Беларускія дажынкі ў святле тэорыі вынаходства традыцый
УУДК 398.332.33(=161.3)
Юрый ВЛАСЮК. Беларускія дажынкі ў святле тэорыі вынаходства традыцый. У артыкуле на аснове тэорыі Э. Хабсбаума аб вынаходстве традыцый праводзіцца аналіз змяненняў, што адбыліся з беларускім каляндарным абрадам дажынак, які ў наш час стаў фестывалем-кірмашом. Робіцца выснова аб адсутнасці ў гістарыяграфіі пункту гледжання на сучасны фестываль-кірмаш «Дажынкі» праз тэорыю вынаходства традыцый. Вызначаецца, як адбываліся трансфармацыі і ўкараненне гэтай традыцыі.
Ключавыя словы: традыцыя, вынаходства традыцый, нацыянальная традыцыя, фестываль, дажынкі, этналогія, Беларусь.
Yuri VLASIUK. Belarus' harvest festival through the prism of invented tradition theory. Using Eric Hobsbawm’s theory about the invention of traditions, the article analyzes the transformation of the Belarusian harvest ritual that is now observed in the form of a festival-fair. According to the author, the historiography lacks a point of view on the contemporary harvest festival Dazhinki based on the invented tradition theory. The article looks into the transformation and entrenchment of this ritual. Keywords: tradition, invention of traditions, national tradition, festival, harvest festival, ethnology, Belarus.
1983 годзе выйшла ў свет кніга пад рэдакцыяй брытанскіх гісторыкаў Эрыка Хабсбаума і Тэрэнса Рэйнджэра «Вынаходства традыцый» (The Invention of Tradition) [1, c. 4]. Выхад гэтай працы – сапраўдны фурор у навуковым свеце таго часу. У ёй на багатым факталагічным матэрыяле брытанскай, каланіяльнай індыйскай і афрыканскай гісторыі прааналізавана паходжанне шэрагу традыцый. Асноўная ідэя гэтай канцэпцыі ў тым, што многія звыклыя нам традыцыі толькі падаюцца старымі. Насамрэч нярэдка яны маюць нядаўняе паходжанне і з'яўляюцца вынайдзенымі. Пры гэтым новыя традыцыі могуць быць абноўленымі формамі старых традыцый, якія нярэдка выдаюцца за старыя.
Гэта канцэпцыя атрымала асаблівую папулярнасць, паколькі ў сацыяльных навуках канца ХХ стагоддзя зацвердзіўся падыход, часткай якога стала тэорыя Хабсбаума. Ён атрымаў назву сацыяльнага канструктывізму. Сутнасць падыходу заключалася ў наступным: часта ўсе навакольныя нам сацыяльныя адзінкі здаюцца нам відавочнымі, існуючымі спрадвеку і нязменнымі ў часе. Гэта ж тычыцца нацый і традыцый – часта нам здаецца, што тая ці іншая нацыя існуе мноства стагоддзяў, роўна як і традыцыі, якія з'яўляюцца адметнымі прыкметамі гэтай нацыі. Але насамрэч гэтыя сацыяльныя адзінкі з'яўляюцца вынікам і прадуктам чалавечай дзейнасці, і многія з іх сфарміраваліся адносна нядаўна [2].
Пасля нараджэння новай канцэпцыі навукоўцы па ўсім свеце прыняліся аналізаваць традыцыі, што існавалі ў іх краінах. Таму што творцы тых ці іншых традыцый, успрымаючы іх як спрадвечныя, нават не падазравалі, што нярэдка
яны ствараюць новыя традыцыі. Гэта ж можна сказаць пра некаторыя сучасныя беларускія традыцыі, гісторыя якіх даволі маладая. Даследаванні сучасных беларускіх традыцый праз прызму тэорыі Хабсбаума ў айчыннай гістарыяграфіі практычна не праводзіліся. Таму прыйшоў час прааналізаваць адну з найбольш вядомых беларускіх традыцый і адказаць на пытанне, старая яна альбо сканструявана ў нядаўнім мінулым. Размова ідзе аб беларускіх дажынках.
