ПОДЗВІГ І ТРАГЕДЫЯ СЯМ’І АКСЯНЕВІЧАЎ
Шасцёра сыноў не вярнуліся з фронту
ЗНевялікая вёска Застарычча не можа пахваліцца мнагалюднасцю. Час і ўрбанізацыя зрабілі сваю справу: аддаленае ад Старых Дарог паселішча трапіла ў разрад неперспектыўных. Цяпер тут на чатыры дзясяткі хат толькі восем пастаянных жыхароў. Але ў вяснова-летнюю пару адзіная застарыцкая вуліца прыкметна ажывае: пасля «зімавання» ў гарадскіх кватэрах у дзяцей вяртаюцца ў родны кут шаноўнага веку вяскоўцы. Часова перасяляюцца сюды і тыя, хто выкарыстоўвае бацькоўскае котлішча як дачу.
усім іншым было Застарычча ў даваенны час, расказвае навуковы супрацоўнік Старадарожскага гісторыка-этнаграфічнага музея Кацярына Сідарок. Недзе ў паўтара разы больш вясковых падворкаў, а ў кожнай хаце – вялікая дзіцячая грамада. У сям’і земляробаў Рамана і Настассі Аксяневічаў, напрыклад, раслі дзве дачкі і ажно восем сыноў. Хлопцы спраўныя, працавітыя, як на падбор – рослыя і прыгожыя. Кожны імкнуўся заняць належнае месца ў жыцці. Старэйшыя Фёдар, Алесь, Пётр, Канстанцін і Міхаіл, як і дзяды-прадзеды, аддалі перавагу працы на зямлі. Малодшыя Мікалай, Іосіф і Леанід вырашылі пайсці ў навуку: скончылі ў Слуцку педагагічныя курсы, сталі настаўнікамі. Усё ў братоў ладзілася і атрымлівалася, што радавала бацькоў і сясцёр. Праўда, у 1939 годзе размераны жыццёвы рытм аказаўся парушаны – траіх, меншых, прызвалі ў Чырвоную армію. Але родных супакоіла вестка, што хлопцы папрасіліся служыць разам, і ім пайшлі насустрач: накіравалі ў танкавую часць. А там яшчэ далей – запісалі ў адзін экіпаж: Мікалая прызначылі камандзірам танка Т-26, Леаніда – механікам-вадзіцелем, а Іосіф заняў месца стралка-радыста. Атрымалася як у папулярнай у канцы 1930-х гадоў песні «Три танкиста, три веселых друга – экипаж машины боевой…». Браты даволі хутка засвоілі новую для сябе вайсковую справу. Неўзабаве экіпаж Аксяневічаў стаў адным з найлепшых у танкавым падраздзяленні. ён вызначыўся як на вучэбных манеўрах, так і падчас рэальных баявых дзеянняў узімку 1939–1940 гадоў, калі ў разгары была Савецка-фінская вайна. За выдатныя паказчыкі ў баявой і палітычнай падрыхтоўцы летам 1940-га браты атрымалі кароткачасовы водпуск з выездам на радзіму. У Застарыччы іх віталі як сапраўдных герояў: прыйшла амаль уся вёска, людзі спявалі, танцавалі… Пабыўка сярод родных праляцела імгненна. Мікалай, Іосіф і Леанід вярнуліся ў воінскую часць. Так сталася, што гэта быў апошні раз, калі вялікая і дружная сям’я сабралася разам – менш як праз год грымнула Вялікая Айчынная вайна...
мікалая прызначылі камандзірам танка т-26, леаніда – механікам-вадзіцелем, а іосіф заняў месца стралка-радыста.
