Трэба вяртацца да вытокаў
Не так даўно, пад час выступлення перад вучонымі Нацыянальнай акадэміі навук, Прэзідэнт краіны Аляксандр Лукашэнка гаварыў пра тое, што нас адрознівае ад іншых, — гэта беларуская мова, і яе павінен ведаць кожны беларус. Выказванне падштурхнула мяне да ўсп
Калі я вучылася ў васьмігодцы на Дубровеншчыне (60–70я гады мінулага стагоддзя), усе прадметы ў нас выкладаліся на беларускай мове. І матэматыка, і гісторыя, і хімія, і фізіка — усе без выключэння. Затое, калі прыйшла ў 9-м класе ў адну з рускамоўных гарадскіх школ, давялося стаць перакладчыцай: усе правілы і формулы, якія паўтарала перад заняткамі, папярэдне перакладала на рускую мову. Самае цікавае, што аніякіх цяжкасцей з гэтым не ўзнікала (хвала вясковым настаўнікам). Не было іх і пазней, калі, абклаўшыся падручнікамі па гісторыі, рыхтавалася да ўступнага экзамена ў БДУ па гэтым прадмеце: чытала адказ на экзаменацыйнае пытанне па-беларуску, услых пераказвала па-руску.
Пазней, у рэдакцыі, пісала, вядома ж, на беларускай мове. Як і ўсе калегі, прынамсі. Я нават думала па-беларуску! І калі мой кавалер, які жыў далёка на Поўначы, загаварыў пра вяселле, першае, што перашкодзіла даць згоду, было тое, што ў яго на радзіме мне трэба было б пісаць артыкулы на рускай мове. Праўда-праўда!
Узгадайце, напрыклад, словы «пяшчота» ці «замілаванне», «спакуса» ці «дураслівец» — пераклад адразу прайграе.
З такім адчуваннем мовы мы, тагачасныя вяскоўцы, нараджаліся і раслі. Праўда, у маёй роднай Слабадзе размаўлялі не чыста па-беларуску, а на своеасаблівай трасянцы. І ўсё ж моўны асяродак быў хутчэй беларускім. Мая цётка, не вельмі адукаваная жанчына, была сапраўднай «скарбонкай» дыялектызмаў, слоў, якіх я пазней не чула ні ад каго. Яшчэ ў дзяцінстве я стала некаторыя з іх запісваць. Дзіўна, бо гэтая ідэя прыйшла фактычна да дзіцяці, затое цяпер, калі ў вёсцы не засталося ніводнага старажыла, дзякую Богу, што паспела стварыць «слабадскі» слоўнік. Невялікі, праўда, — у ім усяго 190 слоў з тлумачэннем, але кожнае вяртае гадоў на 50–60 назад, выклікае тугу і радасць адначасова.
…Вось цётка прыйшла з поля, дзе варушылі сена, і пачала пераапранацца са словамі: «Ай, уся саўрэла».
…Мы, дзеці, бегаем па хаце, даганяем то ката, то адзін аднаго, і цётка, пераступіўшы парог, павышае голас: «Хваціць дзогаць!» А калі яшчэ вакол беспарадак, то і за гэта дастаецца: «Нагамзілі тут, не пераступіць!» («Якое гайно!»)
…Катоў у доме шмат, і хаця яны ўсеагульныя любімцы, часам ім дастаецца за нанесеную шкоду. Чую, як дарослыя сварацца на кагосьці з вусатых-паласатых: «Зноў злэўдзіў (маглі сказаць — «сцібрыў») нешта са стала!»
…Мама мая, даючы характарыстыку, часам казала с павагай: «ЦямкІ чалавек». А іншы раз, наадварот, адмоўна ківала галавой: «Не, зусім не цямкі». Пра майстра на ўсе рукі гаварылі паважліва: «Ёмкі чалавек».
…Калі нехта ленаваўся, яго называлі «лындахвостам» ці характарызавалі коратка — «лЯма». А вось пра таго, хто не цураўся ніякай работы, казалі, што ён «не фальчуе».
…Адным з нашых дзіцячых абавязкаў было знімаць яйкі з гнязда. Пры гэтым нас абавязкова папярэджвалі: «Будзьце акуратнымі, каб ніводнае не шпокнулася».
…Адпраўляючы дзяцей зімой на вуліцу, патрабавалі: «Падыспод надзень сукенку!» А калі замярзалі, сустракалі словамі: «Ну што, уся пакуряцілася?»
…Хатні скот патрабаваў шмат клопату. Часам свінні елі дрэнна, і дарослыя вярталіся з хлява ў сапсаваным настроі: «Выелі ўсё пячэнне!»
…Вясной радаваліся белай кіпені ў садзе: «Яблык сёлета будзе аздонна».
Апошнія словы пісала са слязьмі на вачах. Як даўно тое было! Амаль трыццаць год няма цёткі, пакінула нас і матуля. Але ж засталося слова, такое самабытнае і такое роднае. А гэта азначае — трэба вяртацца да вытокаў. Абавязкова!
Самай маёй любімай літаратурай у дзяцінстве была беларуская. Я чытала творы і славутых, і малавядомых пісьменнікаў, нават не чытала — глытала. І да гэтага часу пераканана, што беларуская мова часам найлепш перадае стан ці пачуцці, чым любая іншая.