Тэорыя вынаходства традыцый
Паводле Э. Хабсбаума і Т. Рэйнджэра, вынайдзеная традыцыя – сукупнасць грамадскіх практык, гэта значыць дзеянняў, якія ўвайшлі ва ўжытак таго ці іншага грамадства. Гэтыя дзеянні маюць рытуальны ці сімвалічны характар. Звычайна яны рэгулююцца пры дапамозе правіл, якія або прапісаны, або толькі маюцца на ўвазе ўдзельнікамі такіх практык. Мэта практык – укараненне пэўных каштоўнасцей і норм паводзін у пэўным грамадстве. А сродак дасягнення гэтай мэты – паўтарэнне такіх практык. Апошняя акалічнасць непарыўна звязвае гэтыя практыкі з мінулым, часцяком нявызначаным, з якога яны ў грамадскай свядомасці бяруць свой пачатак.
Аднак спецыфікай такіх практык з'яўляецца тое, што іх сувязь з гістарычным мінулым звычайна з'яўляецца фіктыўнай. Як заўважаюць аўтары даследавання, «гэтыя традыцыі ўяўляюць адказ на новую сітуацыю ў форме дасылкі да сітуацыі старой. Або яны ствараюць сабе мінулае шляхам яго як бы абавязковага паўтарэння» [3, c. 48].
Часцей за ўсё вынаходства новых традыцый адбывалася падчас радыкальнага пераўтварэння грамадства, калі разбураліся ранейшыя сацыяльныя формы, у якія былі ўбудаваны старыя традыцыі. Узамен іх узнікалі новыя формы, пад якія было немагчыма прыкласці старыя традыцыі [3, c. 51]. Але нягледзячы на тое што вынайдзеных традыцый па ўсім свеце з'явілася вялікае мноства, яны не занялі таго значнага месца ў жыцці грамадстваў і індывідаў, што займалі традыцыі старыя [3, c. 58].
Адсюль узнікае пытанне: для чаго ўвогуле старыя традыцыі, якія аджылі свой век, трэба было чымсьці замяшчаць? Адказ крыецца ў характары саміх традыцый, як старых, так і вынайдзеных. У сучасным грамадстве, якому ўласцівы хуткія змены, традыцыі даюць людзям ілюзію «імунітэту» перад зменамі [4, c. 40]. Хуткія змены пазбаўляюць людзей не толькі звыклага жыццёвага ўкладу, але таксама размываюць трывалыя каштоўнасці і арыенціры. А традыцыі з'яўляюцца той «ціхай гаванню», у якой грамадская свядомасць можа схавацца ад змен, што ідуць адна за адной.
Як правіла, вынаходства новых традыцый адбывалася паралельна з яшчэ адным працэсам – канструяваннем нацый. Гэты працэс расцягнуўся з часоў Амерыканскай і Вялікай Французскай рэвалюцый XVIII стагоддзя і да сучаснасці. Кожная нацыя, якую б доўгую ці невялікую гісторыю дзяржаўнасці яна ні мела, імкнулася паказаць гэтую гісторыю як мага больш
старажытнай. Акрамя гісторыі дзяржаўнасці, кожная нацыя таксама імкнулася паказаць старажытнасць і разнастайнасць традыцый, якімі валодала. Для гэтага творцы мадэрных нацый і адраджалі, а таксама канструявалі новыя традыцыі, якія нярэдка ім самім здаваліся існуючымі спрадвеку.
Аднак паколькі першапачаткова традыцыя дэпалітызаваная і ўспрымаецца людзьмі ў якасці чагосьці неад'емнага ў іх сацыяльнай групе (лакальнай або нацыянальнай), дзяржаве, якая арганізуе і падтрымлівае гэтую традыцыю, яна ўяўляецца зручным інструментам уласнай легітымацыі ў гэтай сацыяльнай групе. У гэтым заключаецца адна з функцый як старых традыцый (пра што пісаў яшчэ М. Вэбер), так і вынайдзеных [5, c. 88]. Пры гэтым ва ўзаемадзеянні дзяржавы і яе грамадзян практычна заўсёды прысутнічае трэці бок – прадпрымальнікі [2]. Яны выконваюць ролю падтрымання і замацавання новых традыцый, а дзесьці і зусім даюць ім пачатак, вынаходзячы іх і прасоўваючы ў соцыум.
