Трансфармацыя свята ўраджаю ў пасляваенныя гады
Пасля заканчэння вайны наша рэспубліка ў значнай ступені заставалася аграрнай. Працягвалася правядзенне свят, якімі адзначалася заканчэнне ўборкі ўраджаю. Гэтыя святы можна лічыць новай формай старой традыцыі дажынак, якая страціла пры трансфармацыі не толькі многія сэнсавыя элементы, але і назву.
Праводзіліся новыя святы ў калгасах. Асноўнымі актарамі ў іх былі ўжо не жнеі, а працоўныя брыгады [10, c. 203]. З заканчэннем уборкі ўраджаю рабочымі калгасаў зжынаўся апошні сноп (як і ў традыцыйных дажынках), пасля чаго рабочыя плялі вянкі з каласоў і сцёблаў жыта і ўрачыста неслі іх ва ўпраўленне калгаса. Там ва ўрачыстай абстаноўцы вянкі перадаваліся кіраўніцтву калгаса. Старшыня віншаваў работнікаў з заканчэннем уборкі ўраджаю, а вечарам для іх у сельскім клубе арганізоўваўся святочны вечар.
Гэта традыцыя ў наступныя дзесяцігоддзі ўдасканальвалася. З 1960–1970-х гадоў у многіх калгасах заканчэнне ўборкі ўраджаю атрымала афіцыйную назву – свята ўраджаю. Праводзілася яно звычайна на цэнтральнай плошчы пасёлка, у парку або на ўскраіне лесу. Устанаўлівалася сцэна, яе ўпрыгожвалі стэндамі і плакатамі, праводзіўся святочны мітынг, віншавалі найлепшых камбайнераў, уручалі граматы і падарункі. Нярэдка галоўным героем мерапрыемства станавіўся персанаж пад імем Ураджай. Як правіла, гэта быў найлепшы хлебароб, апрануты ў нацыянальны строй, які ўпрыгожваўся каласамі. Пад гукі ўрачыстай музыкі Ураджай уручаў кіраўніцтву калгаса апошні зжаты сноп або каравай. Пасля афіцыйнай часткі свята пачыналіся масавыя гулянні [11, c. 50].
Канструяванне сучаснай традыцыі фестывалю-кірмашу «Дажынкі»
У 1990-я гады Рэспубліка Беларусь знаходзілася ў складаным эканамічным становішчы. Цяжкасці назіраліся і ў сферы сельскай гаспадаркі. У краіне працягвала функцыянаваць сістэма калгасаў, але было незразумела: захаваецца яна ці краіну чакаюць рэформы ў сельскай гаспадарцы.
Да таго ж у 2-й палове ХХ стагоддзя беларусы ўпершыню ў сваёй гісторыі сталі гарадской нацыяй (у 1999 годзе 69 % насельніцтва краіны пражывала ў гарадах, а ў 2019 годзе – 77,5 %) [12; 13]. Але значная доля жыхароў гарадоў з'яўлялася выхадцамі з сельскай мясцовасці. Гэта значыць, што эмацыйная сувязь з вёскай у большасці грамадзян краіны была вельмі істотнай.
Для падтрымкі сельскага насельніцтва і аграрыяў кіраўніцтвам краіны было вырашана адрадзіць у новай форме свята Ураджаю. Новае свята з самага пачатку набыло зусім іншы, якасна больш высокі статус і значэнне. Па-першае, новае свята пачало арганізоўвацца на ўзроўні ўсёй рэспублікі з удзелам Прэзідэнта краіны, а па-другое, яму была вернута назва традыцыйнага беларускага абраду – дажынкі.
Першы фестываль «Дажынкі» быў праведзены 7–8 верасня 1996 года ў Століне ў форме фестывалю-кірмашу, на якім ушаноўваліся найлепшыя хлебаробы краіны. На свяце прысутнічаў Прэзідэнт краіны Аляксандр Лукашэнка, што сведчыла аб высокім статусе мерапрыемства.
11 ліпеня 1997 года Саветам Міністраў была прынята пастанова № 868 «Пра дадатковыя меры па забеспячэнні ўборкі ўраджаю зерневых, зернебабовых і іншых сельскагаспадарчых культур у 1997 годзе», у 19-м пункце якой гаварылася: «Прызнаць мэтазгодным правесці рэспубліканскі фестываль-кірмаш працаўнікоў сяла «Дажынкі-97» на базе аднаго з раёнаў Гродзенскай вобласці» [14, c. 86]. Быў абраны Мастоўскі, а правядзенне «Дажынак» з гэтага часу стала новай штогадовай беларускай традыцыяй, якая з'явілася працягам дажыначнага абраду і свята Ураджаю.
З года ў год значэнне новай традыцыі нязменна павышалася – фактычна сучасныя «Дажынкі» сталі адным з цэнтральных па значнасці свят у Беларусі [15, c. 307]. Праводзіліся яны ў тры этапы: у кожным раёне, кожнай вобласці, а фінальным звяном былі рэспубліканскія «Дажынкі». Апошнія праводзіліся тры дні. Працягвалася гэта да 2014 года, калі рэспубліканскі ўзровень быў скасаваны. Затым фінальным звяном «Дажынак» стаў абласны ўзровень [16].