На жаль, не захаваліся звесткі (прынамсі, старадарожскім музейшчыкам пакуль не ўдалося іх адшукаць), дзе канкрэтна сустрэлі ваеннае ліхалецце браты Аксяневічы. З архіўных крыніц вядома толькі, што ў канцы ліпеня 1941-га экіпаж у складзе 104-танкавай дывізіі накіравалі на ліквідацыю варожага прарыву ў раёне невялікага смаленскага горада Ельні. У час таго контрудара і напаткала «экипаж машины боевой» трагедыя: загінуў самы малодшы з братоў – Леанід. Пазней, пасля вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, у Застарычча прыйшло пісьмо ад Іосіфа, у якім ён паведаміў пра гібель брата ў падбітым танку. Здарылася трагедыя 25 ліпеня 1941 года каля вёскі Чэмуты Ельнінскага раёна. Тут яго і пахавалі. У пасляваенны час, калі праводзіліся перапахаванні адзіночных магіл загінулых чырвонаармейцаў, адважны танкіст сяржант Леанід Аксяневіч знайшоў свой апошні зямны прытулак
у брацкай магіле мемарыяла ў пасёлку Ушакова, што за 12 кіламетраў ад Ельні. У тым лісце да родных Іосіф таксама паведамляў, што пасля таго як іх танк быў падбіты, новай баявой машыны не знайшлося. Яго з Мікалаем адправілі ў пяхоту. На пачатку жніўня ў цяжкім баі пад той жа Ельняй Іосіфа паранілі. Брат перавязаў яму рану і адправіў у шпіталь. Пасля выздараўлення Іосіф вярнуўся ў сваю часць, але Мікалая, як і многіх сяброў і камандзіраў, з якімі ваяваў, сярод жывых ужо не знайшоў. Пра месца, дзе загінуў брат, Іосіф бацькам не мог нічога паведаміць. Распачаць пошукі ён абяцаў пасля вайны. Але яго спадзяванням, на жаль, не суджана было збыцца.
на месцы гібелі мікалая знайшлі сапёрную лапатку і… медыятар для ігры на струнных інструментах.
У Цэнтральным архіве Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі адшукаўся ўзнагародны ліст камандзіра аддзялення 1077-га стралковага палка 316-й стралковай Цямрукскай Чырванасцяжнай дывізіі З-га Украінскага фронту старшага сяржанта І. Аксяневіча.
Пахавальныя ў дом аксяневічаў прыходзілі адна за другой.
Дакладна вядома, што пасля баёў пад Ельняй Іосіф да верасня 1942 года ваяваў на Заходнім фронце, затым удзельнічаў у Сталінградскай бітве, а ў сакавіку – кастрычніку 1943-га – у баях на Паўночным Каўказе. У снежні яго перавялі на 1-ы Украінскі, а потым на 3-ці Украінскі фронт. З пачатку 1944 года баявы шлях пралягаў праз Украіну. Адзін з архіўных дакументаў сведчыць: стралок І. Аксяневіч асабліва вызначыўся пры вызваленні сяла Сасулеўка, што каля горада Чарткоў Цярнопальскай вобласці. 8 красавіка ён «адзін з першых фарсіраваў раку Сярэт і ўварваўся ў населены пункт» і прыняў удзел у вулічным баі. За праяўлены гераізм салдат быў адзначаны медалём «За адвагу». Іншы ўзнагародны ліст Іосіфа Аксяневіча паведамляе пра яшчэ адзін подзвіг нашага земляка – каля сяла Коніў цяперашняга Самборскага раёна Львоўскай вобласці, за які яго ўзнагародзілі ордэнам Славы ІІІ ступені: «2 жніўня 1944 года таварыш Аксяневіч па ўласнай ініцыятыве пранік у тыл праціўніка і знішчыў супрацьтанкавай гранатай разлік станковага кулямёта, чым забяспечыў
прасоўванне ўзвода наперад без страт». Падобны геройскі ўчынак Іосіф здзейсніў праз чытыры месяцы пад Будапештам. «5 лістапада 1944 года ў баях за горад Такшоні Будапешцкай акругі (Венгрыя) тав. Аксяневіч заўважыў варожага кулямётчыка, які вёў агонь па нашых наступаючых парадках. ён паўзком дабраўся туды і гранатай знішчыў кулямётчыка, але і сам загінуў у гэтым баі», чытаем ва ўзнагародным лісце. Камандаванне 1077-га стралковага палка прадставіла адважнага салдата да ўзнагароджвання ордэнам Айчыннай вайны ІІ ступені. На жаль, пасмяротна. Паводле звестак Цэнтральнага