Пасля распаду Савецкага Саюза ў 1991 годзе ў былых саюзных рэспубліках пачаўся працэс будаўніцтва новых суверэнных нацый. Недзе гэты працэс быў акцэнтаваны кіраўніцтвам краіны і меў больш-менш дакладную праграму. Недзе, як можа падацца, ён праходзіў інэрцыйна, як бы сам па сабе. Але заўсёды гэты працэс уключаў у сябе ўкараненне новых свят, адраджэнне старых традыцый, альбо вынаходства новых традыцый з адсыланнем на старыя.
Гэты працэс закрануў і Беларусь, дзе ў 1990-я гады ў новай форме адрадзілася традыцыя святкавання заканчэння ўборкі ўраджаю. Традыцыя ўвабрала ў сябе як элементы савецкага свята, так і ранейшага дажыначнага абраду. І атрымаўся фестываль-кірмаш, які мы ведаем сёння пад назвай «Дажынкі». Аднак у ХХ стагоддзі ў Беларусі гэтая традыцыя змяняла свае формы не адзін раз.
Што ўяўлялі традыцыйныя беларускія дажынкі?
Першапачаткова дажынкі былі часткай рытуальнага комплексу, які фарміраваўся з дахрысціянскіх часоў. У традыцыйнай беларускай культуры гэтым абрадам заканчвалася ўборка ўраджаю. Аднак да пачатку ХХ стагоддзя дажынкі часткова страцілі першапачатковы рытуальны сэнс, захаваўшы пры гэтым свой знешні выгляд. Праводзіўся гэты абрад у дні восеньскага раўнадзенства – 22–23 верасня [6, c. 81]. Яму адводзілася выключная роля, паколькі беларускае традыцыйнае грамадства мела аграрны характар. Жыццё беларускага селяніна цалкам залежала ад добрага ўраджаю, адпаведна, значная роля адводзілася абраднасці, якая суправаджала палявыя працы. Гэтая ўрачыстасць суправаджала і дажыначны абрад. Так, у апошні дзень жніва гаспадар поля запрашаў у талаку сваіх суседак, сваячак, сябровак. Калі ж талака збіралася па патрабаванні пана, на яе збіралася ўся жаночая палова сельскай грамады [7, с. 509]. Пачыналіся дажынкі з размеркавання жней. Гэтым займалася найболей паважаная з жанчын. Рабілася гэта для таго, каб на апошнім жніве ніхто нікога не падганяў і не затрымліваў [8, c. 400]. У канцы жніва кожная з жней адкладала па каласку для апошняга дажыначнага снапа. Потым жнеі выбіралі «Багіню», рабілі для яе ўпрыгожаны стужкамі і кветкамі вянок з жыта. У гэтым вянку і з дажыначным снапом у руках «Багіня» ішла з поля наперадзе жней да дому гаспадара, альбо да панскай сядзібы, калі поле было панскім. Гаспадар асабіста сустракаў шэсце жней з хлебам-соллю. Калі жанчыны падыходзілі да гаспадарскага дома, наперад выходзіла «Багіня», кланялася гаспадару і клала да яго ног сноп. Потым гэты сноп святой вадой акрапляла гаспадыня дома. Пасля чаго гаспадар браў яго ў рукі і кланяўся «Багіні». Затым усе праходзілі ў хату. Апошні сноп гаспадар размяшчаў на покуці. Пачыналася застолле з музыкай і танцамі [9, c. 26–27].
У такім выглядзе абрад дажынак існаваў прыблізна ў ХІХ – сярэдзіне ХХ стагоддзя, калі ён быў зафіксаваны даследчыкамі. Пасля чаго старажытная традыцыя ў кароткі тэрмін эвалюцыянавала, набыўшы шматлікія новыя рысы і пазбавіўшыся ад старых.