Мэты правядзення фестывалю «Дажынкі» былі канчаткова аформлены ў 2007 годзе. Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь зацвердзіў «Палажэнне пра парадак падрыхтоўкі і правядзення рэспубліканскага фестывалю-кірмашу працаўнікоў сяла „Дажынкі“». Так, у ім прапісваліся мэты свята: «Папулярызацыя найлепшых традыцый і дасягненняў працаўнікоў сяла; падвядзенне вынікаў і ўзнагароджанне пераможцаў рэспубліканскіх спаборніцтваў па вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі і развіцці сацыяльна-культурнай сферы сяла; арганізацыя культурнага адпачынку і
эстэтычнага выхавання працаўнікоў сяла» [17]. Яшчэ адной мэтай свята з'яўлялася добраўпарадкаванне гарадоў, якія рыхтаваліся прыняць наступныя «Дажынкі» [18].
Звычайна свята пачынаецца з урачыстага шэсця святочнай калоны. У яе пачатку ідуць апранутыя ў традыцыйныя касцюмы дзяўчыны і юнакі, што нясуць флаг фестывалю, Дзяржаўны герб Рэспублікі Беларусь і флаг вобласці, калі размова ідзе пра абласныя «Дажынкі». Следам за імі праходзяць фальклорныя калектывы, якія спяваюць народныя песні, граюць музыку [7, c. 515]. Пасля іх ідзе кіраўніцтва раёна ці вобласці, госці свята. Замыкае калону шэсце працаўнікоў сельскай гаспадаркі. Рухаецца калона па цэнтральных гарадскіх вуліцах у напрамку да цэнтральнай плошчы, дзе звычайна ўсталёўваецца сцэна, на якой адбываецца ушанаванне найлепшых работнікаў жніва, выступаюць фальклорныя калектывы і музычныя гурты [10, c. 204].
Атачаюць гарадскую плошчу і суседнія вуліцы чароды гандлёвых павільёнаў, на якіх рэалізуецца продаж прадукцыі прадпрыемстваў вобласці, прадпрымальнікаў і народных умельцаў. Заканчваецца фестываль звычайна гуляннямі, што працягваюцца да самага вечара. Тады ў горадзе пачынаецца гала-канцэрт і дыскатэка на адкрытай пляцоўцы, а таксама арганізоўваецца святочны салют [7, c. 516–517].
Такім чынам, беларускія дажынкі на працягу ХХ стагоддзя зведалі не адну трансфармацыю. Аднак нельга сказаць, што так вынаходзілася новая традыцыя – у кожны канкрэтны этап сваёй эвалюцыі дажынкі мянялі форму святкавання, захоўваючы тую сэнсавую аснову, якая была закладзена ў іх традыцыйнай культурай. Але кожная з пералічаных форм святкавання ператваралася ў новую традыцыю для грамадства і дзяржавы свайго часу.
Пасля вайны ў БССР, захоўваючы ўведзены яшчэ ў 1930-х гадах Дзень работнікаў сельскай гаспадаркі і перапрацоўчай прамысловасці, савецкая ўлада фарміравала новую традыцыю, якой заканчваўся працэс уборкі ўраджаю. Гэта традыцыя ўтрымлівала многія элементы дажыначнай абраднасці, захоўваючы непасрэдную пераемнасць з ёй. Аднак адмова ад старых форм традыцыі тлумачыцца задачай, якую ставіла савецкае кіраўніцтва – скасаванне антыпрагрэсіўных абрадаў і замяшчэнне іх прагрэсіўнымі, ідэалагічна правільнымі грамадзянскімі абрадамі. Свята Ураджаю станавілася злучным звяном паміж старой, звыклай сельскаму чалавеку традыцыяй святкавання дажынак і традыцыяй новай, сацыялістычнай.
З распадам Савецкага Саюза і набыццём Рэспублікай Беларусь дзяржаўнай незалежнасці адбывалася разбурэнне ранейшых сацыяльных форм. У гэтых умовах адбыўся санкцыянаваны кіраўніцтвам краіны зварот да ранейшай традыцыі дажынак, якая часткова страціла ранейшыя форму і сэнс у савецкі перыяд, а ў наш час эвалюцыянавала ў фестывалькірмаш, да якога вярнулася ранейшая назва дажынак. Неўзабаве свята заняло месца аднаго з найбольш значных у Беларусі. Больш за тое, дажынкі сталі адзіным беларускім традыцыйным святам, якое набыло такі выключна высокі статус дзяржаўнага ўзроўню, стаўшы беларускай адметнасцю. Гэта адбылося з некалькіх прычын: новае свята было ў
меншай ступені звязана з палітыкай, пазбаўленае любых магчымых негатыўных канатацый, а разам з тым з'яўлялася новай формай звыклай сельскаму жыхару (ці выхадцу з сельскай мясцовасці) старой традыцыі.
Дзякуючы гэтаму сучасныя беларускія «Дажынкі» сталі паўнацэнным нацыянальным канструктам. Ён павінен валодаць трыма асноўнымі якасцямі, каб набыць устойлівасць у жыцці грамадства: быць злучаным практычна з паўсядзённым жыццём; быць эмацыйна замацаваным з дапамогай сімвалаў і вобразаў у свядомасці людзей; рэгулярна (штогод) прайгравацца [19, c. 201]. «Дажынкі» маюць такія якасці, традыцыя дае адчуванне рэальнасці нацыі і фарміруе ў людзей пачуццё нацыянальнай ідэнтычнасці. Такім чынам, гэта традыцыя з'яўляецца адным з інструментаў будаўніцтва сучаснай беларускай нацыі.
Артыкул паступіў у рэдакцыю 11.07.2022 г.