WOLFGANG KOEPPEN

Sluimerend nazisme

De auteur: gold ooit als de grootste belofte van de naoorlogse Duitse literatuur, maar stopte abrupt met publiceren.

Het boek: heruitgave van een naoorlogse Duitse klassieker.

ONS OORDEEL: virtuoos geschreven tijdsdocument, maar weinig beklijvende personages.

¨¨¨èè

In de jaren 30 werkte de Duitse schrijver Wolfgang Koeppen (1906-1996) in het theater en de journalistiek. Hij publiceerde ook twee romans die niet in goede aarde vielen: te kosmopolitisch, te experimenteel en uitgegeven door een Jood. ‘ Hoort thuis in het werkkamp’, meende een recensent. Koeppen hield zich daarna gedeisd. Pas in het begin van de jaren 50 volgden in sneltempo drie romans waarin hij zijn tijdgenoten een meedogenloze spiegel voorhield. In het laatste boek, De dood in Rome van 1954, voert Koeppen een familie op die ooit vol overtuiging Hitler achternaliep. Jaren later koesteren ze verschillende herinneringen aan de nazidictatuur en een uiteenlopende visie op de toekomst. Koeppen legt de innerlijke mijmeringen van zijn personages bloot, op gang gebracht door omzwervingen in Rome. De jonge componist Siegfried hoopt zich via atonale muziek te bevrijden van zijn militaristische opvoeding. Hij is eenzaam en twijfelt of hij ooit het intellectuele niveau zal halen van zijn mentor Kürenberg, een verfijnde dirigent die nazi-Duitsland op tijd de rug heeft toegekeerd. Dan is er zijn oom Judejahn, een SS-generaal die ontsnapte aan een veroordeling in Neurenberg en Arabische rekruten drilt in de woestijn. ‘Alleen een uniform aan het lijf kon de kleine Gottlieb verslaan’, het angstige en vernederde kind dat Judejahn ooit was. Koeppen schetst hem als een bruut die wil ‘ vreten, zuipen en hoereren’. Liefst met een Jodin, op voorwaarde dat hij ‘na de bevrijdende, verlossende stoten der lusthaat het onreine vat van onbegrijpelijke verleiding en kabbalistische magie dat zich de kostbare genen van de Ariër door list had toegeëigend, kapot sloeg’. Judejahn wil in Duitsland orde op zaken stellen. Tot grote vreugde van zijn vrouw Eva, die zich sinds de ondergang van het Derde Rijk in rouwkledij hult. Maar gaandeweg moet hij inzien dat de tijden veranderd zijn. Op de première van Siegfrieds eerste symfonie applaudisseert hij uit onmacht. ‘Veel liever zou hij geschreeuwd, gescholden en allen die in de zaal en op het podium waren in de houding gezet of gearresteerd hebben.’

Ironie

Koeppen schrijft met veel ironie, maar het is er vaak over. Zo bezwijkt Judejahn uiteindelijk onder een reliëf met vernederde Germaanse krijgers. Dat gebrek aan subtiliteit maakt van veel personages regelrechte stereotypen. Siegfrieds broer Dietrich is een gewetenloze arrivist, hun neef Adolf een kwezelige priester en het barmeisje Laura een hersenloze del die op rijke minnaars jaagt. Siegfrieds vader is dan weer een keurige burger die de nazitijd van zich afgewassen heeft. Hij verblijft in een door Duitsers geprefereerd hotel. ‘Buiten staan wagens met het Duitse D-bord (…), de symbolen van de Duitse wederopstanding, het gestroomlijnde blik van het Duitse wirtschaftswunder.’ Hoe vaker het woord Duits valt, hoe smalender het klinkt. Niemand lijkt te weten wat het in de nieuwe tijden betekent om Duits te zijn. En het nazi-jargon is er niet helemaal uitgesleten. Het gaat over de sibbe, Ordensburg of Schutzkammer – termen die tijdgenoten van Koeppen vertrouwd in de oren geklonken moeten hebben, maar in de vertaling te weinig verklaard worden. Later ontkende Koeppen dat hij een politiek pamflet had afgeleverd. Het ging hem in de eerste plaats om het schrijven. En dat doet hij virtuoos. Het Rome van de jaren 50 komt schitterend tot leven: het wilde nachtleven in Via Veneto, het opkomende massatoerisme, de uitpuilende buurtwinkeltjes. Uitwaaierende zinnen wisselen af met staccato opsommingen die de hectiek van de grootstad oproepen. De vertaling uit 1964 blijft overigens prima overeind, op enkele slepende genitieven na. Dat het vertelperspectief soms midden in een paragraaf verschuift, lijkt onnodige experimenteerdrang. Koeppen pikte gretig sporen op van schrijvers als Joyce, Faulkner en Mann (de titel van het boek is een hommage aan De dood in Venetië). Net daarom vond de Duitse literatuurpaus Marcel Reich-Ranicki hem een belangrijke stem in het democratiseringsproces van de Duitse literatuur. Het liep anders. Na dit omstreden boek hield Koeppen op met publiceren, op enkele reisreportages na.

Koeppen ontkende dat hij een politiek pamflet had geschreven