архіва Міністэрства абароны Расійскай Федэрацы, Іосіф Раманавіч Аксяневіч пахаваны на тэрыторыі мемарыяла савецкім воінам у невялікім гарадку Кішкунлацхаза, што знаходзіцца за 40 кіламетраў на поўдзень ад Будапешта. Трэці з братоў-танкістаў, Мікалай, у афіцыйных спісах салдат Чырвонай арміі, ахвяр Вялікай Айчыннай вайны, доўгі час лічыўся як зніклы без вестак. З гэтым ужо змірыліся і яго родныя – да вайны Мікалай ажаніўся, меў сына. Але ў 2010 годзе сваякі нечакана атрымалі паведамленне: на Смаленшчыне падчас сумеснай расійскабеларускай пошукавай аперацыі ў межах маладзёжнай акцыі «Вахта Памяці» знайшлі сярод іншых астанкі чырвонаармейца М. Аксяневіча. Канечне, у гэта верылася з цяжкасцю, але факт ёсць факт: праз 69 гадоў імя блізкага чалавека вярнулася з забыцця. Унучка Мікалая Раманавіча Галіна Чаўлытка ўспамінала: дзядуля загінуў каля той жа вёскі Чэмуты, што і брат Леанід, толькі на некалькі дзён пазней. Па запрашэнні смаленскіх улад яна наведала тое месца – невялікую безназоўную вышыню, якую абаранялі і дзе па-геройску загінулі некалькі адважных чырвонаармейцаў. У контуры былога акопа пошукавікі на глыбіні прыкладна 30 сантыметраў спачатку натрапілі на прабітую куляй салдацкую каску, а затым сярод астанкаў знайшлі медальён. У ім на жоўтым кавалачку паперы захаваліся напісаныя хімічным алоўкам абрывістыя звесткі. Па іх супрацоўнікі крыміналістычнага бюро са Смаленска ўстанавілі, што медальён належаў сяржанту Мікалаю Аксяневічу, ураджэнцу вёскі Застарычча Старадарожскага раёна. Акрамя салдацкай каскі, на месцы яго гібелі таксама знайшлі сапёрную лапатку і медыятар для ігры на струнных інструментах. Так што памылкі быць не магло: паводле ўспамінаў, браты Аксяневічы, асабліва Мікалай, былі схільныя да музыкі, умелі выводзіць мелодыі і цудоўна спявалі... Урну з прахам Мікалая даставілі ў Застарычча і вырашылі змясціць у пахаванні яго бацькоў. На жалобным мітынгу гучалі пранікнёныя словы пра салдацкі доўг, пра памяць аб тых, хто аддаў жыццё дзеля Перамогі над фашызмам. Прагрымелі залпы развітальнага салюта, і старадарожская зямля прыняла астанкі cвайго мужнага сына...
Памяць пра братоў-герояў і іх бацькоўпатрыётаў жыве.
Вялікая Айчынная вайна пакінула чорны след і ў лёсе пяці старэйшых братоў Аксяневічаў. Чацвярых з іх у розны час прызвалі ў дзеючую армію – хто пайшоў біць ворага ў першыя дні, а хто ўжо адразу пасля вызвалення Беларусі. Толькі самаму старэйшаму Фёдару ўдалося выжыць. ён вярнуўся дадому і пражыў больш як восемдзясят гадоў. Міхаілу, Пятру і Канстанціну не пашчасціла – мужчыны прапалі без вестак. Прычым пахавальныя на іх прыходзілі адна за другой: у жніўні 1944-га родныя атрымалі жалобную вестку пра Міхаіла, у верасні – пра Пятра, а ў кастрычніку – пра Канстанціна. На вялікі жаль, калі і дзе яны загінулі, невядома і сёння. Наогул 1944 год для сям’і Аксяневічаў аказаўся ракавым. Вясной спіс беззваротных страт папоўніла маці Настасся Васільеўна. Паводле ўспамінаў старажылаў, падчас ваеннага ліхалецця мала хто з жыхароў Застарычча стала жыў у вёсцы. Вакол былі лясы, і немцы, каб не даць партызанам займець схрон, рэгулярна наведваліся, наладжвалі аблавы, глуміліся з людзей. Таму многія вяскоўцы пакінулі сваё жытло і абсталявалі ў лесе зямлянкі. Узвялі свой «будан» і Аксяневічы, паставілі там печ – так і перажылі зіму. Але аднаго разу фашысты, каб «выкурыць» вяскоўцаў з іх часовых сховішчаў, наладзілі разам з паліцаямі карную экспедыцыю. Загадзя запрыкмеціўшы ворага, большасць насельнікаў ляснога лагера схаваліся ў непраходным балоце. Настасся Васільеўна якраз у той час моцна хварэла і,