэнне – упершыню за ўсю гісторыю станаўлення сістэмы нацыянальнага пісьма – у кнігу «Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» [10] спецыяльнага параграфа «Вялікая і малая літара ў найменнях асоб, звязаных з рэлігіямі, назвах міфалагічных і казачных герояў».

Таму актуальнай бачыцца сёння задача акрэсліць тэматычны дыяпазон рэлігійных адзінак (рэлігіёнімаў), выкарыстаных у афіцыйным выданні, якое пабачыла свет пасля ўступлення ў дзеянне Закона Рэспублікі Беларусь «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» (2008). Выяўленыя лексіка-семантычныя групы рэлігіёнімаў у якасці факультатыўнага кампанента арфаграфічных правіл дазволяць устанавіць: як ілюстрацыйны шэраг рэлігіёнімаў дакумента дэманструе спецыфіку поліканфесійнага грамадства ў Рэспубліцы Беларусь; наколькі сістэматызавана прадстаўлена рэлігійная лексіка ў выданні, каб з’яўляцца асновай для карэкціроўкі арфаграфічных навыкаў у школьнай, студэнцкай, рэдактарскай аўдыторыі, што, на думку метадыстаў, павінны ажыццяўляцца на дыдактычным матэрыяле рознай ступені складанасці з улікам камунікатыўнай «неабходнасці дадзеных слоў для працэсу суразмоўніцтва ў пісьмовай форме ў будучай маўленчай дзейнасці» [11, с. 155; 12].

Арфаграфічнае правіла як любы навукова-вучэбны тэкст мае сваю логіка-кампанентную структуру, якая складаецца з трох частак: абавязковы кампанент – загалоўкі і фармулёўкі правіла; факультатыўны кампанент, які ўключае ілюстрацыітлумачэнні, выключэнні з правіл; прагматычны кампанент – інструкцыі, парады па прымяненні правіл, узоры разваг [13, с. 57–58; 14, с. 72]. Важным у структуры правіла выступае факультатыўны кампанент – словы-прыклады, якія даюць узоры нарматыўнага ўжывання. Менавіта яны адлюстроўваюць нацыянальную карціну свету праз слова, спрыяюць выражэнню аўтарскага я. Лексіка, прадстаўленая тут, дэманструе, як правіла, актуальныя тэндэнцыі адносін да рэчаіснасці, з’яўляецца самой рэчаіснасцю.

У сучаснай лінгвістычнай літаратуры няма адзінага агульнапрызнанага тлумачэння тэрміна «рэлігійная лексіка» [15, с. 76]. У нашай працы мы будзем трактаваць тэрмін у шырокім разуменні. Гэта значыць, у групу ўключым словы са сферы «Рэлігія» – «адзінкі, якія называюць ідэі, вобразы, з’явы са Святога Пісання, агіяграфічных тэкстаў, прац Святых Айцоў», а таксама лексіку сферы «Царква», якая адлюстроўвае «абрадавы, рытуальны бок рэлігіі» [16, с. 94]. Для параўнання: такіх адзінак у «Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» 1959 года [17], калі адбылася папярэдняя рэформа беларускага правапісу, было няшмат – каля 20 слоў. Затое ў «Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» 2008 года іх ужо каля 100. Для большай зручнасці размяркуем іх паводле прынцыпу напісання з вялікай і малой літары.

Да першай групы аднясём релігіёнімы, што пішуцца з вялікай літары. Як факультатыўны кампанент «Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» 2008 года яны размешчаны ў розных параграфах (указаны ў дужках) афіцыйнага выдання. Гэта:

1. Найменні найвышэйшых бостваў у рэлігійных культах (§ 26, п. 1):

– слова Бог, якое, паводле рэлігійнага ўяўлення, абазначае вярхоўную істоту, якая стварыла свет і кіруе ім;

Бога:’Ісус Хрыстос, Месія, Усемагутны Бог, Гасподзь, Госпад, Усявышні, Уладыка Нябесны

– імёны – у хрысціянскай рэлігіі; Саваоф і Яхве – у іўдзейскай і хрысціянскай традыцыях; Алах – у мусульман; Бра’хма, Шы’ва і Віш’ ну – у індуізме; Дажбог, Жы’жаль, Пяру’н, Сварог – імёны язычніцкіх багоў;

– трыадзінае бажаство (боства) у хрысціянскай рэлігіі, дзе спалучаюцца тры асобы: Святая Тройца; Прасвятая Тройца; Бог Айцец, Бог Сын, Божы (Боскі) Сын; Бог Дух Святы, Святы Дух. Прыклад з тэксту: «Пераважная большасць беларусаў – хрысціяне, яны спавядаюць веру ў Адзінага Бога: Айца і Сына і Духа Святога» [9, с. 6];

– варыянты назваў Маці Сына Божага Ісуса Хрыста: Божая (Боская) Маці, Прачыстая Уладычыца Нябесная, Прасвятая Дзева Марыя, Царыца Нябесная;

– геаграфічныя назвы: Іерусалім (§ 9, п. 3) – «цэнтр трох рэлігій і сталіца двух народаў», Мекка (§ 17, п. 2) – «свяшчэнны горад мусульман».

