Заўтра святкуем Шчодры вечар
А ў нашай казы шэрсць залатая, Дзе каза нагою — там жыта капою...
Да гэтага свята ў Беларусі заўсёды рыхтаваліся не горш, чым да Вялікадня. Два тыдні да старога Новага года суправаджаліся дзвюма куццямі: поснай і багатай. На посную куццю варылі кашу, кампот з сушаных яблыкаў, рыхтавалі салаты з капусты, буракоў, грыбную поліўку. Стол засцілалі сенам, што сімвалізавала нараджэнне Хрыста. На сена ставіліся ўсе прыгатаваныя посныя стравы, мочаныя яблыкі, брусніцы і журавіны. “Мароз, мароз, ідзі куццю есці!” — гукалі, стукаючы ў шыбы.
А напярэдадні старога Новага года поўным ходам ішла падрыхтоўка да шчодрай куцці. Пад гэты час забівалі парсюкоў, рабілі каўбасы, пальцам пханыя, сальцісон і шматлікія іншыя мясныя стравы. Сквірчэла свежаніна на патэльні, а з вышак даставалі копчаны мінулагодні кумпяк, паляндвіцу. Талеркі, напоўненыя такімі старадаўнімі нацыянальнымі разнасоламі, былі ўпрыгожаннем стала, а пакой запаўняўся незабыўным і зараз водарам! Безумоўна, добрым дапаўненнем была шчука фаршыраваная ці звычайная смажаная рачная ці азёрная рыбка. А як жа ж без бульбяных клёцак з мясам, з грыбамі? Яны таксама надавалі святочнаму сталу адметны каларыт.
І вось наступаў ён, шчодры вечар. Гэта азначала, што і старыя, і малыя ўдзельнічалі ў своеасаблівым тэатралізаваным дзействе. Мужчына ці жанчына пераапраналіся ў мядзведзя ці казу: выварочвалі кажух, каб мех надаваў уяўленне пра жывёліну, на твар апраналі маску, чаплялі бараду, бралі ў рукі вілкі ад печы і ішлі ад хаты да хаты з песнямі, жартамі. У натоўпе былі і Баба Яга, розныя вядзьмаркі з расфарбаванымі тварамі, жаніх і нявеста. А ў нашай казы шэрсць залатая, Дзе каза нагою —
там жыта капою, Дзе каза топ, топ —
там жыта сем коп. Дзе каза рогам —
там жыта стогам, Дзе каза ўпала, здохла, прапала. Устань, козанька, устань,
расхадзіся Па сему двару гаспадарскаму. Гаспадар ідзе, каляду нясе…
— менавіта гэтую песню спявалі ў вёсцы Рэкорд Лоеўскага раёна. І, стукаючы ў дзверы чарговай хаты, прамаўлялі: “Шчадруем, шчадруем, каўбасу чуем. Яшчэ пашчадрую, калі дасі другую. Шчадрыначка шчадравала, што ты, баба, гатавала? Што варыла, што пякла, давай зразу да вакна”.
Гаспадар з гаспадыняю выносілі шчадроўшчыкам і каўбаску, і іншыя прысмакі свайго каляднага застолля. Бывала, што да скнарыгаспадыні натоўп загадзя звяртаўся з пагрозай: “Не дасі сала, каб ваша свіння не ўстала!” Не атрымоўваючы дарунка, калядоўшчыкі клалі на ганак штось са сваёй смакаты і накіроўваліся да наступнае хаты.
На Петрыкаўшчыне “казу” вадзілі з вельмі практычнай песняй: Дзе каза ходзе, там жыта родзе, Дзе не бывае, там вылягае, Дзе каза рогам, там жыта стогам, Дзе каза хвастом, там жыта кустом.
А калядныя варожбы! Дзяўчаты спяшаліся набраць дроў, прыносілі ў хату і потым лічылі, колькі ж іх? Калі лічба парная, то будзеш у новым годзе з параю, замуж выйдзеш. Каб спазнаць, у які бок скіруе лёс, дзе жыве твой суджаны, кідалі цераз вароты абутак: нос чаравіка ўказваў, куды пойдзеш замуж. У Будзе-Петрыцкай Лоеўскага раёна, каб вызначыць, хто з сябровак першай стане нявестай, раскладвалі перад кожнай бліны і запускалі пеўня. Чый ён клюне першым, тая і развітаецца з дзявоцтвам.
У вёсках Азяраны, Старое Сяло Рагачоўскага раёна сярод калядоўшчыкаў можна было ўбачыць і такіх персанажаў, як цыганы. Характэрна пераапранутыя вяскоўцы хадзілі з картамі, прапанавалі паваражыць тым, да каго заходзілі. Падчас гучала і версія, што трэба пакарміць немаўля, бо... сусёлку згубілі. А калі траплялі ў хату, госці-цыганы прасілі гарэлкі, грошай... Адметнай рысаю калядных песень, запісаных у вёсцы Курганне на Рагачоўшчыне, з’яўляецца паўтор “святы вечар”: А ў саду, ў саду свяча гарэла. Святы вечар...
Як зазначае доктар філалагічных навук, прафесар ГДУ імя Ф. Скарыны Валянціна Новак, “калядны фальклорна-этнаграфічны комплекс Рагачоўшчыны быў прадстаўлены традыцыйнымі абрадамі ваджэння казы, кабылы, хаджэння са “звяздой”... З персанажам казы ў абрадзе калядавання вяскоўцы не толькі звязвалі надзеі на багацце і дабрабыт, але і шчыра верылі, што гэтая істота выконвае магічную засцерагальна-ахоўную функцыю... За калядным сталом усе члены сям’і імкнуліся як мага хутчэй павячэраць, каб вясной хутчэй пачаць і выканаць палявыя работы”.
Так што і мы з вамі, нашчадкі, адчуваючы набліжэнне Шчодрага вечара, давайце прыслухаемся да парад сваіх продкаў: і песнюшчадроўку праспяваем, і мароз у застолле паклічам, каб ён не марозіў ні ячмень, ні пшаніцу, ні грэчку, ні расаду агуркоў... Хай жа будзе добрым і запамінальным ваш Шчодры вечар!