Шматвяковая гісторыя развіцця беларускай дзяржаўнасці

На сённяшні дзень асновай прававой сістэмы Беларусі з’яўляецца Канстытуцыя, прынятая 23 гады таму. У ёй замацаваны асноўныя прынцыпы і нормы прававога рэгулявання важнейшых грамадскіх зносін у краiне.

Сярод пастулатаў асноўнага закона ёсць адзiн цікавы выраз: “Мы, народ Рэспублікі Беларусь, …абапіраючыся на шматвяковую гісторыю развіцця беларускай дзяржаўнасці, …прымаем гэтую Канстытуцыю”. Што ён значыць для нашага канстытуцыйнага права і народа? Насамрэч, будзе цікава разабрацца.

У замежным, ды ўвогуле i нашым грамадстве пануе меркаванне, што найстарэйшым канстытуцыйным заканадаўчым актам у свеце з’яўляецца Канстытуцыя ЗША 1787 года. Таму што менавiта ў ёй упершыню замацаваны такія першаасновы, як дзяржаўны строй, валоданне вышэйшай юрыдычнай сілай, падзяленне ўлады на тры незалежныя галіны: заканадаўчую, выканаўчую і судовую.

На самой справе за 199 гадоў да прыняцця амерыканскай канстытуцыі пачаў дзейнiчаць звод законаў на тэрыторыі нашай краіны — ў Вялікім Княстве Літоўскім. Ён амаль поўнасцю адпавядаў адметным рысам сучаснага паняцця “канстытуцыя”.

У 1588 годзе з’явіўся трэці Статут ВКЛ, які быў падрыхтаваны кваліфікаванымі прававедамі пад кіраўніцтвам канцлера ВКЛ Астафія Валовіча і падканцлера Льва Сапегі. У Статут увайшлі нормы дзяржаўнага права, чаго на той час не было ў заканадаўстве іншых еўрапейскіх дзяржаў.

Тагачасныя краiны яшчэ карысталіся састарэлымі Рымскім і Царкоўным правамi, калi ў нашым Статуце ўжо юрыдычна была замацавана тэорыя падзелу ўлады на заканадаўчую — сойм, выканаўчую — Вялікі князь, адміністрацыйны аппарат, і судовую — трыбунал ВКЛ, земскія і падкаморныя суды.

У розных зводах законаў Вялікага Княства можна сустрэць і тэрмін “канстытуцыя”, дарэчы, гэта слова паходзіць ад лацінскага constitutio — лад. У заканадаўстве ВКЛ яно азначала соймавую пастанову, але карысталіся гэтым сінонімам рэдка.

А як жа першая ў свеце канстытуцыя — Канстытуцыя Злучаных Штатаў з яе кангрэсам і сенатам, прэзідэнтам і незалежнасцю ўлады, суадносіцца з сярэднявечным Статутам Вялікага Княства? Цi амерыканцы першыя?

Каб адказаць на гэтае пытанне, трэба правесці паралель i, першнаперш, разгледзець гiстарычныя дакументы. Калі параўнаць Канстытуцыю ЗША 1787 года з раздзеламі і артыкуламі Статута ВКЛ, то можна параканацца, што насамрэч першым у свеце заканадаўствам, у якім змешчаны нормы, адпавядаючыя сучаснаму паняццю канстытуцыі, быў продак нашага Беларускага прававога наследавання — Статут Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага 1588 года.

Менавiта гэты гістарычны дакумент упершыню, акрамя падзелу ўлады на незалежныя галiны, адпавядаў i iншым пастулатам канстытуцыйна-дзяржаўнага рэгулявання. Юрыдычная ж сiла Статута была найвышэйшай.

Статут дзейнiчаў як акт прамога дзеяння, з’яўляўся рэгулятарам грамадскiх зносiн i валодаў верхавенствам ва ўсёй дзяржаве: “…усiх падданых нашых, i ўсiх саслоўяў у гэтым панстве нашым Вялiкім Княстве Лiтоўскiм, i iншыя ўсе землi, што здаўна гэтаму панству належалi, пачынаючы ад вышэйшага стану і звання да нiжэйшага, гэтым правам i артыкуламi, у гэтым жа статуце нiжэй пiсаным i ад нас дадзеным, будзем судзiць і дзейнiчаць. Таксама чужаземцы i загранiчнiкi Вялiкага Княства Лiтоўскага, людзi, якiя прыехалi i нейкiм чынам прыбылi, тым жа правам павiнны быць судзiмы…”.

Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага быў не толькі стабiльным нарматыўным прававым актам, але i прагрэсiўным. Яго юрыдычнае дзеянне працягвалася больш за 250 гадоў, у той час, калi самой краiны, дзе ён быў напiсаны і выдадзены, ужо не было. Апошнiмi (да 1840 года) нормамi Статута карысталiся юрысты і прававеды ў Кiеўскай, Падольскай i Валынскай губерніях Расiйскай Iмперыi. Былi зроблены шматлiкiя пераклады са старабеларускай на лацiнскую, польскую, нямецкую i французскую мовы. Вядома, што прававеды суседнiх краiн скарыстоўвалі юрыдычную базу ВКЛ для напiсання сваiх законаў. Такім чынам, не толькi беларускi народ, “абапіраючыся на шматвяковую гісторыю развіцця беларускай дзяржаўнасці”, будаваў падмурак свайго прававога i дэмакратычнага заканадаўства.