2. Назвы біблейскіх асоб (§ 26, п. 1): Іаан Хрысціцель – «папярэднік» Хрыста; Святы Павел, Буда – «духоўны настаўнік, заснавальнік будызму».

3. Спалучэнні слоў, якія з’яўляюцца назвамі асобы на вышэйшых рэлігійных пасадах (§ 29): Папа Рымскі, Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі, Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі, Далай-Лама – «духоўны лідар тыбецкага народа».

4. Слова Крыж (§ 30), калі яно ўваходзіць у назву культурнай рэліквіі: Крыж Ефрасінні Полацкай; або ордэна: Георгіеўскі Крыж. Але: крыж-накрыж (§ 34, п. 2), на’крыж (§ 38, п. 2), вышываць крыжыкам.

5. Назвы рэлігійных выданняў (§ 31, п. 1): Біблія – «збор старажытных рэлігійных тэкстаў, кананізаваных у іўдаізме і хрысціянстве», Стары Запавет, Каран – «свяшчэнная кніга мусульман», Талмуд – «звод бытавых, прававых прадпісанняў і правіл у іўдзейскай рэлігіі».

6. Назвы рэлігійных свят (§ 32, п. 1): Ушэсце Гасподняе, Уваскрэсенне Хрыстова, Радаўніца, Вялікдзень, Каляды, Купалле, Дабравешчанне – «адно з веснавых хрысціянскіх свят», Наўроз – «свята прыходу вясны ў іранскіх і цюркскіх народаў»,

Рамадан – «месяц абавязковага для мусульман посту».

7. Першае слова ў састаўных назвах знамянальных падзей, рэлігійных свят, дакументаў: Варфаламееўская ноч, Вялікая субота (§ 32, п. 1); Брэсцкая унія (§ 15, п. 2) – «акт пра арганізацыйнае аб’яднанне каталіцкай і праваслаўнай цэркваў на тэрыторыі Рэчы Паспалітай».

Другую групу ўтвараюць рэлігіёнімы, што пішуцца толькі з малой літары. Да іх адносяцца:

1. Агульныя назвы, утвораныя ад уласных: а) пярун – удар грому; іуда (юда) – здраднік (§ 26, п. 1); эскулап – урач, доктар, медык (у іранічным сэнсе, устарэлае слова); магаметанін (§ 25, п. 2) – мусульманін; б) словы бог, божа, божачка, гасподзь, алах ва ўстойлівых выразах, звязаных з выказваннем розных пачуццяў: не давядзі бог, божа (божачка) ты мой, дзякаваць богу (табе, госпадзі), алах з ім; а таксама ў значэнні аднаго з мноства багоў у політэізме – рэлігіі, якая прызнае існаванне многіх багоў: славянскі бог Пярун, Сварог – бог неба, бог сонца – Дажбог (§ 26, п. 2).

2. Агульныя назвы ўяўных істот, якія з’яўляюцца пасланцамі Бога: анёл, архангел – «анёл вышэйшага рангу ў хрысціянскай рэлігіі», херувім’ – «анёл вышэйшага чыну ў хрысціянскай рэлігіі» (§ 26, п. 2).

3. Назва чароўнай расліны, якая надавала чалавеку магічныя якасці: папараць-кветка (§ 35, п. 2).

4. Разнастайныя назвы асоб, што маюць дачыненне да рэлігійнай дзейнасці: аўгу’р (§ 15, п. 1) – «у Старажытным Рыме – жрэц, які тлумачыў уяўную волю багоў па шчабятанню і палёце птушак», велікаму’чанік – «назва, якую праваслаўная царква прысвойвала тым паслядоўнікам хрысціянства, якія, паводле паданняў, перанеслі самыя цяжкія мукі за веру» (§ 7, п. 1), езуіт (§ 9, п. 4) – «член манаскага каталіцкага ордэна «Таварыства Ісуса», адной з самых рэакцыйных і ваяўнічых арганізацый каталіцкай царквы», ерэты’к (§ 3, п. 2; § 12, п. 4) – «адступнік ад догматаў пануючай рэлігіі, паслядоўнік ерасі», ксяндзы (§ 10, п. 2) – «назва каталіцкага святара», нехрысць (§ 40, п. 1) – «устарэлае слова: чалавек нехрысціянскай веры, а таксама чалавек, які не верыць у Бога»; пападдзя (§ 17, п. 1) – «жонка папа’ (размоўнае слова)», прэсвіт’ ар (§ 4, п. 6) – «у праваслаўнай і каталіцкай царкве – свяшчэннік», сатрапезнік (§ 22, п. 5) – «(устарэлае) той, хто прымае ежу за агульнай трапезаю з кім-небудзь», уніят (§ 15, п. 1) – «той, хто прытрымліваецца грэка-каталіцкага веравызнання».

