ZAHA HADID (1950-2016) De architecte die de limieten aftastte
WERELDBEROEMDE ARCHITECTE ZAHA HADID OVERLIJDT OP 65-JARIGE LEEFTIJD
De Brits-Irakese Zaha Hadid was de eerste vrouw die in de mannenwereld van de architectuur een Pritzker Prize kreeg. Voor het millennium kreeg ze amper iets gebouwd, nadien werd ze wereldwijd gevraagd. Ook in Antwerpen, waar het Havenhuis zijn voltooiing nadert. Gisteren overleed ze in Miami aan een hartaanval.
GEERT SELS
Zaha Hadid was een wereldreizigster, constant in de achtervolging van haar eigen projecten. Eerder deze week werd ze in het Amerikaanse Miami opgenomen wegens acute bronchitis. Daar overleed ze gisteren aan een hartfalen. De praktijk van Hadid is mondiaal, met immense realisaties in Amerika, Europa, de Arabische oliesta- ten en de groei-economieën in het Oosten. Met haar eerste mentor Rem Koolhaas, leeftijdgenoot Daniel Libeskind en de oudere Frank Gehry behoort ze tot de tenoren die wereldwijd gevraagd worden. Haar bureau telt vierhonderd medewerkers en ze heeft een portfolio van bijna duizend projecten over 44 landen. Zaha Hadid studeerde eerst wiskunde aan de American University in Beiroet. Daarna trok ze naar Londen om aan de bekende Architectural Association te studeren. Ze had de moed om in 1979, net geen dertig, haar eigen architectenbureau op te richten. Net als haar generatiegenoten Daniel Libeskind en Bernard Tschumi had ze lang de reputatie een papieren architecte te zijn. In haar geval klopte dat slechts ten dele. Hadid was namelijk veeleer een schilderkunstige architecte. In haar beginperiode werkte ze veel op basis van verhalen, die ze nadien uittekende in de geest van het Russisch suprematisme. Geometrische figuren schikte ze in collages, legde ze over elkaar of liet ze uiteenspatten in fragmenten. De kleuren zijn hel, de lijnen suggereren energie en beweging. Hoewel ze bijna vijftien jaar geen twee stenen op elkaar kreeg, waren deze tekeningen voor haar geen loos vormenspel. ‘Sommige elementen zijn tien of twintig jaar later in mijn gebouwen opgedoken’, zei ze daarover. ‘Complexiteit in het tekenen leidde tot complexiteit in het project.’
Ondersteboven
In die schilderijen is te zien hoe weerspannig en radicaal Hadid dacht. Voor de heraanleg van Leicester Square in Londen (1990) vulde ze het plein niet, zoals haar collega’s, met torens en fonteintjes. Ze stak een toren ondersteboven in de grond, met de punt vooruit. Voor de Habitable Bridge in Londen (1996) drapeerde ze een toren plat over de Thames. Want waarom zou een wolkenkrabber voor de verandering eens niet horizontaal kunnen zijn? De radicaliteit van haar voorstellen verklaart meteen waarom ze de eerste jaren geen wedstrijden won. Van de theorie en de beeldvorming heeft ze de sprong kunnen maken naar echte, functionerende gebouwen. Ze was een grenzentester die constant tegen de limieten aan duwde. Haar eerste bouwsels zien er merkelijk soberder en strakker uit dan de mastodonten waar we haar nu van kennen. De brandweerkazerne op de Vitracampus in Weil am Rhein (1993) was het eerste noemenswaardige wat ze bouwde: ze was toen 43. Ook het mediapark Zollhof 3 in Düsseldorf (1993) en het Cardiff Bay Opera House (1996) zijn bedacht in grijs beton, met scherpe hoeken, koppige wiggen en volumes die elkaar doorklieven. Later zag ze haar gebouwen steeds meer als een landschap, als een verloop waar zich steeds andere zijvleugels uit ontvouwen. Beweging suggereren en energie opwekken zijn haar drijfveren. Dat alles, zoals eigen aan die generatie, in een krachtig beeld gevat dat op zichzelf kon staan. Steeds nadrukkelijker begon ze beweging te vertalen in vloeiende, golvende lijnen als ringen van Möbius. Tot haar vormentaal gingen parallelle stroken behoren, die als baanvakken naast elkaar lopen maar zich dan als slangen door elkaar vlechten. Het Maxxi-museum in Rome (2009) is daar een bekend voorbeeld van. Bij het Glasgow Riverside Museum (2011) zijn het net letters S die gezellig in lepeltje liggen. Het ‘merk’ Hadid kreeg zoveel faam dat ze wereldwijd megalomane opdrachten kreeg. De golvende
Hadid botste de jongste tijd steeds meer op kritiek voor haar verspillende aanpak
balkonlijnen en dakpatronen van de Guangzhou Opera (2010) staan in elk boek van theaterarchitectuur. Voor de Olympische Spelen in Londen (2012) modelleerde ze het Aquatics Center volgens de vorm van de waterdruppel. Toch stuitte haar bouwbereidheid regelmatig op weerstand. Hadid zou al te gewillig in het touwtje springen van het grote geld en zich weinig aan ethiek gelegen laten liggen. Haar Heydar Aliyev Center in Baku (2013) is geprezen als een parel in het grote niets, en verguisd omdat ze de Azerbeidzjaanse dictator op zijn wenken bediende. Eenzelfde verhaal voor het Al-Wakrah-stadion voor het WK voetbal in Qatar in 2022. Ze zou er zich weinig aantrekken van de mensonterende omstandigheden waar-
in de bouwvakkers werken.
Leeuwin
Het zijn aantijgingen waar Hadid zich in een no-nonsensestijl, en soms bepaald grofgebekt, tegen verzette. Van het stadion in Qatar nam ze het niet dat men er een vaginavorm in zag. Voor het Olympisch Stadion in Tokio heeft ze gevochten als een leeuwin. Daar kwam de fine fleur van de Japanse architectuur, onder aanvoering van Toyo Ito en Sou Fujimoto, in het verzet tegen de onaangepaste schaal van het project. Uiteindelijk greep de eerste minister in en voerde het project af. Hadid had niet het idee dat ze in de broekzak van de bourgeoisie zat. Ondertussen had haar designdepartement zeven afdelingen en produceerde ze op grote schaal. Het aanbod was eindeloos: loungemeubelen, ergonomische kookeilanden, luchters, deurklinken, wandlampen, handtassen, schoenen, auto’s op waterstof en aerodynamische speedboten. Ze ontwierp zelfs het decor voor de tournee van de Pet Shop Boys. De komende jaren zal er nog veel werk van Hadid komen dat nu nog een werf is. Bij ons het Havenbedrijf, in Londen de uitbreiding van de Serpentine Gallery. In Bahrein, Vilnius en Amman zijn musea in aanbouw. Hadid creëerde een gigantische portfolio, was gezichtsbepalend voor een generatie, maar kreeg in deze tijden van duurzaamheid en soberheid steeds meer kritiek voor haar verspillende aanpak.