5. Нешматлікая група абстрактных і канкрэтных назоўнікаў і дзеясловаў, сярод якіх словы: ерась (§ 3, п. 2) – «рэлігійная плынь, варожая догмам пануючай рэлігіі»; куцця (§ 17, п. 1) – «урачыстая вячэра напярэдадні Каляд, Новага года, якая суправаджалася варажбой», пост (§ 13, п. 1) – «устрыманне ад скаромнай ежы, згодна з царкоўным законам»; хрысціць – хрышчоны (§ 13, п. 2); залатавуст (§ 14, п. 5) – «жартаўлівае ўстарэлае слова»; унія (§ 14, п. 7) – «аб’яднанне праваслаўнай царквы з каталіцкай пад уладай Рымскага Папы, але пры захоўванні праваслаўнай царквой сваіх абрадаў і богаслужэння»;

сабор (§ 22, п. 5) – «галоўная або вялікая царква ў горадзе, манастыры».

Такім чынам, «Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» 2008 года засведчылі папаўненне актыўнага слоўніка беларускай літаратурнай мовы новымі, дагэтуль не разгледжанымі выпадкамі напісання, якія не толькі спрыяюць разуменню сфармуляваных правапісных законаў, але і папаўняюць слоўнікавы запас карыстальніка, пашыраюць яго кругагляд праз устанаўленне лексічных значэнняў слоў, што прэзентуюць сучасныя арфаграфічныя прадпісанні.

Рэлігійная лексіка афіцыйнага выдання, нягледзячы на яе адносную нешматлікасць, пэўны суб’ектывізм у падборы і сістэматызацыі, адлюстроўвае спецыфіку поліканфесійнага грамадства, якім з’яўляецца Рэспубліка Беларусь. Сярод прыкладаў, ілюстрацый-тлумачэнняў, выключэнняў з правіл тут ёсць праваслаўныя (велікамучанік, Ісус Хрыстос, Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі), каталіцкія (езуіт, ксяндзы), іўдзейскія (Талмуд), мусульманскія (магаметанін, Рамадан), язычніцкія (Сварог, Пярун) найменні рэлігійных паняццяў, а таксама назвы, што выкарыстоўваюцца ў індуізме (Вішну). Сустракаюцца словы састарэлыя (нехрысць, сатрапезнік, эскулап), размоўныя (пападдзя).

Паводле колькасных паказчыкаў, назіраецца нешматлікая перавага праваслаўных рэлігійных найменняў. І гэта не дзіўна, паколькі, у адпаведнасці з адмысловымі даследаваннямі, вядучае месца ў рэлігійным жыцці краіны належыць Беларускай праваслаўнай царкве [18, с. 117].

На падставе аналізу рэлігійнай лексікі можна зрабіць і яшчэ адну вельмі важную выснову – адносна выкарыстання кнігі ў якасці падручніка для школы або даведніка для рэдакцыйна-выдавецкіх супрацоўнікаў. Для выканання функцый, характэрных для названых тыпаў выданняў, яна не разлічана. Па-першае, таму, што не ва ўсіх словах абазначаны націскныя склады. А гэта перашкаджае правільнаму вымаўленню невядомых для вучня адзінак. Па-другое, нягледзячы на спецыяльна ўведзены адмысловы параграф, няма ў ёй належнай жанрава-тэматычнай класіфікацыі пласта рэлігійнай лексікі і ўзораў перадачы на пісьме актуальных паняццяў, з якімі даводзіцца сутыкацца сучаснаму рэдактару. Напрыклад, напісанне слоў мадонна і эскулап пададзена ў Правілах толькі з малой літары. І нічога не сказана пра напісанне гэтых слоў з вялікай літары: Эскулап у антычнай міфалогіі – бог лячэння, а Мадонна ў католікаў – «Божая Маці, Багародзіца, а таксама яе скульптурны ці жывапісны партрэт». Няма ў Правілах сярод факультатыўных кампанентаў адказу і на шэраг іншых не менш значных пытанняў: як пісаць слова кніга ў спалучэннях Кніга Эклісіяста, Кніга Іова, Свяшчэнная Кніга ці кніга Эклісіяста, кніга Іова, Свяшчэнная кніга; Рымска-Каталіцкая Царква ці Рымска-каталіцкая царква і інш. Таму, на наш погляд, даўно наспела патрэба стварыць на беларускамоўным матэрыяле адмысловы даведнік для рэдакцыйнавыдавецкіх супрацоўнікаў, прысвечаны правапісу рэлігійнай лексікі.

Артыкул паступіў у рэдакцыю 10.03.2021 г.